O`zbek adabiy tili me`yorlari

( birinchi 
va 
oxirgi 
bo`g`inlarda), birinchi (birinchi,ikkinchi va oxirgi bo`g`inlarda) kabi. U chuqur til 
orqa q, g`, x undoshlari bilan yonma-yon kelganda yo`g`on (orqa qator) unli 
tarzida, boshqa barcha pozitsiyalarda esa ingichka (old qator) unli sifatida talaffuz 
qilinadi. Qiyos qiling: kir va qir, tarkib va targ`ib, himmat va xilvat kabi. Urg`usiz 
bo`g`inda kuchsizlanadi: biroq, bilan (b’r q, b’l n) kabi. So`zning oxiridagi ochiq 
bo`g`inda bir oz kengayadi; bordi>borde, ketdi > kette kabi: 
«e» fonemasi – o`rta keng, old qator, lablanmagan unli. Bu fonema bir bo`g`inli 
so`zlarda (men,sen,besh kabi), ko`p bo`g`inli so`zlarning birinchi bo`g`inida 
(beshil, etik, telpak kabi) ko`proq qo`llanadi. 
Tobe, tole, voqe, foye, telefon, televizor kabi o`zlashma so`zlarda qo`llangan «e» 
unlisi etimologik jihatdan o`zbekcha»e» ning o`zi emas. 
O`zbekcha “e” ekin, eshik so`zlarining boshidagi to`la ochiq bo`g`inda, 
shuningdek, ertak, ellik kabi so`zlar boshidagi berkitilmagan bo`g`inda ochiqroq 
talaffuz etiladi, begzod, mergan kabi so`zlar boshidagi to`la yopiq bo`g`inda 
yumuqroq bo`ladi; xez, xezlamoq kabi so`zlarda (chuqur til orqa x undoshi bilan 
yonma-yon kelganda) esa orqa qator, yo`g`on unli tarzida aytiladi; 
“a” fonemasi – quyi keng, old qator, lablanmagan unli. So`zning barcha 
bo`g`inlarida 
kela 
oladi: anor (birinchi 
bo`g`inda), telpak (ikkinchi,oxirgi 
bo`g`inda), nafaqa (so`zning uchala bo`g`inida) kabi. 
Bu fonema ham, boshqa unlilarda bo`lganidek chuqur til orqa q,g`,x undoshlari 
bilan yonma-yon qo`llanganda orqa qator, yo`g`on unli tarzida talaffuz qilinadi, 
sayoz til orqa q, g, ng, til o`rta y va faringal h undoshlari bilan yondosh bo`lganda 
esa 
sayoz 
til 
orqa, 
ingichka 
ottenka 
bilan 
aytiladi. 
Qiyos 

---

qiling: kasal va qasam, kamar va qamar, 
taka va taqa, mahal va shag`al, 
so`gal va nag`al, nasihat va tilxat, dangal va dag`al kabi; 
“u” fonemasi – yuqori tor, orqa qator, lablashgan unli. So`zning barcha 
bo`g`inlarida 
qo`llanadi: uka (birinchi 
bo`g`inda), uzum (birinchi, 
ikkinchi 
bo`g`inlarda), ko`zgu (oxirgi ochiq bo`g`inda) kabi. Urg`uli bo`g`inda kuchli, bir 
oz cho`ziq; urg`usiz bo`g`inda esa qisqa, kuchsiz talaffuz qilinadi. Qiyos 
qiling: butun, uchun, tuzuk (birinchi bo`g`inlar – urg`usiz, oxirgi bo`g`inlar- 
urg`uli) kabi. Bu unli ham q, g`, x bilan yondosh qo`llanganda yo`g`onlashadi 
(orqa qator ottenkaga aylanadi), q, g, ng, y, h kabi undoshlar bilan yonmayon 
kelganda esa old qator, ingichka ottenka bilan aytiladi. Qiyos qiling: kul va qul, 
tugun va turg`un, ko`zgu va qayg`u, buyuk (buy uk)va urug`, hukm va xulq, 
guv va g`uv, mangu va urg`u kabi; 
“o`” fonemasi – o`rta keng, orqa qator, lablashgan unli. Sodda so`zning birinchi 
bo`g`inida qo`llanadi: o`n, bo`r (bir bo`g`inli so`zlar), o`tin, to`lqin (ikki bo`g`inli
so`zlar) kabi. Birinchi bo`g`indan keyin qo`llanish holatlari ayrim qo`shma 
so`zlarda 
(gultojixo`roz, 
Go`ro`g`li kabi) 
yoki 
tojikcha 
o`zlashmalarda 
(obro` so`zida) uchraydi. Bu unli ham q, g,h,y undoshlari yonida ingichkalashadi 
(old qator ottenka bilan qo`llanadi), q, g`,x undoshlari yonida esa yo`g`on talaffuz 
qilinadi. 
Qiyos 
qiling: ko`l va qo`l, 
go`l va g`o`r, 
ho`l va xo`r (“xo`r 
bo`lmoq), yo`l va xo`sh kabi; 
“o” fonemasi –quyi keng, orqa qator, kuchsiz lablashgan unli. Bu fonema ham 
so`zning barcha bo`g`inlarida uchraydi: ota (birinchi bo`g`inda), bahodir (ikkinchi 
bo`g`inda), baho (oxirgi bo`g`inda), bobo (har ikkala bo`g`inda) kabi; q, g, y, 
h undoshlari yonida ingichka (old qator unli tarzida), q, g`, x undoshlari yonida esa 
yo`g`on (orqa qator unli tarzida) talaffuz qilinadi. Qiyos qiling: komil va qobil, 
gov va g`ov, yosh (yosh) va qosh, hol va xol kabi. 

---

IZOH: yer, bayon, tayoq, yaxshi,yurak kabi so`zlar tarkibidagi unli fonemalarga 
tavsif berilganda ye,yo,yu,ya grafemalarining ikkitadan tovushni (y+e, 
y+o,y+u,y+a fonemalarini) ifodalayotganligi hisobga olinadi, shunga ko`ra “y” 
undoshi alohida “e”, “o”, “u”, “a” unlilari ham alohida tavsiflanadi.