Orxon-enisey jaziwlari

«U'lken jaziw»

Orxon Enisey jazba esteliklerinin' ekinshisin ko'lemi u'lken bolg'anliqtan «U'lken jaziw» degen atama menen ataw qa'liplesken. Bul «U'lken jaziw» dag'i so'zler de Bilke qag'annin' tilinen aytiladi. Bul do'retpenin' «Kishi jaziw» dag'idan tiykarg'i ayipmashiliqlarinin' biri - tu'rkiy qa'wimlerge hu'kimdarliq etken tu'rk qag'anlarinin' jawingerlik ha'reketlerinen bazi bir dereklerdi de ushiratamiz. Bilke qag'annin' tasqa qashalg'an monologiina qarap pikir ju'riter bolsaq, en' da'slepi tu'rkiy qag'anlar pu'tkil adamzat u'stinen hu'kimdarliq etken degen juwmaq shig'adi. Babalarimiz bolg'an Bumin qag'an, Istemi qag'an da'wirleri maqtanish penen tilge alinadi:

Biykte Ko'k Ta'n'iri,
To'mende qara jer jaralg'an,
Ekewinin' arasinda,
Adam balasi u' stinen,
Babam Bumin qag'an, Istemi qag'an.
Qag'amliq etken, -
dep baslanadi «U'lken jaziw» dag'i so'zler. Sonday-aq «U'lken jaziw» da Bilke qag'an tariyxiy tulg'alar bolg'an o'z a'kesi Elteris qag'andi, anasi Elbilge qatindi tilge aladi. Bumin qag'an ha'm Istemi qag'an o'lgen son' olar du'zip ketken qag'anliq idirap Tabg'ashlarg'a g'a'rezli bolip qaladi. Tariyxiy, siyasiy za'ru'rlik na'tiyjesinde tu'rkiy qa'wimler o'zlerinin' basina joq bolip ketiw qa'wpi do'ngenlikten Bilke qag'annin' a'kesi Elteris qag'andi hu'kimdar etip taxqa otirg'izadi. Elteris qag'an toz-toz bolip ketken tu'rkiy xaliqlardin' batirlarin izlep, olardin' basin biriktiredi. Jawlari menen bolg'an sawashlarda qaharmanliqlari menen ko'zge tu'sedi.
A'kem qag'an usilayinsha...
Qiriq jeti ret atlandi,
Jigirma ret ayqasti
Ta'n'ri jarilqag'anliqtan Eldi el etti
Qag'anlig'in nig'aytti.
Jawin jen' di,
Dizesin bu'ktirdi,
Basin en'keytti.
A'kem qag'an usilayinsha el-jurt Sorap dun'yadan o'tti...
Elteris qag'an yag'niy Bilkenin' a'kesi o'lgen son' onin' ornina Bilkenin' ag'asi qag'an bolg'anlig'i tuwrali derekler bar. Bul derekler «U'lken jaziw» da eslenip o'tiledi.
A'kem qag'an usilayinsha el-jurt,
Sorap du'n'yadan o'tti - A'kem qag'annin' basina,
Baz qag'annin' balbali (mu'sini) qoyildi.
Onin' elinin' u'stinen,
Ag'am qag'an boldi.
«U'lken jaziw» da bunnan keyingi ulken imperiya quriwdag'i sawashlardan son' Bilke qag'ann'in' inisi Qultegin menen tu'rli ma'mleket hu'kimdarlig'in bekkemlew ha'm ken'eytiw ushin gu'resleri, bul sawashlardag'i Qulteginnin' qaharmanliqlari so'z etiledi. Jaziwdin' son'inda Qulteginnin' qazalaniwi og'an Bilke qag'annin' qayg'iriwi mazmuni su'wretlengen qatarlar menen juwmaq beriledi.
a. «Toniko'k jaziwi»
«Toni ko'k» jaziwi da qiziqli pikirlerdi oytadi. Mag'liwmatlarg'a qarag'anda bul jaziw 750-jili Selengi da'r'yasinin' boyina ornatilg'an, shama menen 716 jilg i tariyxiy waqiyalardi bayanlaw menen baslang'an. Bul jaziwda da Bilke qag'an, Toni ko'k, Elteris isimleri ushirasadi. Conday-aq «Kishi jaziw» ha'm «U'lken jaziw» da ushiraspaytug'in. Kun Sekun, Tan'ri Sem, Tu'rk Sir degen adam atlari da gezlesedi. «Toni ko'k jaziwi» o'z aldina teren'irek u'yreniwdi talap etedi.