O`tken a`sirdin` ortalarinda payda bolg`an tu`rli teoriyalar, qaraslar, oqiw xizmeti ha`m ta`limnin` analizleri D. N. Bagayavlenskiy, N. A. Menchinskaya, P. Ya. Gal`perin, Z, I. Kalmikova, N. F. Talizina, D. B

Utemurat

O`tken a`sirdin` ortalarinda payda bolg`an tu`rli teoriyalar, qaraslar, oqiw xizmeti ha`m ta`limnin` analizleri ( D. N. Bagayavlenskiy, N. A. Menchinskaya, P. Ya. Gal`perin, Z, I. Kalmikova, N.F. Talizina, D. B. El`konin, V. V. Davidov, L. V. Zankov, L. N. Landa, A. A. Lyublinskaya, N. V. Kuz`minov ha`m t.b) sonday-aq pedagogikaliq ta`jriybeni, al psixologiya pa`ninin` bul tarawina ilimiy a`meliy tiykar boldi.

Sonday-aq son`g`i jillarda oqiw materialini o`zlestiriwdin` mexanizmleri (S.L. Rubinshteyin, N. Kabanova-Meller, L.B. Itol`son) este saqlaw haqqinda (P.I. Zinchenko, A.A. Smirnov, V.Ya. Lyuudis), oylaw (N.F. Shemyakin, A. T. Matyushkin), qabil etiw (Yu. B. Gippenreyter), balalarda so`ylewdi rawajlandiriw (M.I. Lisina, A.A. Venger), jeke adamnin` rawajlaniwi (B.G. Ananev, L.I. Bojovich, V.S. Muxina), qarim-qatnas ha`m so`ylew (V.A. Artemov, A.A. Leont`ev, A.A. Kan-Kalik), psixikaliq rawajlaniw da`wirleri (P.P.Blonskiy, A,S.Vigotskiy, A.N.Leont`ev, D.B.El`konin, B.G. Anan`ev, A.V. Petrovskiy), oqiwshilardin` aqiliy xizmeti ha`m uqipliliq mashqalalari (A.A. badalev, N.S. Leytes, N.D. Levitov, V.A. Krutetsskiy)g`a arnalg`an bir qansha ilimiy izertlewler bul pa`nnin` ja`nede rawajlaniwina o`zlerinin` ilayiqli u`leslerin qosip kelmekte.
XIX a`sir aqiri ha`m XX a`sir baslarinda Batis Evropa ma`mleketleri ha`m AQShda insan psixologiyaliq qa`siyatleri menen baylanisli ta`jriybelerge tiykarlang`an ilimiy teoriya ha`m jo`nisler ju`zege keldi. Adamnin` psixikaliq ko`rinisi ha`r qiyli analiz etiliwine qaramay bul teoriyalar ma`lim da`rejede jas da`wirleri psixologiyasi ha`m pedagogikaliq psixologiyanin` rawajlaniwina tu`tki boldi. Bul jolda E. Meyerman, S.Xoll, K.Byuler, E. Klapared, E.Dyurkeym, P.Jane, J.Pyaje, A.Vallon, Dj Bruner ha`m tag`i basqalardin` ilimiy izertlewlerin aytip o`tiw mu`mkin.
Alman psixologi E.Meyerman balanin` mektep da`wirinde onin` ruwxiy ha`m denesinde bolatug`in o`zgerislerdi bilmey turip, og`an buyriq yamasa ta`sir o`tkizip bolmaydi dep aytadi. Onin` pikirinshe ekperimental pedagogikanin` maqseti a`ne usi mashaqalalarg`a qaratiliwi tiyis.
Amerikaliq psixolog ilimpaz S.Xoll ha`r qanday bala o`zinin` individual jetilisiwnde filogenezdi ontogenezde qaytalaydi, sonin` ushin balalarg`a buring`i instinktlerdi awiriwsiz jen`il keshiwi ushin qolayli sharayatlar jaratip beriw tiyis dep aytadi. S.Xoll o`z ta`jriybeleri tiykarinda ulli materiallar (toplap) jiynap, bala haqqinda psixologiyaliq, fiziologiyaliq ha`m de pedagogikaliq bilimlerdin` kompleks bag`darin jaratiw ideyasin alg`a su`redi.
Filogenez (yunon. phule – qabiyle, genesis- kelip shig`iw, payda boliw) belgili tiri janzat tu`rinin` jerde o`mir baslang`annan son`g`i evolyutsion rawajlaniw protsessi.
Shvetsariyaliq psixolog E. Klapared «Bala psixologiya ha`m eksperimental pedagogika» shig`armasinda qizig`iwshiliq, motiv, za`ru`rliklerdin` metodologik tiykarlari, balalar oylawinin` qa`siyetleri ha`m rawajlaniw nizamliqlari, uqsaqliq ha`m o`zgesheliktin` bala sanasinda payda boliwi tuwrali pikir ju`ritedi.
Frantsuz psixologi E.Dyurkgeym u`lkeyiw – kiselerdin` sezimlerin ha`m u`yrenip aliw, sonin` ushin qabil etilgen eleslewler balanin` ruwxiy xizmetin ko`rsetiw, balanin` ta`jriybe, u`rip-a`detlerdi eleklew arqali iyelewine, biologiyada na`sillik qa`nshelli a`hmiyetli bolsa, eleklew de ja`miyette sonday orin tutiwin aytadi.
Ja`ne bir frantsuz psixologi P.Janenin` pikirinshe, Adam psixikasi sotsial qarim-qatnasqa baylanisli, sebebi, ja`miyet ha`m ta`biyat ortasindag`i tu`rli baylanislar diziminin` qa`liplesiwi insannin` o`siwin belgileydi. Ol baylanis sipatinda is-ha`reket tu`sinedi. Bul adamnin` do`gerek-a`tirapqa jeke mu`na`sebetinen basqa na`rse emes. A`lbette P.Janenin` aytiwinsha, en` qimbatli a`hmiyetli, sotsial ha`reket baylanisindag`i xizmette sa`wlelenedi, adamlar arasindag`i sirtqi qarama-qarsiliqlar rawajlaniwinin` za`ru`rli printsipi esaplanadi.
Amerikaliq psixolog T.J. Brumer jeke adamnin` qa`liplesiwi menen ta`lim ortasinda o`zara baylanis barlig`in aytip, insannin` ka`millikke intasi bilim aliw na`tiyjesinde arttirsa oqitiwdin` quramalastiriwi onin` sotsiallasiwin tezletedi dep aytadi.
Sonday-aq J.Piaje, E.Torkdayk, Dj.Uotson, F.Galton, A.Bine, A.Anastazi, T. Simonlarda bala psixikaliq rawajlaniwinda ta`limnin` orni, olardin` aqiliy qa`siyetlerin, bag`darli ta`lim, ko`nlikpe ha`m uqipliqlardin` a`hmiyetin, shinig`iwlardin` ornin ilimiy a`meliy tiykarlap beriwde za`ru`rli orin iyeleydiler. Bul ta`liymatlar ha`zirgi ku`nde de o`z a`hmiyetin saqlap qalmaqta.
Ha`zirgi ku`nde ma`mleketimizde jas da`wirleri psixologiyasi ha`m pedagogikaliq psixologiya pa`ninin` za`ru`rli mashqalalarina tiyisli bir qansha ilimiy a`meliy izertlewler psixolog ilimpazlar tamaninan alip barilmaqta.
Respublikamizdag`i jetekshi oqiw orinlarinin` kafedra ha`m laboratoriyalarinda jas da`wirler ha`m ta`lim ta`rbiyanin` psixologik qa`siyetleri menen baylanisli protsesslerdi analizlew, izertlew joqari ta`jriybeli kadrlar ta`repinen arnawli texnikalar menen qurallang`an sharayatlarda ilimiy izertlew isleri na`tiyjeli jolg`a qoyilg`an.
Usi mashqalalardi sheshimi ha`zirgi zaman pa`ninin` metodologiyaliq printsipleri tiykarinda jaqin ha`m alis shet ma`mleketleri bul tarawda islerip atirg`an ilimiy izertlewlerdin` jetiskenlikleri ha`m ideyalari haqqindag`i mag`liwmatlarg`a iye bolg`an jag`dayda o`zinin` ornin iyellep barmaqta. Bul tarawda T. Qorinieziy, S. Rajabov, P.I. Ivanov, M.Vohidov, M.G.Davletshin, E.”oziev, R. Gaynutdinov, B.Qodirov, R.I. Sunnatova, A. Jabbarov ha`m tag`i basqalardin` ilimiy izertlewlerin aytip o`tiw mu`mkin. Sol qatarda oqiwshilardin` texnik uqipliqlari, oqiw motivleri, zamanagoy mektep oqiwshisinin` psixologiyaliq ko`rinisi M.G. Davletshin ha`m onin` joldaslari A. Jabbarov, F.I. HAydarov, M.M. Mavlonov ta`repinen oylaw ha`m ta`limdi basqariw mashqalasi, E.”ozievtin` basshilig`inda zeyinli oqiwshilar ha`m ka`sip tan`law mashqalasi. B.Qodirov basshilig`inda, balalardin` aqiliy xizmet mashqalasi, R.I. Sunnatova ta`repinen na`tiyjeli alip barilmaqta.