Osiyo toponimiyasi

---

Osiyo toponimiyasi 
 
Reja: 
1. Osiyo toponimiyasi haqida umumiy tushuncha. 
2. Submintaqalar toponimiyasining farqlovchi xususiyatlari. 
3. Markaziy Osiyo davlatlari toponimiyasiga qisqacha ta'rif. 
Osiyo qit'asi nihoyat murakkab va xilma-xil toponimik landshaftga ega. Shu 
sababdan, qit'a toponimiyasini submintaqalar doirasida o'rganish maqsadga 
muvofiq deb hisoblandi.
Janubiy- G'arbiy Osiyo toponimiyasi
Janubiy - G'arbiy Osiyo - ko'hna tsivilizatsiya beshigi hisoblanadi. Arabiston 
yarim oroli va unga yondosh hududlarni birlashtirgan bu submintaqa 
toponimiyasining qadimiyligi bilan alohida ajralib turadi. Ma'lumki, aynan 
Mesopotamiyada miloddan avvalgi Iv asrda, shumerlar tomonidan eng qadimiy 
yozuv - mixxat yaratilgan va u insoniyat tsivilizatsiyasida yangi davrni boshlab 
bergan. Mesopotamiya (ikki daryo oralig'i) - Dajla va Furot daryolari oralig'ida 
yashagan - shumer, akkad, bobil, ossuriylar, O'rta yer dengizidan sharqdagi - 
finikiylar, filistyamlar (qadimgi falastinlar), qadimgi yahudiylar, Kichik Osiyoni 
egallagan va Misr fir'avnlari bilan kurashgan xettlar, buyuk Ahamoniylar davlatini 
barpo etgan qadimgi forslar, ellada va rim madaniyati mintaqa toponimiyasida o'z 
«izlarini» qoldirgan. Ushbu hududda dunyoning uchta asosiy dini paydo bo'lgan.
Mintaqadagi ayrim toponimlarning (Damashq, Bag'dod, Xaleb) yoshi bir 
necha ming yilga teng, ularni qaysi tilga mansubligini aniqlash ham qiyin. Dajla 
(shumerlarda Tigrushu) va Furot (shumerlarda Buranunu, assiriylarda Purattu) kabi 
gidronimlar, asrlar davomida turli tilli xalqlar ta'sirida bir necha bor shakl-
shamoyilini o'zgartirib (transformatsiya) hozirgacha yetib kelgan. Iroq davlati 
hududida xarobalari saqlanib qolgan afsonaviy Bobil (shumercha Kadingirra, 
akkadcha Babilu, aynan - «tangri darvozasi», oliy ma'bud Marduk nazarda 
tutilgan) shahrining nomi dastlab Akkad shohi Sargon (mil. av. 2364-2314 y.) 
haqidagi afsonada va Ur davlatining uchinchi sulolasiga oid hujjatlarda tilga 
olingan.
Isroil va Falastin davlatlari hududida ko'hna somiy tillarga tegishli bo'lgan 
butun bir toponimlar qatlamini ajratish mumkin. Masalan, Quddus shahri tarixiy 
yozma manbalarda, jumladan qadimiy yahudiy tilida Ierusalim, Ierushalaim, 
Urshalaim shaklida qayd qilingan. Quddus shahri O'lik dengizining g'arbidagi 
chala cho'lli yassi tog'likda joylashgan va u musulmon, yahudiy va nasroniylarda 
«muqaddas shahar» hisoblanadi. Quddus haqidagi dastlabki ma'lumotlar miloddan 
avvalgi ikki ming yillikning o'rtalariga to'g'ri keladi. Dastlab Rushalimum (Shalim 

---

xudosi shahri), yozma manbalarda miloddan avvalgi Xv asrdan Ierushalaim nomi 
bilan tilga olingan. Ierushalaim qadimiy yahudiylar tilida «tinchlik shahri», 
arabcha, al-Quds - «muqaddas» shahar ma'nolarini anglatgan.
Qora va O'rta yer dengizi atrofidagi mamlakatlar toponimiyasida qadimgi 
davrlarga mansub geografik nomlar hozirgacha saqlanib qolgan. Ularning bir qismi 
hozirgi Turkiya davlati hududida joylashgan va turk tili ta'sirida shaklan o'zgargan: 
Smirna - Izmir, Pergam - Bergama, Selevkiya - Silifke, Sebastiya - Sivas, Galipolis 
- Galibolu, Trepezund - Trabzon, Antioxiya - Antak'ya, Aleksandriya - Iskanderun 
va boshqalar. Turkiyaning yirik port shahri Istanbul qadimda Konstantinopol', 
Tsar'grad, Vizantiya deb ham nomlangan. Toponimist olimlar, Istanbul shahri 
nomiga grekcha, stin poli - «shaharda, shahar ichi» so'zi asos bo'lgan deb 
hisoblashadi. Oykonimni turk tilidagi «islom bo'l» so'zi bilan bog'lab izohlash 
to'g'ri emas.
Mintaqada keyingi davrlarda paydo bo'lgan toponimlar qatlamlari orasida 
arabcha nomlarning salmog'i katta. Ularning shakllanishi va mintaqa bo'ylab keng 
tarqalishida, islom dini paydo bo'lishi hamda arablarning harbiy yurishlari (vII-IX 
asr) muhim rol o'ynagan. Arabcha geografik nomlar ko'pincha, ikki so'z hamda 
qo'shimchadan tarkib topgan: Shatt al-Arab - «Arablar daryosi», Rub al-Holi - 
«chorak qismni egallagan cho'l», Bahr ul-Arab - «Arabiston dengizi» va boshqalar. 
Arabcha joy nomlari tarkibida jabal - «tog'», ras - «bo'g'oz», tal - «tepa», nahr, 
shatt - «daryo», ayn - «buloq», madina - «shahar», rabot - «qo'rg'on, qal'a» kabi 
toponimik terminlar ko'p uchraydi. Mutaxassislar mintaqa toponimiyasida 
avliyolar, payg'ambarlar va har xil diniy e'tiqodlar bilan bog'liq bo'lgan nomlarning 
ko'pligini alohida qayd qilishgan. Janubiy - G'arbiy Osiyo mintaqasidagi uncha 
katta bo'lmagan toponimik qatlamlar orasida Iroq, Suriya va Turkiyada kurd, 
arman va mo'g'ulcha nomlarni uchratish mumkin.
Eron va Afg'oniston toponimiyasi tarkibidagi geografik nomlarning 
aksariyati eroniy tillarga xos. Eron - so'zi oriylar (qadimiy eroncha aryana -“oriylar 
mamlakati”) qabilasi nomidan olingan. Miloddan avvalgi 550 yilda hozirgi 
Eronning janubi-g'arbiy hududlarida Fors podsholigi paydo bo'ldi. Yunonlar, 
keyinchalik Yevropani boshqa xalqlari Fors nomini mamlakatni barcha qismiga 
taaluqli deb bilib, uni Forsiya (Persiya) deb atashgan. Fors (ruscha, Persiya) so'zi - 
mamlakat nomi sifatida uzoq vaqt qo'llanildi va u 1934 yili hozirgi Eron 
hukumatining rasmiy taklifi bilan Eron nomiga almashtirildi.
Eron va Afg'oniston ko'p millatli davlatlar hisoblanadi. Bu holat mintaqa 
toponimiyasida o'z aksini topgan. Eron va Afg'onistondagi geografik nomlarning 
bir qismi O'rta Osiyo joy nomlariga o'xshash bo'lgan an'anaviy toponimlardan 
iborat. O'rta Osiyo hamda Eron va Afg'oniston xalqlari o'rtasida qadimdan yaqin 
aloqalar mavjud bo'lgan. Mintaqa xalqlarining tili, urf-odati, o'tmishi bir-biriga 

---

yaqinligi bois, geografik nomlari tanish va tushunarlidir. Tarixiy kitoblarda tilga 
olingan Xuroson, Sheroz, Nishopur, Astrobod, Hirot, Balx, Mazori-Sharif, G'azna, 
Kobul, Badaxshon, Hindikush kabi nomlarning ma'no-mazmunini ko'pchilik 
biladi. Eron va Afg'oniston davlatlari toponimiyasida rud, obod, dasht, ko'h, 
chashma, iston kabi so'zlar asosiy toponim hosil qiluvchi geografik terminlar 
hisoblanadi.
Kavkaz toponimiyasini hozirgi vaqtda lisoniy jihatdan uchta asosiy guruhga 
bo'lish mumkin - arman, gruzin, ozarboyjon. Mutaxasislarning yozishicha, 
mintaqadagi eng qadimgi geografik nomlar hozirda o'lik hisoblangan tillarga 
tegishli va ularning asl shaklini tiklash qiyin. Qora dengiz sohillari qadimgi 
davrlardan boshlab kishilarga ancha yaxshi tanish bo'lgan. Masalan, qadimgi 
yunonlar Kolxida vodiysida bir necha shaharlar bunyod etishgan. Ular orasida 
Dioskuriada (hozirgi Suxumi atrofida), Pitiunt (Pitsunda), Fasis (Rioni daryosining 
qadimgi yunoncha nomi bilan) kabi shaharlar alohida ajralib turgan.
Armaniston geografik nomlarining tarkibi deyarli bir xil, ularning negizini 
armancha nomlar tashkil etadi. Hind-evropa tillar oilasida alohida shoxani tashkil 
etadigan arman tili bir necha ming yillik tarixga ega. Shu sababdan, uning tarqalish 
areali ham ancha keng, Armanistonning hozirgi hududidan tashqari, Turkiyaning 
shimoli-sharqida hamda Eronning shimoli-g'arbida ham armancha nomlar ko'p. 
Tarixchi olimlarning yozishicha, taxminan miloddan avvalgi IX asr o'rtalarida 
ushbu hududlarda, hozirgi armanlarni ajdodlari bo'lgan urartu qabilalari kuchli 
Urartu quldorchilik davlatini tashkil etgan.
Armanistonda urartu toponimlari eng quyi qatlamni tashkil etganligi bois, 
ularni izohlash ancha qiyin. Arxeologik qazishlarda topilgan mixxatli tosh 
bo'lagidan ma'lum bo'lishicha, Urartu podshosi Argishti I miloddan avvalgi 782 
yilda Erabuni qal'asini qurdirgan. O'sha qal'a yonida hozirgi Yerevan shahri 
vujudga kelgan, qal'a nomi bilan shahar atalgan. Mutaxasislar, nomga eri (eriaxi) 
etnonimi asos bo'lgan deb hisoblashadi. 1936 yilga qadar shahar Erivan', keyincha 
rasmiy nom sifatida hozirgi mahalliy talaffuzga yaqin bo'lgan, Yerevan shakli 
qabul qilingan. 1921 yilda Yerevan Armaniston poytaxti deb e'lon qilingan. 
Mamlakat geografik nomlari tarkibida qadimgi negizdan tashqari kar - «tosh», lich 
- «ko'l», antar - «o'rmon», avan - «qishloq», spitak - «oq», kapuyt - «ko'k», pokr - 
«kichik», mets - «katta» kabi armancha geografik terminlar ham ko'p uchraydi.
Gruziya toponimiyasi qo'shni Armanistonga nisbatan lisoniy jihatdan ancha 
xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Gruzincha toponimlardan tashqari mamlakat 
hududidagi geografik nomlarning bir qismini qadimgi yunoncha (asosan g'arbda), 
turkiy (Adjariya turklar tasarufida bo'lgan), eroniy (osetincha, mamlakat 
shimolida), abxazcha joy nomlari tashkil etadi. Boshqa mintaqalardagi kabi 

---

gruzincha toponimlarning aksariyati mahalliy geografik terminlar yordamida 
shakllangan.
Gruzincha joy nomlari tarkibida tskali, tsxali - «daryo», tba - «ko'l», ru - 
«kanal», leta - «tog'», klde - «qoya», kedi - «tizma», vake - «tekislik», tsixe - 
«qal'a», kalaki - «shahar», sapeli - «qishloq», axali - «yangi», dzveli - «eski», tetri 
- «oq» kabi toponimik terminlar uchraydi. Masalan, mamlakat poytaxti Tbilisi 
(tbili - «issiq») shahrining nomiga ham geografik termin asos bo'lib xizmat qilgan. 
Shahar issiq buloq yonida barpo etilganligi uchun shunday atalgan. Mamlakat 
toponimiyasi tarkibidagi bir qator nomlarning paydo bo'lishi fitonim va zoonimlar 
bilan bog'liq. Gruziyadagi Kaxetiya, Svanetiya, Imeretiya kabi tarixiy viloyatlar 
nomlariga etnonimlar asos bo'lgan.
Mutaxassislarning fikricha, Ozarbayjondagi eng quyi toponimik qatlam 
eroniy tillarga tegishli. Mamlakat joy nomlari tarkibida ob - «suv», obod - 
«shahar» kabi eroniy tillarga xos geografik terminlar ko'p uchraydi. Tog'li 
Qarobog' viloyatida esa armancha toponimlarning salmog'i katta. Ozarbayjoncha 
joy nomlarning asosini su - «suv», chay - «soy, daryo», gyol - «ko'l», dag' - «tog'», 
qala - «qal'a», gara - «qora», aq - «oq», demir - «temir» kabi turkiy geografik 
terminlar tashkil etadi. Mamlakat hududidagi turkiy toponimlar keyingi tarixiy 
davrlar mahsuli degan fikrga javoban, ayrim mutaxassislar turkiy (ozarbayjoncha) 
geografik nomlarning mintaqada qadimdan mavjudligi va ularni milodning ilk 
asrlarida eroniy nomlar bilan bir davrda shakllangan deb hisoblashadi.
Ozarbayjon poytaxti Boku (ozarbayjoncha Baki) shahrining nomi ana 
shunday tarixiy nomlar sirasiga kiradi. U dastlab v - asr yozma manbalarida, 
keyincha IX-X asrlarda Sharq geograflari (Istaxriy, Muqaddasiy, Ma'sudiy) 
asarlarida qayd etilgan. Qadimgi nomning ikkita o'zaro yaqin talqini mavjud. 
Birinchisi, baki qadimgi turkiy tilda - “tepa, do'ng”. Ikkinchisi, nomga qadimda 
Apsheron yarim orolida yashagan va otashparastlikka e'tiqod qilgan, bagana 
(bag'ana) etnik guruh nomi asos bo'lgan.
O'rta Osiyo va Qazog'iston toponimiyasi ko'p asrlik tarixga ega. Mintaqada 
hozirgacha aniqlangan va saqlanib qolgan joy nomlarining eng quyi qatlami eroniy 
tillarga xos. Ular mintaqaning barcha hududlarida, Pomir tog'laridan to To'ron 
tekisliklarigacha keng tarqalgan. Ma'lumki, O'rta Osiyo hududida turkiy nomlar 
ham juda qadimiy davrlarda shakllangan. Masalan, O'rta Osiyoni qadimiy turkiy 
toponimiyasini maxsus o'rgangan Sh.S.Kamoliddinni yozishicha, kelib chiqishi 
turkiy bo'lgan nomlar juda qadim davrlardan buyon, ushbu hududda keng tarqalgan 
va ular ilk o'rta asrlarda son jihatdan sharqiy eroniy tillarga xos bo'lgan 
toponimlardan keyin ikkinchi o'rinni egallagan. Turkiy toponimlar o'rta asrlardan 
boshlab to hozirga qadar mintaqa toponimiyasining eng baquvvat hamda barcha 
hududlarda keng tarqalgan geografik nomlar qatlamini tashkil etadi.

---

O'rta Osiyoning boshqa hududlariga nisbatan Yettisuv, Tyan'-Shan'ning 
ichki qismlari va Qazog'istonning dasht mintaqasida azaldan turkiy nomlar ko'p 
bo'lgan. Turkiy toponimlarning shakllanishida o'ziga xos xususiyatlar mavjud. 
Mutaxassislarning yozishicha, turkiy toponimlar ko'pincha geografik terminlar 
yordamida paydo bo'lgan va bu holatni olimlar mahalliy xalqlarning yashash 
tarzini bevosita ularni o'rab turgan tabiat bilan chambarchas bog'liqligi bilan 
izohlashgan.