O'tken ma'ha’l kelbetlik feyil formasi Ha’zirgi ma'ha’l kelbetlik feyil formasi Keler ma'ha’l kelbetlik feyil formasi Kelbetlik feyil

Ha'zirgi ma’ha’l kelbetlik feyil formalari. Qaraqalpaq tilinde ha'zirgi ma'ha'l kelbetlik feyillerdin’ sintetikaliq ha’m analitikahq formalan bar:
1) sintetikahq formadag'i ha'zirgi ma'ha'l keibetlik feyilleri feyil tiykarlarma kelbetlik leyildin’ -f//-/>-wshi/wshi, -f//;>wh/wli affikslerinin’ jalg'amwi arqal jasaladi: aliwsht, beriwshi, tin’lawshi, barlawshi, keliwshi, ketiwshi, islewshi, baylawh, qaplawli, ildiriwli, kesiwli, t.b.;
2) analitikaliq formadag*! ha’zirgi ma’ha'1 kelbetlik feyilleri -ip/-ip-p ha’m -a, -e, -y formalt hal feyillerge -g’an/-gen formali tu’r, ju'r, otir, jatir (atir) ko'mekshi feyillerinin’ dizbeklesiwi arqali jasaladiY islep atirg’an, so’ylep turg'an, kelip ju’rgen, uyqilap jatirg'an, oqip atirg'an, jazip otirg’an, alip kiyatirg'an, o’tip baratirg'an, t.b.
Ha'zirgi ma’ha’1 kelbetlik feyilinin’ -iwshi/-iwshi formasi, tiykarman, atliq so'zlerdin’ aldmda kelip, predmetti is-ha’reket arqali sipatiaydi: Jaziqsizg’a ja’bir beriwshi puqaranm’ ja’lladlan (S.X.). Sen men ju'retug’m jollarg'a nur to’giwshi lamposhkalardi smdmwg’a urmg'anm’ menen o’z su’rdewim bar. Jiynalg'anlar arasinan Xudaybergendi maqullawshi sipsin’larg'a qosimsha artiraqtan erkin «duns, duns-> degen dawislar esitildi (T.Q.).
Ha’zirgi ma’ha’l kelbetlik feyilinin’ -iwshi/-iwshi formasimn’ sub- stantivlesiwi basqa formalarma qarag’anda o’nimli. Bul forma sub- stantivlesip kelgende, atliq so'zler siyaqli, ko'plik, seplik, tartim affikslerin qabil etedi ha'm baslawish, toliqlawish xizmetlerin atqaradi: Qummn’ u'stinde jol ju 'riwshiler irkilip, ebin-jonq ju’rek jalg'ap aldi. Baqlawshi aynalip kelgende, ku’n en'keyip baratir edi (S.X.).
Bul forma bayanlawish xizmetinde kelgende, edi tohqsiz feyili menen dizbeklesip, o’tken ma’ha’l formasin jasaydi: 01 sheber sibawshi edi.
Ha'zirgi ma’ha’l kelbetlik feyilinin’ -iwli/-iwli formasi is-ha*rekettin’ statikahq ma'nidegi ha'zirgi ma'ha'lge qatnasli ekenligin bildiredi. Ma'selen, at qaziqta baylawh. Qamshi keregede ildiriwli yamasa baylawh at, ildiriwli qamshi degen eki jag’dayda da -iwli/-iwli formali kelbetlik feyillerdin’ is-ha’reket protsessi ha'zirgi ma’ha’lge qatnashliqti bildiredi. Eger -iwli/-iwli formali kelbetlik feyil tur ko'mekshi feyili menen dizbeklesip kelse, sol feyildin’ ha'zirgi ma’ha’lge qatnaslihg'i ayqmlasadi: baylawh tur, iliwli tur, qisqartiwh tur, t.b. Jumagu'l Seytovanm’ atma kelgen telegramma ele onm’ u’y arxivinde saqlawh tur (Q.E.).
Bul feyildin' o'tken ma’ha’lge qatnashhg'i edi toliqsiz feyili menen dizbeklesiw arqali biidiriledi: baylawh edi, qag'iwh edi, ildiriwli edi, jiynawh edi, t.b.
Ha'zirgi ma’ha’1 kelbetlik feyillerdin’ -ip/-ip-p,-turg’an, jatirg'an, t.b. analitikaliq formasi predmettin’ ha'zirgi waqitqa qatnasli ha'reketlik belgisin sipatlaydi: Og’an A'miw jag'alanndag'i jin'g'il, toran'g'illardm’ mayda shaqalannin’ shinldist da, ag’tp turg’an suwdm’ sildirhsi da esitilmeydi. Qizilqumnin’ sheksiz ken’liginde tu’yedey sho'gip, o 'rkeshlenip janrg'an bivik to’beler alistan tolqinlang’an ten'izdey buldirap ko’rinedi (X.S.).