O‘tkir o‘tanov «umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti»

 
Tarbiya jarayonidagi ziddiyatlar va uni harakatlantiruvchi kuchlar 
Ichki  qarama-qarshiliklar,  masalan:  o‘quvchiga  qo‘yiladigan  talablar  bilan  uning 
yetukliligi,  boodobliligi  o‘rtasidagi  qarama-qarshiliklar  yoki  tashqi  ta‘sirlar  bilan 
tarbiyalanuvchining  ichki  pozisiyasi,  ya‘ni  uning  bu  ta‘sirlarga  bo‘lgan  munosabati  o‘rtasidagi 
qarama-qarshilik  tarbiya  jarayonining  manbai,  harakatlantiruvchi  kuchi  bo‘ladi.  Masalan:  agar 
tarbiyachi  bolalarga  yangi  faoliyat  turini  tavsiya  qilgan  taqdirda  uning  odobliligi,  bu  ishga 
kirishib  ketishga  tayyorgarligini  hisobga  olmagan  bo‘lsa,  u  qanchalik  ko‘p  harakat  qilmasin, 

---

tarbiyalanuvchilar passiv bo‘ladilar, shuning uchun bu ishning o‘quvchilarga ta‘sir etish darajasi 
samarali bo‘lmaydi. 
Tarbiya jarayonining dialektikasi uning ziddiyatli ekanligida namoyon bo‘ladi. Aslida bu 
narsa  tarbiyalanuvchilarga  nisbatan  qo‘yiladigan  talablar  bilan  ularning  tayyorgarlik  darajasi, 
rivojlanish darajasi o‘rtasidagi qarama-qarshilikni hal etishga qaratilgandir. 
Tashqi  ziddiyatlar  obyektiv  mavjud  bo‘lgan  normalar  bilan  atrofdagi  kishilar  yurish-
turishi  o‘rtasidagi  nomuvofiqlikda  tafovvutda  namoyon  bo‘ladi.  Tashqi  ziddiyatdlardan  biri  - 
tashqi talablar bilan o‘quvchining xulq-atvori o‘rtasidagi ziddiyatdir.  
Maktab o‘quvchilarining da‘volari bilan uning shaxsiy imkoniyatlari o‘rtasidagi ziddiyat 
ham  ichki  ziddiyatlar  jumlasiga  kiradi.  Bu  ziddiyatlar  xylq-atvorda  ravshan  ifodalanadi.  Va‘da 
berib - va‘dasini bajarmaydi, biror ishni boshlab qo‘yib, oxiriga yetkazmaydi. 
Insonnning shaxs sifatida kamol topishidagi asosiy manbalardan biri: talablar bilan ularni 
qondirish  usullari  (sharoitlari)  o‘rtasidagi  ziddiyatlardir.  Agar  maktab  o‘quvchisining  talablari 
tegishli ashyo yoki harakat bilan va zarur xajmda kondirilsa, ziddiyat ilk bosqichdayoq bartaraf 
etiladi.  
Yosh  avlodni  tarbiyalash  kishilik  jamiyatining  yashashi  va  davom  etishining  eng  zarur 
shartidir.  Jamiyatning  odamga  tarbiviy  ta‘siri  uning  ilk  bolalik  davridan  boshlanadi.  Bu  ta‘sir 
oila,  maktab,  jamoatchilik  va  xalq  ta‘limi  tizimi  orqali  amalga  oshiriladi.  Tarbaya  jarayoni 
tarbiyachilarining sistemali va rejali ta‘sirini hamda tarbiyalanuvchilarning xilma-xil faoliyatini 
o‘z ichiga oladi. Tarbiya jarayonida bolalarning hayot  va faoliyatini  padagogik  jixatdan to‘g‘ri 
uyushtirish juda muximdir.  
Tarbiya  jarayonining  muhim  xususiyatlaridan  biri  uning  sistamali  olib  borilishi  va  bir 
maqsadga  qaratilganlipdir.  Masalan:  mamlakatimizda  komil  insonni  tarbiyalash  uchun  barcha 
imkoniyat va sharoit vujudga keltirilgan bo‘lib, yosh avlod ilk bolalikdan to voyaga yetgungacha 
yasli,  bog‘cha  hamda  maktablarda  mohir  tarbiyachi  va  o‘qituvchilar  qo‘lida  tarbiyalanadi. 
Tarbiya jarayonining samarasi ham tarbiyachiga, ham tarbiyalanuvchiga bog‘liqdir.