O’simliklarni kelib chiqishi ikkilamchi moddalar
Download 28.12 Kb.
|
наргиза Word (2)
|
Reja O’simliklarni kelib chiqishi? Ikkilamchi moddalar? O’simliklarni ahamiyati? Yer sharida oʻsimliklarning muayyan turlari dastlab madaniylashtirilgan (dehqonchilikda ekilgan) va ularning genetik xilma-xilligi eng koʻp boʻlgan geografik markazlar. M.oʻ.k.ch.m. toʻgʻrisidagi taʼlimot madaniy oʻsimliklar seleksiyasi va ularning navlarini yaxshilash uchun boshlangʻich materiallarga ehtiyojlar tufayli yuzaga kelgan. Unga Ch. Darvinning biologik turlarning kelib chiqishida geografik markazlarning mavjudligi toʻgʻrisidagi gʻoyalari asos boʻlgan. 1883-yilda shveysariyalik botanik olim A. Dekandol eng asosiy madaniy ekinlar birlamchi kelib chiqqan geografik oʻlkalarni taʼriflab berdi. Lekin unda juda keng hududlar koʻrsatilgan boʻlib, ayrimlarining maydonlari deyarli qitʼalar chegaralariga toʻgʻri kelar edi. 1925—39 yillarda M.oʻ.k.ch.m. nazariyasini eng izchil holda N. I. Vavilov ishlab chiqdi. N.I.Vavilov oʻzi va boshqa botanik olimlar tomonidan ilmiy ekspeditsiyalarda toʻplangan jahon oʻsimlik resurslari (250000 ga yaqin namunalar kolleksiyasi) toʻgʻrisidagi juda katta materiallarga tayangan holda M.oʻ.k.ch.m.ning 8 ta asosiy geografik markazi yoki oʻchoqlarini koʻrsatib berdi: Xitoy markazi (soya, tariq, turli sabzavot va mevali ekinlar vatani); Hindiston markazi (madaniy oʻsimliklar turlarining deyarli 1/3 qismi; sholi, shakarqamish, baklajon, bodring, mevali ekinlar vatani); Oʻrta Osiyo markazi (noʻxat, china, kunjut, maxsar, yasmiq, koʻpgina sabzavotlar — piyoz, sarimsoq, ismaloq, mevalar — oʻrik, nok, tok, bodom vatani); Gʻarbiy Osiyo markazi (bugʻdoyning koʻpgina turlari, ikki qatorli arpa, javdar, beda, karam turlari, sabzi, anjir, anor v b.); Oʻrta dengiz, markazi (zaytun, seratoniya daraxti, juda koʻp ozuqa va sabzavot ekinlari vatani); Efiopiya markazi (bugʻdoy, arpa, moyli ekinlar, bananning alohida bir turi, kofe daraxti va boshqa vatani); Markaziy Amerika markazi (90 ga yaqin oziqovqat, texnika va dorivor oʻsimliklar, shu jumladan, makkajoʻxori, uzun tolali gʻoʻza, loviyaning bir necha turi, qovoq, kakao, mevali oʻsimliklarning koʻpgina turlari vatani); Janubiy Amerika markazi (koʻpgina ildizmevali oʻsimliklar, birinchi navbatda, kartoshka, oka, xina daraxti va koka butalari vatani). Oʻtmishda ayrim oʻsimliklar bu asosiy markazlardan chetda madaniy ekinlarga aylantirilgan. Lekin bunday oʻsimliklar soni juda kam. N. I. Vavilov birlamchi (eng kad.) va ikkilamchi (dehqonchilik mintaqalari oʻrtasida tovar ayirboshlash va oʻzaro aloqalarning rivojlanishi bilan bogʻliq holda keyinchalik paydo boʻlgan) M.oʻ.k.ch.m. borligini koʻrsatadi. Agar ilgari Dajla, Furot, Gang, Nil va boshqa yirik da-ryolar vodiylari qad. dehqonchilik markazlari boʻlgan, deb hisoblangan boʻlsa, N. I. Vavilov deyarli barcha madaniy ekinlar togʻli, tropik, subtropik va moʻʼtadil mintaqalarda paydo boʻlganligini koʻrsatib berdi. Yetishtirilayotgan koʻpchilik madaniy ekinlarning asosiy geografik markazlari fakat oʻsimlik boyliklaridan tashqari eng qad. dehqonchilik madaniyati bilan ham bogʻlikdir. Hindiston markazi qad. Hindiston va Hindixitoy madaniyati bilan, Oʻrta Osiyo markazi 6 ming yillik tarixga ega boʻlgan etrus, ellin va Misr madaniyati bilan bogʻliq va h.k. Shunday qilib, yovvoyi oʻsimliklardan foydalanishda ularning sifat tarkibi, rivojlangan dehqonchilik madaniyati va tegishli ravishda yirik-yirik aholi manzilgohlarining mavjudligi katta rol oʻynagan. O`simliklarda boradigan jarayonlarni ikkilamchi mеtabolizmga taalluqligi ko`rsatkichlari juda ham aniq emas. Ko`pchilik kеlib chiqishi ikkilamchi bo`lgan moddalar masalan, fitol, karotinoidlar, aromatik aminokislotalar, fitogormonlar, stеroidlar va boshqalar o`simlik organizmdagi asosiy moddalar almashinuvida bеvosita qatnashadi. Mamlakatimizda fеnol birikmalarini o`rganilishini yo`lga qo`ygan olim akadеmik S.Yu.Yunusovdir (1909-1997). Akadеmik S.Yu.Yunusov tashabbusi bilan mamlakatimizda va MHDda yagona O`simlik moddalari kimyosi ilmiy-tadqiqot instituti tashkil qilingan. Ushbu institut hozirgi vaqtda nafaqat mamlakatimizning balki, dunyo miqyosida o`z sohasi bo`yicha yetakchi institutlardan biri hisoblanadi. Shuningdеk, akadеmik S.Yu. Yunusov tomonidan 1967 yilda dunyo miqyosida eng nufuzli jurnallardan biri hisoblangan hamda bir vaqtning o`zida rus va ingliz tillarida nashr etiladigan “Tabiiy birikmalar kimyosi” (Ximiya prirodnex soеdinеniy) jurnalida mamlakatimiz va chеt el olimlarining boshqa tabiiy moddalar kimyosiga oid malumotlar bilan birgalikda fеnol birikmalariga oid maqolalar ham doimiy ravishda chop etilib turibdi. O`simliklar bir yoki bir nеchta fеnol qoldiqlarini tutgan minglab birikmalarni sintеzlashi mumkin. Bu birikmalarni uglеrod skеlеtidagi uglеrod kеtonlari soniga qarab bir nеchta guruhlarga bo`lish mumkin. Bulardan o`simliklar dunyosida kеng tarqalgani fеnol kislotalari va ksantinlardir. Bulardan tashqari fеnil tabiatli aldеgid va spirtlar ham mavjud. Masalan, vanilin va salitsiloviy spirt.Vanilin Vanulla o`simligidan, salitsil spirti esa, toldan ajratib olingan. Yer kurrasining deyarli hamma qismida uchraydigan o`simliklarning tabiat va inson hayotidagi roli beqiyosdir. Yashil o`simliklar deyarli barcha tirik organizmlarni nafas olishi uchun zarur kislorod bilan ta`minlaydi. Ular o`z faoliyati davomida anorganik moddalarni organic moddalarga aylatiradi. Ma` luki, organic moddalar (o`simliklarning o`zi) kishilar va hayvonlar uchun zarur oziq hisoblanadi. Yashil o`simliklar hosil qilgan oziq moddalarda quyosh enengiyasito`planadi (akkumilyatsiya bo`ladi). Bu to`plangan energiya hisobigs yerda hayot davom etadi, ya`ni kishilar sanoatdafoydalanadigan energiya resurslarning asosini ana shu yashil o`simliflar to`plagan quyosh energiyasi tashkil etadi. Sanoat uchun kerak bo`ladigan ko`pgina xomashyomahsulotlarini ham yashil o`simliklar etkazib beradi.ma`lumki, havo tarkibida azot, kislorod, vodorod, karbonat angidrid va shu kabi ozuqa moddalar bo`ladi. Atmoseraning 75.51 foizini azot, 23.01 foizini kislorod, 0.03 foizini karbonat angidrid va 1.28 foizini argon tashkil etadi. Vodorod, neon, geliy va shu kabi boshqa moddalar esa kam miqdorda uxhraydi. Tirik organizmlar nafas olishidakisloroddan foydalanadi. Nafas olish va yonish jarayonida organic moddalar oksidlanadi, ya`ni kisllorodni biriktirib karbonat angidrid va suv ajralib chiqadi. Yer kurrasining deyarli hamma qismida uchraydigan o`simliklarning tabiat va inson hayotidagi roli beqiyosdir. Yashil o`simliklar deyarli barcha tirik organizmlarni nafas olishi uchun zarur kislorod bilan ta`minlaydi. Ular o`z faoliyati davomida anorganik moddalarni organic moddalarga aylatiradi. Ma` luki, organic moddalar (o`simliklarning o`zi) kishilar va hayvonlar uchun zarur oziq hisoblanadi. Yashil o`simliklar hosil qilgan oziq moddalarda quyosh enengiyasito`planadi (akkumilyatsiya bo`ladi). Bu to`plangan energiya hisobigs yerda hayot davom etadi, ya`ni kishilar sanoatdafoydalanadigan energiya resurslarning asosini ana shu yashil o`simliflar to`plagan quyosh energiyasi tashkil etadi. Sanoat uchun kerak bo`ladigan ko`pgina xomashyomahsulotlarini ham yashil o`simliklar etkazib beradi.ma`lumki, havo tarkibida azot, , vodorod, karbonat angidrid va shu kabi ozuqa moddalar bo`ladi. Atmoseraning 75.51 foizini azot, 23.01 foizini kislorod, 0.03 foizini karbonat angidrid va 1.28 foizini argon tashkil etadi. Xulsa
Foydalangan adabiyotlar Jukovskiy P. V., Mirovoy genofond rasteniy dlya seleksii, L., 1970; Sinskaya Ye. N., Istoricheskaya geografiya kulturnoy flori, L., 1969; Hasanov U. H., Madaniy oʻsimliklarning kelib chiqish markazlari, T., 1989. Download 28.12 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|