O'tken ma'ha’l kelbetlik feyil formasi Ha’zirgi ma'ha’l kelbetlik feyil formasi Keler ma'ha’l kelbetlik feyil formasi Kelbetlik feyil

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI HÁM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI


AJINIYAZ ATINDAǴI NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKALIQ INSTITUTI


Qaraqalpaq tili ha’m a’debiyati qánigeligi 2-B kurs talabası Toqsanbaeva Saltanattin’
“Morfologiya” páninen



Óz betinshe jumısı


Tema: Kelbetlik feyil

Tayarladı: Toqsanbaeva S

Qabılladı: Qaypnazarova M


Nókis-2022 j
KELBETLiK FEYIL
REJE
O'tken ma'ha’l kelbetlik feyil formasi
Ha’zirgi ma'ha’l kelbetlik feyil formasi
Keler ma'ha’l kelbetlik feyil formasi
Kelbetlik feyil o'zine eki so'z shaqabinin' - feyil ha’m kelbetliktin’ ma'nisin biriktiriwshi feyildin' bet bildirmeytug'm formasi. Kelbetlik feyildin’ kelbetlikke jaqinliq jag’i, kelbetliller siyaqli, atliq so’zJerge qatnasti aniqlawishliq xizmet atqaradi: qaynag’an (suw), su'rilgen (jer), keigen (adam), orilmag'an (atiz), juwilmag'an (ko'ylek), t.b. Olar kelbetlikler siyaqli substansivlesip, atliqlarg'a ta’n seplik, ko'plik ha’m tartim affiksleri menen o'zgeredi. Kelbetlik feyildin' bul o'zgesheligi onm’ atawish so'zlerge, a'sirese kelbetlikke jaqin ekenligin bildiredi. Sonhqtan bul kategoriya qaraqalpaq tilinde «kelbetlik feyil» termini menen ataladi. Kelbetlik feyildin’ barhq formalannm’ atributivlik-amqlawishliq ma’nini bildirip keliwi bir da'rejede emes. Atributivlik-amqJawishliq funktsiyam, tiykannan, kelbetlik feyildin’ -g’an/-tug’in, -ar (mas), -jaq, -(i/i), iwshi/ wshi, -(i/i)-wh/wli, ju’da’ siyrek jag'dayda -maqshi/-mekshi formalan atqaradi.
KeJbetlik feyil formalari ma’ha’l kategoriyasina qatnash bolip kelgen menen, o'zinin' tiykarg'i do'rendi formasinda tunp haqiyqiy meyil kategoriyasina iye bola almaydi. Olar betlik affikslerin qabil etiw arqali g'ana amqliq meyil formasm jasay aladi. Ma’selen, alg’an-alg’anman, keler-kelermen, jazajaq-jazajaqpan, t.b.
Kelbetlik feyiller ma’ha’l ma'nisin bildiriw ushin arnawh affikslerdi qabil etedi. Kelbetlik feyil jasawshi affiksler ma’ha’l kategoriyasina qatnasma qaray to'mendegi u’sh tu'rge bo'linedi: 1) o'tken ma’ha’l kelbetlik feyil formalan: -g’an/gen, -qan/-ken; 2) keler ma’ha’I kelbetlik
feyil formaJan: -ar/-er-r, -mas/mas-, -(a/e-y) rug'jn, -maq^u/-mekshi; 3) ha'zirgi ma'ha'l keibetlik feyil formalan: -(i/i)-wshi/wshii.-(i/i)-wli/ wli, sintetikaliq ha’m analitikaliq formalanndagh -(-a,-e,-y),Mp/-ip,-p, -turg'an, ju'rgen, otirg'an, jatirg'an O'tken ma'hal kelbetlik feyil formasi. O'tken ma'haa kelbetlik feyili tu'bir ha'm do'rendi tu’bir feyillerge -g’an/-gen, qan/-ken (bolimli formasi) ha?m -mag'an/megen (bolimsiz formasi) affikslerinin’ jalg'amwi arqah jasaladi: oqig'an, jazg'an, alg'an, kelgen, ketken, ki^dirgen, ishkizgen, ilingen, kiyingen, barmag'an, kelmegen, aytpag’an, ishpegen, t.b.
Keibetiik feyiidin’ -g’an/-gen formasi basqa formaianna qarag'anda tilde jiyi qollamladi. Bul forma o'zinin’ ha'reketlik ma'nisin saqlap kelgende, o'tken waqittagh is-ha’reketti bildiriw menen qatar, predmettin’ de o'tken waqitqa qatnashhg'm, yag'my omn’ atributivlik belgisin is- ha’reket arqali sipatlaydi: Eki otaw qatar tigilgen (0’.X.). feunn bul do'gerekte el bolg’an. Senin’ men ushin jang'an jalinnan da, aqqan suwdan da qaytpaytug'mhghn'di bilemen (M.D.). Hu'kim su'rgen timshhqti hawlighp kirip kelgen jigit buzdi (S.X.).
Bundag'i da'slepki eki ga’ptegi tigilgen, bolg'an kelbetlik feyilleri o’tken ma'ha’l ma'nisindegi is-ha’reketti bildirip, bayanlawish xizmetinde kelgen, al son'g'i ga'plerdegi jang'an, aqqan, kirip kelgen kelbetiik feyilleri de o'tken ma'ha'l ma'nisinde kelip, predmetlerdi is-ha’reket arqali atributivlik ma'nide sipatlap kelgen.
Kelbetlik feyildin' -g’an/-gen formasi betlew affiksli kelgende, tiykannan, predikativlik xizmet atqaradi ha'm bul formamn' o'tken ma'ha'lge qatnashlig'i aydinlasadi: oqig'anman, oqig'ansan’, oqig'an, oqi- g'anbiz, oqig'ansiz (lar), oqig'an.
-G'an/-gen formali kelbetlik feyil, ko'binese edi tohqsiz feyili menen dizbeklesip, analitikahq formadag'i o'tken ma’ha’1 feyillerin jasaydi.
O'tken ma’ha’1 kelbetlik feyillerdin’ atawish so'zlerge jaqmlig'i omn' substantivlesiwi arqah aniqlanadi. Kelbetlik feyil substantivlenip kelgende, atliq so'zler siyaqh, seplik, ko’plik, tartim affikslerin qabil etedi.
Kelbetlik feyildin’ -g’an/-gen formasi seplik formalannda ha'm tirkewishli kelip, ha'r tu'rli ken'eytilgen ag'za ha’m bag'imn'qi ga'ptin’ bayaniawishi xizmetlerinde ken’ qolianiladi: Ustaxanamn’ aldina jaqmlay bergenimizde, joldin’ eki boyinda iyrilip turg'an qoylar aldimizdan keselep o’te basladi (M.Q.).