O`zbek ha`m Qaraqalpaq xalqi etnogenezi. T. Qudyarova

«Da’stu’r»

  —  tariyxıy  rawajlanıw  protsesinde  ta’biyiy  ha’m  ja’miyetlik 

mu’ta’jlikler tiykarında payda bolatug’ın, ata-babalardan a’wladlarg’a miyras bolıp, 

adamlardın’  ma’deniy  turmısına  ta’sir  etetug’ın  ma’deniy  qubılıs.  Da’stu’r  o’zine 

ta’n ja’miyetlik ta’rtip sıpatında adamlar sanasına sin’gen (ulıwma yamasa ma’lim 

bir  topar  ta’repinen),  qabıl  etilgen  ta’rtip  ha’m  qag’ıydalar  kompleksi  bolıp 

esaplanadı. 

U’rp-a’det  tu’sinigi

  bolsa,  ju’da’  ken’  bolıp,  ol  o’z  ishine  xalıq  turmısının’ 

barlıq  ta’replerin  -  a’piwayı  ku’ndelikli  u’rdis,  u’rp-a’detler,  ırım-sırımlar,  o’z-ara 

qatnas ta’rzi ha’m de barlıq ma’resimlerdi pu’tkilley qamtıp aladı.  

Ma’resim

 ataması salıstırmalı tar tu’sinik bolıp, ol sol xalıq turmısının’ belgili 

bir  tarawlarında  xalıq  ta’repinen  qabıl  etilgen,  ko’binese  simvolikalıq  xarakterge 

iye  bolg’an  ha’m  belgili  bir  adamlar  ta’repinen  arnawlı  uyımlastırılatug’ın 

mitinglerden  ibarat.  Sonday-aq  ma’resim  -  insan  o’mirinin’  materiallıq  ha’m 

ruwxıy  turmısının’  talap  ha’m  usınısı  (mu’ta’jligi)  sebepli  ju’zege  kelgen  ha’m 

keletug’ın  qubılıs  bolıp  esaplanadı.  Ha’r  qanday  ma’resim  ol  yaki  bul  xalıqtın’ 

ma’lim  bir  tariyxıy  rawajlanıwı  basqıshındag’ı  ja’miyetlik-ekonomikalıq,  siyasiy 

ha’m  de  ma’deniy  rawajlanıw  da’rejesin  ko’rsetiwshi  tiykarg’ı  belgilerdi  o’zinde 

ja’mlestirgen halda payda boladı ha’m jasaydı 

«U’rp-a’det»

  delingende  adamlardın’  turmısına  sin’ip  ketken,  belgili  bir 

mu’ddet  ta’kirarlanıp  turıwshı  is-ha’reket,  ko’pshilik  ta’repinen  qabıllang’an 

mınez-qulıq  qag’ıydaları  ko’nlikpesi  tu’siniledi.  Demek,  ma’resim  ha’m  u’rp-

a’detke  berilgen  qısqasha  qatarlardan  da  ko’rinip  turg’anınday  u’rp-a’det  tu’sinigi 

xalıq  turmısının’  barlıq  tarawların  o’z  ishine  qamtıp  alsa,  ma’resim  tu’sinigi 

turmıstın’  belgili  bir  tarawlarına  g’ana  tiyisli  boladı.  U’rp-a’det  bir  waqıttın’ 

o’zinde  bir  shaxs  yamasa  ko’pshilik  ta’repinen  orınlanıwı  ma’jbu’riy  qa’de  bolsa, 

ma’resim  belgilengen  shaxslar  ta’repinen  orınlanıwı  tiyis  bolg’an  is-ha’reketler. 

Atap aytqanda, kishinin’ jası u’lkengen birinshi sa’lem beriwi yamasa ko’pshilikke 

azshılıqtın’  sa’lem  beriwi,  miymanlarg’a  ayrıqsha  hu’rmet  ko’rsetiw,  bayram 

aldınan  jaqınları,  kekseler,  qon’sı-qobalardın’  jag’dayınan  xabar  alıw  sıyaqlı 

ko’rinisler  o’zbeklerge  ta’n  milliy  u’rp-a’detler  bolıp  esaplanadı.  U’rp-a’detler 

menen  ma’resim  arasındag’ı  o’z-ara  ayırmashılıqtı  olardın’  ishindegi  simvolikalıq 

---

 

13 

ha’reketlerdin’ qollanılıw da’rejesi arqalı da an’lap alıw mu’mkin. Atap aytqanda, 

u’rp-a’det o’z ishine simvolikalıq ha’m simvolikalıq bolmag’an ha’reketlerdi tolıq 

qamtıp  alsa,  ma’resim  tek  simvolikalıq  xarakterdegi  is-ha’reketlerdi  g’ana  qamtıp 

aladı.  Sonın’  menen  birge,  u’rp-a’det  belgili    bir  xalıq  ushın  o’zgerissiz  qa’de, 

norma  bolsa,  ma’resim  birdey  xalıq  ko’lemınde  keskin  parqlanıwlarg’a  da  iye 

boladı. Đnsannın’ o’mir jolı menen baylanıslı halda orınlanatug’ın ma’resimlerdin’ 

ko’pshiligin shan’araq u’rp-a’detleri ha’m ma’resimler quraydı.  

Shan’araq-xalıq  ma’resimlerin  –  shan’araqtın’  ol  yaki  bul  ag’zasının’ 

o’mirindegi 

a’hmiyetli 

waqıyalardın’ 

mazmun-ma’nisinen 

kelip 

shıg’ıp, 

to’mendegilerge ayırıp ko’rsetiw mu’mkin: 

 

shan’araqta  perzenttin’  tuwılıwı  ha’m  onın’  ta’rbiyası  menen  baylanıslı 

bolg’an u’rp-a’det ha’m ma’resimler; 

 

neke toy ma’resimleri; 

 

shan’araq  ag’zasın  son’g’ı  jolg’a  shıg’arıp  salıw,  yag’nıy  jerlew  menen 

baylanıslı u’rp-a’det ha’m ma’resimler.