O‘simlik va hayvon organizmlarining jinssiz va jinsiy ko‘payishlarining almashib turish sabablari. Reja

Hayvonlarning jinsiy va sinsiz ko’payish sabablari
Jinsiy ko`payish. Bunday ko`payishda alohida rivojlangan, etilganjinsiyhujayralar (gametalar) ishshrok etadi. Urg"ochi jinsiy hujayralar — ovotsitlar deyllib, tuxumdonlarda rivojlanadi. Erkak jinsiy hujayralari spermatozoidlar deyilib, urug' hujayralarda rivojlanadi. Jinsiy hujayralarning tuzilishi. Barcha jinsiy hujayralar bir —biridan farq qiladi. Tuxum hujayralar boshqa hujayralar kabi hujayra qobish, sitoplazma va yadrodan tashkil topgan. Lekin boshqa hujayralardan farqi uning o`lchamining juda katta bolishidadir. Odam tuxum hujayrasining hajmi 150 mkm gacha etadi (somatik hujayralarda esa 10—15 mkm dan oshmaydi). Ularning olchami, kattaligi sitoplazmada oqsillarga boy oziq modda sariqlikning mayjudligiga bogliq. Tuxum qo`yib ko`payadiga umurtqalilar tuxum hujayrasida oziq modda — tuxum sarigya ko`pdir. Tuxum hujayrasi qalin qobiq bilan o`ralgan bo`lib, u himoya vazifasini bajaradi. Tuxum hujayralar hujayralardan katta bolganliga bilan ham farkdanadi. Tuxum hujayra organizmlarning rivojlanishi uchun kerak bolgan barcha irsiy axborotni o`zida saqlaydi.Odam spermatozoidining olchami juda kichkina bolib, 50-70 mkm lan oshmaydi. Spermatozoidning asosiy roli o`z gaploid to`plamiga ega bo`lgan yadrosini tuxum hujayra sitoplazmasiga kiritishdan iborat. Uning tuzilishi ham o`sha funktsiyani bajarishgalyuslashgan bolib, boshcha, bo`yin va dum qismlaridan tashkil topgan. Bosh qismida yadro, bo`yin qismida tsentriola va
mitoxondriyalar joylashgan, dum qismi esa harakatlanishni ta`minlaydi.
Jinsiy `ujayralarning rivojlanishi — gyametogenez. Urug' xujayralar (spermatozoidlar) urugdonda rivojlanadi. Urug hujayralarning rivojlanishi — spermatogenez, tuxum hujayralarining rivojlanishi — ovogenez deyiladi. Jinsiy hujayralarning etilishi — gametogenez shartli ravishda to`rt: ko`payish, o`sish, etilish va shakllanish davrlariga bolinadi.
Ko`payish davri. Ko`payishda etilmagan jinsiy xujayralar xuddi tanadagi kabi diploid (2p) to`plamga ega boladi. Ular kcrp marta migoz yoli bilan bolinib, ko`paya boradi va bu jarayon ko`payish zonasida kechadi. o`sish davrida diploid to`plam bosRlanglch xujayralarning ayrimlari o`sish zonasiga o`tib katgalashadi, oziq moddalar to`playdi, ularning DNK si mikdori ikki xdssa ortadi.
Undan keyin etilish zonasida hujayralar meyoz usulida ko`payib, gaploid to`plamga ega bolgan xujayralar to`plamini hosilqrlladi. SHakllanish davrida etuk jinsiy xujayralar hosil boladi. Ovogenez va spermatogenez asosan btr—biriga o`xshashdir, lekin ularning o`rtasida quyidaga farqlar mavjud:
Ovogenez spermatogenezga nisbatan uzoq davr davom etadi. CHunki tuxum xujayralarda homilaning rivojlanishi Uchun zarur bolgan moddalar hosil bo`ladi. Spermatogenezning meyozjarayonidasitoplazma Hamma xujayralarga baravar ta`minlanadi. Ovogenezda esa Hujayraning faqat bitgasigagina sitoplazma ta`minlanib, boshqalariga deyarli o`tmaydi. Natijada spermatogenez oxirida 4 ta, ovogenezda esa faqat bitgagina yirik xujayra Hosil boladi, uning uchta mayda xujayralari nobud boladi. Ovogenezda shakllanish davri bo`lmaydi. SHunday qilib, gametogenez jarayonida jinsiy bezlarda diploid to`plamli (2p) boshlanshchxujayralardangaploidto`planili (p) jinsiy hujayralar hosil boladi. Spermatogenezda uchta davrdan tashqari, to`rtanchi davr — qayta tuzilish davri ham bolib o`tadi. Bu davr ovogenezda bolmaydi. Urgochi va erkak gametalar katta — kichikligi hamda tashqi ko`rinishi jihatidan yo bir xil bo`lishi — bunda bular izogametalar deb ataladi, yoki har xil bolishi mumkin—bunda ular anizogametalar deyiladi. Ikki jinsga mansub gametalar otalanib zigota hosil qiladi. O`simliklarning jinsiy ko`payishi. O`simliklarnmg jinsiy ko`payishi haddan tashqari keng tarqalgan va xilma —xil shakllarni ifodalaydi. Izogomiya tuban darajadagi o`simliklarda uchraydi. Ulotriks — suv o`ga tashqi ko`rinishidan bir xil ikkita gameta hosil qiladi va 2 ta xivchinli hujayradan iborat boladi. qirqquloqlarda sporalardan yuraksimon mayda — mayda o`simlikcha (nish) hosil boladi. Uning ikkala tomonida erkak (anteridiylar) va urg'ochi (arxegoniylar) jinsiga mansub bolgan jinsiy hujayralar hosil boladi. Oliy darajadagi prokariotlarda va yopiq uruglilarda jinsiy ko`payishga xizmat qiladigan maxsus organ — shaklan o`zgargan novdadan iborat g u 1 bo`ladi. SHu novdada odatda yashil barglar o`rniga kontsentrik doiralar holda joylashgan to`rgga tarkibiy qism bo`ladi, ular gul bandiga gul chiqaradigan doyaning kengayib kelgan uchiga birikkan bolib, uning generativ organini tashkil etadi. yOpiq uruglilarning tugunchasi uruglangandan keyin o`sib, ichida uruglari bo`lgan meva hosil bola boshlaydi. o`simliklarning jinsiy ko`payishidan qishloq xo`jaligida doimo keng foydalaniladi. Ko`payishning bu usullaridan duragaylashda keng foydalaniladi. Duragaylash yoli bilan yangidan — yangi o`simlik navlari yaratiladi. Etilgan jinsiy hujayralarining yadrosida xromosomalarning toq, gaploid to`plami mavjuddir. Ana shu ikki xil jinsiy hujayralarning qo`shilishi natijasida organizm hosil bo`ladi va yana jinsiy hujayralardagi xromosomalarning diploid to`plami vujudga keladi. Har xil xromosomalar juftlashgani uchun ham yangi irsiy xususiyatli organizmlar vujudga keladi. Jinsiy ko`payish irsiy xilma — xillikga olib keladi.

Mitoz bo`linishi.

Tayanch so`zlar
Ko`payish, individual rivojlanish, mitoz, meyoz, somatik va jinsiy hujayralarning bolinishi, jinsiy va jinssiz ko`payish, eukariot hujayralar, prokariot hujayralar, antogenezning turlari, interfaza, profaza, metafaza, anafaza, telofaza, hujayra tsikli, mitoz tsikli, sintezdan oldingi davr, DNK sintezi, sintez davri, sintezdan keyingi Davr, RNK va oqsil sintezi, diploid hujayralar, gaploid Hujayralar, bolinish dugi, mikronaychalar, xromosomalarrxromatidlar, xromosomaning birlamchi belbogM, xromosomalarning spirallashuvi, sitokinez, kariokinez, mitozning biologik ahamiyati.
Eukariotik organizmlarning asosiy ko`payish usuli hujayralarning odatdagi usullar bilan bo`linishi mitotik (mitoz —ip) yani ipsimon bolinish deyiladi. Be"zan ikkinchi nomi kariokinez deb ham ataladiTirik organizmlarning barchasi hujayralardan iborat. Organizm hujayralarga nisbatan uzoqroq umr ko`radi.
Masalan: eritrotsitlar 120 kun yashaydi, bunda umri tugagan adralarurnigadoimoyangahujayralarhosilbolibturadi. Organizmdagi millionlab hujayralar bir sekundda nobud bolib, ularning o`rniga yangilari hosil bolib turadi. Turli hujayralarda bolinish turlicha kechadi. Nervg mushak xujayralari, qizil qon tanachalari etuk bosqichga ettandan keyin ular umuman bolinmaydi. Ko`pgina ichak epiteliysi hujayralari, teri, o`pka hujayralari organizmning butun hayoti davomida bolinib turadi. Bo`linish muddati har xil, u 8 soatdan 100 kungacha va hatto undan ham ortiq bolishi mumkin. SHu tartibda hujayralar hosil bolib boradi. Eukariotik hujayralar asosan ikki xilusulda bolinib ko`payadi: 1. M i t o z — somatik hujayralarning bolinishi.
2.Meyoz — jinsiy hujayralarning ko`payish usuli. Hujayraning bir marta, ikki marta bolinishi oraligl — interfaza yoki interkinez (lotincha Meg — orasi degan ma`noni anglatadi) deb ataladi. Eukariotik hujayralar asosan mitoz bo`linish usulida bo`linadi. Mitoz asosida hujayralarning soni ortadi, organizmlar o`sadi, bolingan hujayralarning o`rni tiklanadi. Bir hujayrali organizmlarda mitoz tufayli jinssiz ko`payish jarayoni amalga oshadi. Mitoz juda murakkab jarayondir. Hujayralar bolinishdan oldin unga tayyorlanishadi. Bunday vaqtda hujayra yadrosida xilma —xil morfologik va biokimyoviy o`zgarishlar kechadi. Hujayraning bolinishgacha va bolinishdan keyingi bosib o`tgan yoli mitotik tsikl deb ataladi. Mitoz tsikli — mitoz va unga ketgan vaqtlar yigandisidan iborat. Xullas, mitoz tsikli mitoz va interfazadan iborat.,! Interfaza o`z vaqgida ketma — ket keladigan davrlarga bolinadi: F. Sintezdanavvalgidavr&" harfi bilan belgilanadi. S~ davrida hujayra o`sadi va DNK sintezlanishga tayyorlanadi. Bunda DNK reduplikatsiyalanishi uchun zarur bo`lgan azotli asoslar, fermentlar, RNK va oqsilmolekulalari sintezlanadi. Sintez davriz harfi bilan belgilanadi. Budavrda DNK reduplikatsiyalanib, uning miqdori ikki hissa ortadi. SHu bilan birga RNK va oqsil molekulalari sintezlanadi — tsentriolalar soni ham ikki marta ortadi. Sintezdan keyin (mitozdan avval) gidavr S2 harfi bilan | belgilanadi. Bu davrda ham RNK va oqsil sintezi davom etadi. dyniqsa, bolinish dutini hosid qiluvchi mikronaychalar tarkibiga kiradigan t u b i 1 i n oqsili sintezlanadi. Interfaza tugallangandan keyin hujayraning bolinishi yoki mitoz jarayoni boshlanadi. Mitoz hujayralardato`xtovsiz kechadigan jarayondir. Ammo uni tushuntirish oson bolishi uchun shartli ravishda to`rtta faza: profaza, metafaza, anafaza, telofazaga bo`linadi. Mitozdajuda katgao`zgarishlar kuzatiladi. Mitoz hujayra hayot tsiklining juda ham kam vaqtini tashkil etadi. Masalan: ichak epiteliysi hujayralari 20 — 22 soat yashashi mumkin. Profazada xromosomalar spiralga o`ralib kaltalashishi va yo`gonlashishi boshlanadi. Interfazaning sintez (3) xromosomalarning tarkibidagi DNK miqdori ikki xissa orttanligi uchun profazadagi xromosomalarning har qaysisi ikkita xromatidlardan iborat bo`ladi. Spirallanish natijasida xromosomalar tobora yo`g"onlashib, yoruglik mikroskopda ko`rinadigan bolib qoladi.Sitoplazmaga joylashgan hujayra markazining tsentriolalari juft — juft bolib, bir —biridan itarila boshlaydi. Ularning o`rtasida mikronaychalar malum tartibda joylashib, qutblarni bir —biri bilan biriktiruvchi kalavasimon bolinish dugani hosil qiladi. Ularning bo`linish dugi tarkibida tsentriolalar bolmaydi. Profaza hujayra yadrosi qaytadan tuziladigan davrdir. Xromosomalar spirallanadi (spiral bo`lib o`raladi) va optik mikroskopda yaxshi ko`rinadigan bo`lib qoladi. YAdrocha va yadro pardasi erib, asta —sekin yo`qolib ketadi. Natijada bolinish duti paydo boladi. Metafaza paytida xromosomalar dug ekvatori bo`ylab joy oladi va xromosoma plastinkasi o`qi, metafaza plastinkasini hosil qiladi. A n a f a z a juft—juft bolib birikib turgan xromosomalar tarqalib boradigan davrdir.
1 — interfaza holatdagi hujayra yadrosi;
2, 3 —profaza, spirallasha boshlagan xromosomalar va qutblarga ajralgan tsentriolalar ko`rinib turibdi; 4 —metafaza, yadro pardasi erib ketgan, bo`linish dugi iplari kcmnib turibdi; 5, 6 —anafaza, xromosomalar hujayra qutbi tomon tarqalgan; 7, 8 —telofazada yadro batamom ikkiga bo`lingan, yadro pardasining hosil bo`lganligi va sitoplazmaning belbog' hosil qilib bolinishi ko`rinib turibdi. Telofaza mitozning so`ngga davri bo`lib, xromosomalar spiralsizlanadi. YAdro va hujayra pardalari shakllanadi. Bu davr ikkita qiz hujayralar paydo bolishi bilan poyoniga etadi. Bunda xromosomalarning ikkita diploid to`plami joylashadi (masalan, odamda tana hujayralarinig to`plami 2p q 46 bo`lsa, anafazada 4p q 92 ga teng boladi). Bu yosh hujayralarning har biri ona hujayralarga qaraganda kichikroq boladi. YAngi hujayralar o`sib boradi va mazkur to`qima hujayralariga xos bolgan kattalikka etib, xarakterli shakllarni egallaydi. Hujayralar qancha yosh bolsa, shu darajada bot —bot bolinib turadi. SHunday qilib, mitoz usulida bolinish davomida asosan 2 xil jarayon kuzatiladi: 1) yadroning bo`linishi — kariokinez; 2) sitoplazmaning bo`linishi —" sitokinez. Ba`zan mitozning ikkinchi qismi amalga oshmaya qoladi. Buning natijasida ko`p yadroli hujayralar hosil boladi. To`qimalarning mitotik faolligi uning tabiati hamda fiziologik faolligiga bogliq. o`sish va regeneratsiya vaqtida bu faollik ayniqsa zo"r boladi. Gormohlar va organizmni idora etuvchi boshqa sistemalari mitotik faollikka katta ta`sir ko`rsatadi. Odam tanasidaga hujayralarda boladigan asosiy mitoz davrlari o`rta hisobda quyidagicha tezlik bilan o`tadi: profaza — 30 — 60 minut, metafaza — 2—10 minut, anafaza — 3—15 minut, telofaza — 30 minut davom etadi. Xullas, mitoz bo`Xinish 1 — 2 soat davom etadi. Interfaza esa bundan bir necha barobar uzoqroq davom etishi mumkin. Odamning tanasida hujayralarning bo`linishi uchun 35,5—37°S normalhisoblanadi, haroratning ko`tarilishi yoki past bo`lishi mitozni sekinlashtirib qo`yadi yoki izdan chiqaradi. Xavfli o`smalarga ionlapggaruvchi nurlar yordamida davo qilish usuli shunga asoslangan. Ko`pincha nerv hujayralari embrional rivojlanish davrida bolinib hosil boladi va keyinchalik o`sib boradi. Odatda ular deyarli bo`linmaydi. Mitozning biologik ahamiyati. Mitoz natijasida har bir yangi hujayrada ona xromosomalari qanday bolsa, xuddi shunday xromosomalarga ega bolib qoladi. Ikkala yosh hujayralardagi xromosomalrning soni ona hujayra xromosomalarining soniga teng boladi. Mitoz — xujayra irsiy moddalarining yangi hosil bolgan hujayralarga teng miqdorda taqsimlanishini ta`minlovchi asosiy mexanizmdir. Mitoz organizmning embrional rivojlanishini, jarohatlangan hujayra va to`qimalarning qayta tiklanishini, umri tugagan Hujayralarning o`rnini to`ldirishini ta`minlaydi. Organizmlarning jinssiz ko`payishi ham mitoz bolinish asosida amalga oshiriladi. Mitoz organizm xujayralarida xromosomalarning doimiyligini saqlaydi. Har bir xujayra yadrosidagi xromosomalar yigindisi xromosoma to`plami deb ataladi. Ko`p hujayrali ikki xilxujayralar to`plami farqlanadi: 1) Somatikhujayralar (tananing barchateri, mushak, nerv, qon, ildiz, poya va boshqalar kiradi); 2) Etilgan jinsiy hujayralar ~ — shmetalar atalib, ular toq hodda boladi. Masalan: odamda somatik hujayralarda 46 tadan xromosoma bolsa, jinsiy Hujayralar, ya'ni gametalarda 23 ta xromosoma uchraydi. Ba`zan mitozning noto`gri kechishi xromosomalarning shikastlanishiga, ular sonining kamayib yoki ko`payib ketishiga olib kelishi mumkin. Natijada har xil irsiy kasalliklar vujudga kelishi mumkin,
Meyoz
Tayanch so`zlar
Meyoz, reduktsion bolinish, DNK ning ikki hissa ortishi,
gametogenez, interfaza. 1—profaza, 1— metafaza, 1—anafaza, I—
telofaza, krossmgoverlanish, xromosomalarningchalkashuvi,
koifyugatsiya mitoz metafazasi, P-profaza, P-metafaza, II-anafaza, P-telofaza, xromosomalarning ekvatordajoylanishi, gaploid, diploid, zigota, uruglanish, tuxum hujayra, urut Hujayra, partenogenez, otalanish. Androgenez, ginogenez, ontogenez, embrional rivojlanish, blastomer, blastula, gastrulyatsiya, ektoderma, entoderma, mezoderma, neyrula bosqichi, differentsiallashish, embrional induktsiya, embrionning qaltis davri. Postembrional, bilvosita rivojlanish, bevositarivojlanish, metamorfoza, gomeostaz, bioritm, anabioz, regeneratsiya.
Ko`payishda etilmagan jinsiy hujayralar diploid (2p) hujayralar to`plamiga ega boladi. O`sish davrida hujayralar bolinmasdan, faqato`sadi. Gametalarningetilishihujayralar bolinishining alohida bir turi — m e y o z tufayli boradi, Meyoz mohiyati xromosomalar sonining ikki baravar kamaylshi (reduktsiyalanishi) dan iboratdir. Bunday to`plam — gaploid to`plam deyiladi va Vp tarzda belgilanadi. Meyoz jinsiy hujayralarning rivojlanishi (gametogenez) jarayonida kechadi Generativ hujayralar—meyoz yoli bilan ko`payadi. Jinsiy hujayralarning meyoz yoli bilan ko`payishi. Ikkinchi meyoz birinchisiga qaraganda juda tez kechadi va P — profaza, P —metafaza, P —anafaza, P — telofazalardan iborat boladi. Meyoz keta —ket keladigan ikki bolinishni o`z ichiga oladi. Ularni bir —biridan farq qilish maqsadida bolinish fazalarining oddiga I yoki II raqamlari qo`iiladi. Meyoz ham mitoz kabi interfazadan boshlanadi