O`zbek ha`m Qaraqalpaq xalqi etnogenezi. T. Qudyarova

qa`wimleri.  Xafiz Tanish Buxoriydin` «Sharafnomayi  shoxiy» shig`armasinda turkiy 

qa`wimler haqqinda  mag`liwmat.  «Baxr ul asror» ha`m basqada tariyxiy dereklerde 

jurtimiz xalqi quramina tiyisli mag`liwmatlar. O’zbekler ma`mleketleri.  Shayboniyler 

(1500-1601),  Ashtarxaniyler  (1601-1757),  Mang`itlar  (1757-1920)  ma`mleketi.  

Qoqand (1709-1876) ha`m Xiywa (1512-1920) xanliqlarindag`i xaliqtin` etnik qurami. 

«Tariyxiy Shaybaniynama» qol jazbasinda qaraqalpaqlar turmisinin` sa`wleleniwi.   

XII  a’sirdin`  aqiri  –XIII  a’sirdin`  basinda  Mongoliyada  tatar,  nayman,  kereit, 

merkit  h.b.  (uliwma  a’g`  den  aslam)  qa’wimlerdin`  birlespesi  bolg`an  feodalliq 

ma’mleket  du`zildi.  Qa’wimlerdi  birlestirip,  mongol  ma’mleketin  duzgen 

Temuchin  1206`  jildan  son`  Shing`isxan  atag`an  aldi.  Mongol  qa’wimlerinin` 

quriltayinda ma’mlekettin`, diniy ha’m ja’miyetlik turmistin` xuquqiy qatnasiqlarin 

aniqlap bergen nizamlar jiynag`i ”Yasaq” qabil etildi. Shin`g`isxan ko`p sanli ha’m 

jaqsi qurallang`an armiya du`ziwge ayriqsha diqqat awdardi. Armiya onliq, ju`zlik, 

min`liq  ha’m  tuman  (on  min`liq)  sistemag`a  birlestirildi.  Tiykarg`i  armiyadan 

tisqari  Shin`g`isxannin`  ”keshik”  dep  atalg`an  jeke  la’shkerleri  boldi.  Biraq  olar 

anda-sanda urisqa qosilg`an menen, ko`pshilik payitlarda ju`da’ qa’wipli jag`daylar 

ushin  saqlap  turilg`an.  Mongol  qa’wimlerin  birlestirip  bolg`annan  keyin 

Shin`g`isxan  Qitaydin`  arqa-shig`isindag`i  Tan`g`it  ma’mleketine  ju`ris  etti.  Ol 

---

 

59 

jerden  barliq  topladi  ha’m  Arqa  Qitaydi  jaqsi  biletug`in  adamlardi  alip  qaytadi. 

1215  -jili  Shin`g`isxan  Arqa  Qitayg`a  ju`risin  basladi.  Shin`g`isxannin`  qasinda 

balalari  Joshi,  Chagatay,Oqtay  ha’m  Tuli,  sondayaq  eki  ataqli  sa’rkardasi  Jebe 

menen Subedey bahadir boldi. 

Shin`g`isxan  Sin`  dinastiyasinin`  a’skerlerin  qiyratip,  a’g`a’n`-jili  ko`p  bayliq 

toplap  keyinge  qaytadi.  Ol  1217`  jili  Qitayg`a  ekinshi  ma’rtebe  atlanis 

sho`lkemlestirdi.  Bul  atlanis  barisinda  Pekindi  iyelep  Tsin`  dinastiyasin  qulatti 

ha’m  Arqa  Qitaydi  mongol  ma’mleketine  qosip  aldi.  Bul  atlanislar  payitinda 

ko`plegen bayliq arttiriw menen birge Qitaylardin` joqari a’skeriy texnikasi menen 

tanisti xam keyinshelik  usi jerlerdi basib aldi.  

Mongollar  menen  birge  kelgen  qara  qitay,  karluk,  tangut    tagi  baska  etnikaliq 

bo`lekler  Orta    Aziya  xaliqlarina  ken`en  aralasa  baslaydi.  Mongollardin` 

ma`mleketlik islerine uyg`irlardin` aralasiwi na`tiyjesinde XIII-XIV a`sirlerde Orta 

Aziyada  uyg`ir  etnosi  ken`  taraladi.  Usi  da`wirde  Orta  Aziyada  karluk,  tyurgesh, 

uyg`ir,  qipshaq,  man`g`itlar,  qon`iratlar iri  qa`wimlerge  aylanadi.  Mongollar basip 

alg`an  jerlerdegi  qa`wimlerdi  ha`r  jerge  ko`shirip  apariw  siyasatin  alip  barg`an. 

XIII-XIV  a`sirlerde  br  bo`lek    ko`shpeli  qa`wimler  Qirimg`a,  bir  topari  Qara 

tenizdin`  arqa  jag`alarina,  Azov  boylarina,  qalg`an  bo`lekleri  Sibir`,  Arqa  Kavkaz 

ha`m Moldaviya jerlerine shekem jilisip jasap qaladi. 

XV a`sirdin` II yariminda Deshti-Qipshaq dalalarindag`i ko`shpeli turk-mongol 

qa`wimleri  uliwma  at  penen  o`zbekler  dep  atalg`an.  XV  a`sirdin`  ortasinda    bul 

territoriyadag`i 

birlespeler 

mayda 

bo`leklerge 

bo`lingen. 

O`zbeklerdin` 

konferentsiyasinan kazaqlar, qaraqalpaqlar ha`m  man`g`itlarp ajiralidi. Man`g`itlar 

keyin ala  ko`shpeli Nog`ay Ordasin du`zedi. Arqa Shig`istan Nog`ay Ordasi Sibir` 

xanlig`i menen shegeralasadi.