O`zbek ha`m Qaraqalpaq xalqi etnogenezi. T. Qudyarova
Milliy ma’deniyat. Da’stu’r, u’rp-a’det ha’m ma’resimler
Download 0.6 Mb. Pdf ko'rish
|
ozbek ham qaraqalpaq xalqi etnogenezi ham etnik tariyxi
|
Milliy ma’deniyat. Da’stu’r, u’rp-a’det ha’m ma’resimler:
Tariyxıy etnologiya pa’ni etnografiyadan, yag’nıy xalıqlardın’ turmıs ta’rzi, materiallıq ha’m ruwxıy ma’deniyatın sıpatlawdan baslang’an. XIX a’sir, XX a’sirdin’ birinshi yarımında qa’nigeli alımlar
ha’m izertlewshiler ta’repinen tiykarınan mag’lıwmatlardı toplaw isleri orınlang’an. A’sirese, bug’an mıne usı da’wirde du’n’ya boyınsha alıp barılg’an kapitalistlik siyasatı da tikkeley ko’meklesken, bul siyasiy kapitalistlik ellerdin’ ma’deniyatı, turmıs ta’rzi ha’m ulıwma milliy o’zgesheliklerinen tolıq xabardar bolıwın bildirer edi. Đzertlewshiler ta’repinen belgili da’rejede faktlerge tiykarlang’an materiallar toplang’annan keyin etnologiyalıq bag’darda toplang’an materiallardı ulıwmalastırıw ha’m belgili bir teoriyalıq - metodologiyalıq kontsentsiyag’a tayang’an halda analizlew protsesi baslang’an. Zamanago’y etnologiya ilimınde izertlew teması ja’ne de teren’lestirilgen halda du’n’yadag’ı en’ u’lken etnoslardan baslap, en’ kishi xalıqlardı ja’ne de izshil u’yreniwge ha’m olardın’ da’stu’riy sonday-aq zamanago’y turmıs ta’rzi, ma’deniyatın biliwge u’lken dıqqat qaratılmaqta. Ha’r bir milliy-etnikalıq ma’deniyat o’zine ta’n o’zgeshelikleri menen ayırılıp turadı ha’m ha’r qıylı na’rse, waqıya, ha’diyse, protsesslerde ko’riniwi mu’mkin. Ha’r bir etnikalıq ma’deniyat 11
o’zine ta’n logikag’a iye ha’m usı logika tiykarında usı ma’deniyatqa ta’n tiykarg’ı o’zgermes ha’m ekinshi da’rejeli o’zgeriwshen’ qa’siyetlerdi tu’sindiriw mu’mkin. Da’stu’riy milliy ma’deniyattı bir pu’tin ha’m ko’p qırlı qubılıs sıpatında u’yreniw, onın’ du’zilisi, tiykarg’ı ko’rinisleri, formaların anıqlaw u’lken a’hmiyetke iye. Sol sebepli biz etnoma’deniyat evolyutsiyası ha’m ulıwma qabıllang’an ma’deniyat sıpatlamasınan kelip shıg’ıp, xalıq ma’deniyatının’ tiykarg’ı tarawlarına dıqqat qaratamız. Etnoma’deniyat ha’m onın’ quramlı bo’limi bolg’an da’stu’riy xalıq ma’deniyat sistemasının’ quramlı bo’limınde: xalıq danıshpanlıg’ı, xalıq filosofiyası, xalıq isenimi, xalıq pedagogikası, xalıq a’detleri, xalıq do’retiwshiligi, xalıq oyınları, dem alıw ma’deniyatı, xalıq pa’zendeligi, milliy kiyimler, xalıq arxitekturası, xalıq a’meliy ko’rkem-o’neri, xalıq meditsınası, xalıq turmıs ma’deniyatı sıyaqlı ko’plep tarawlardı ajıratıwg’a boladı. Da’stu’riy xalıq ma’deniyatının’ barlıq tarawlarında a’wladlardın’ du’n’ya qarasları, filosofiyalıq tu’sinikleri o’z ko’rinisin tapqanlıqtan etnoma’deniyat quramında xalıq danıshpanlıg’ına ayrıqsha dıqqat awdarıwı tiyis. Bunın’ sebebi sonda, xalıqtın’ sana-sezimi, ideya, pikir, biliim, du’n’ya qarasların an’latqan etnoma’deniyat ko’rinisin xalıq filosofiyalıq danıshpanlıg’ısız ko’z aldımızg’a keltiriw qıyın. Xalıq ma’deniyatı delingende ken’ ma’niste etnos o’mirindegi barlıq qadiriyatlar tu’sinilse de, onın’ tu’p ma’nistegi negizin xalıq da’stu’rleri quraydı. Etnologiya pa’ninde «ma’resim», «u’rp-a’det», «da’stu’r», «bayram»
pa’nnin’ tiykarg’ı izert lew ob’ekti sıpatında ken’ qollanıladı. Sebebi, ha’r bir xalıqtın’ qa’liplesiw protsesi menen birge og’an ta’n ha’m say bolg’an milliy etnikalıq da’stu’rler, u’rp-a’detler, ma’resimler ha’m bayram, seyiller qa’liplesip rawajlanadı. Olar adamlar turmıs ta’rzinin’ a’hmiyetli bir buwını formasında quralıp baradı. Etnoldogiya pa’ni qa’liplesken da’wirden baslap milliy da’stu’rler, u’rp- a’detlerdi xalıq ma’deniyatının’ fenomeni sıpatında u’yreniw en’ baslı mashqalalardan biri. Milliy miyraslarımızdın’ xalıq turmısı ha’m da’stu’riy ma’deniyatında tut qan ornı, olardın’ genezisi ha’m o’zine ta’n o’zgeshelikleri, sonday-aq, saqlanıw faktorları boyınsha izertlewler u’lken a’hmiyetke iye.
|
