O‘zbek mumtoz adabiyotining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari, asosiy yo‘nalishlari

TASAVVUF TIMSOLLARI VA ISTILOHLARI

Dard – g‘am, alam, iztirob, huzun. Haqdan yiroqlik g‘ussasi; ilohiy ishq. Maxdumi A’zamga ko‘ra, «Darddan murod ul fig‘onu alamdurkim, yor visolidan ajralishdan paydo bo‘ladi… agar biror shaxs jami ilmu amallarni egallagan bo‘lsa-yu, lekin shu ilmu amallarning natajasi bo‘lgan ibodat tufayli dard-alam va mehnat chekmasa, uni ilmu amal sohibi deb bo‘lmaydi». Mana shu bois Abul Hasan Haraqoniy «G‘am ila huzun ista… ko‘z yoshing oqsin. Olloh ko‘z yosh to‘kkanlarni sevar», - deydi. Tasavvuf ahli nazarida eng yomon dard – bedardlik. Fuzuliy aytmoqchi:

Har dardki vor, vor darmoni vale,
Bedardlaring dardina darmon o‘lmaz.
Nafas – 1. Tiriklikni ta’minlovchi nafas, ya’ni havo. 2. Dam, fursat, lahza. 3. Murshiddan yetadigan fayz, ishq o‘tida yongan qalbning faxrlanishi. «Risolai Qushayriy»da yozilishicha: «Nafas sohibi hol sohibidan ko‘ra ko‘p nozikta’b va pokizadur. Shu bois vaqt sohibi mubtadiy (boshlang‘ich holda)dir. Nafas sohibi muntahiy (oxirgi marhalada)dir. Hol sohibi esa shu ikkisi orasida bo‘lur…
Qalb sohiblari uchun hollar, ruh, sir sohiblariga nafaslar maxsusdir».
So‘fiylar Haq taolo bilan o‘tgan nafaslarni ibodatlarning eng a’losi va fazilatlisi deb hisoblamishlar.
Shath yoki shathiya – harakat, tebranish, to‘lib toshish. Shath yoxud shathiyaning istilohiy ma’nosi, ilohiy ishq behushligi, ya’ni sakr yoki jazba holida xalq tushunmaydigan va qabul qilmaydigan so‘zlarni aytish degani. Abu Nasr Sarrojga ko‘ra shath «tilning vajd – shavqu zavq, hayajon holida aytganlari… Iddaoga yaqin bir manbadan chiqqan kalimalardir».
Imom G‘azzoliyning yozishicha, shath ikki ma’noni ifodalaydi. Birinchisi – ba’zi so‘fiylarning Ollohga nisbatan aytgan o‘rinsiz so‘zlari va Ollohga qovushmoq iddaolari. «Bu so‘fiylar orasida shundaylari ham bordurki, - deydi G‘azzoliy, - Olloh bilan birlashganligini da’vo qilurlar. O‘rtadagi pardaning ko‘tarilganligi tufayli oshiqlarning Ollohni ko‘rishlari va uning bilan so‘zlashganliklarini ilgari surib, «Bizga Olloh bunday dedi. Biz esa bunday dedik», - demoqdan ham tortinmaslar. Va bunda Mansur Hallojning «Anal-Haq», Boyazid Bistomiyning «Laysa fi jubbati Sivallohi» (Jubbam ichida Ollohdan o‘zga hech nima yo‘q)sidan dalil sifatida foydalanishni istarlar».
Shath so‘zidan nazarda tutilgan navbatdagi ma’no mazmuni noaniq yoki mazmunan anglashilishi qiyin kalimalardir. Bunday kalima va iboralar zohiran yaxshi va foydali ko‘rinsa-da, mohiyat e’tibori bilan ahamiyatsiz va keraksizdir.
Mansur Halloj, Boyazid Bistomiy so‘zlarining bunday «shath»larga aloqasi yuqdirki, buni G‘azzoliy ham e’tirof qilgan.
Shath va shathiya ancha qaltis va munozarali masala. Qaltisligi shundaki, shath sohibining holida yashamagan, uning holat va hayratlaridagi zavq-shavqqa ko‘ngli g‘arq bo‘lmagan kishi, hech qachon u aytgan so‘zning tub mohiyatini ham to‘g‘ri anglab xolis baholay olmaydi. Aks tarzda Mansur Halloj vahshiylarcha qatl etilib, Boyazid Bistomiyga o‘xshash orif zotlarning boshiga o‘lim soya solmasdi. Bunday fojea va jahlu jaholatdan tug‘iladigan munozaralarning oldini olish uchun ham mashhur so‘fiy va mutasavviflarning shath so‘zlariga bir qancha sharhlar bitilgan.
Masalan, Abu Nasr Sarroj «Al-Luma’»ning «So‘fiylarning shathiyoti» deb nomlangan o‘ninchi bo‘limida Boyazid Bistomiy, Shibliy va boshqa ulug‘ shayxlarning shath so‘zlarini birma-bir izohlab bergandir.
U bir izohida yozadi: «Boyazidning «Qush bo‘ldim, uchdim», degan fikriga «Inson qush bo‘lib ucha olurmi?» - deya qarshi chiqqanlarga shunday javob berurmiz: «Bu yerda ishorat etilgan ma’no: himmat qudrati va ulug‘ligi ila qalblarning parvozidir. Chunki «Quvonchdan uchardim, qalbim parvoz qildi, aklim ham uchayotgandi», kabi ifodalar ham xuddi shunday turdandir. Yahyo bin Muoz Roziy «Zohid sayr holidadir, orif tayr (qush) holida (uchmoqda)dir, der ekan, orifning maqsad sari zohiddan ko‘p karra oldin yelganini e’tiborda tutgandirki, bu joiz erur».
Shath tili – aslida ishorat tili. Unda hamma maqsad-muddao, sir-asror ishorat bag‘riga berkitilgan bo‘ladi. Ramz va ishoratlarda aks ettirilgan ogohlik esa hammaga nasib etavermagan. Alisher Navoiy «Nasoyim ul – muhabbat»da Shayx Ro‘zbehon Baqliy haqida ma’lumot berib, yana shunday deydi: «Aning ishorat tili bila so‘zlari bor va bu qavm istilohoti bila musannafoti (asarlari) bor va ul jumladan «Arois» tafsiridir va «Shathiyot» sharhi …»
Demak, «ishorat tili»da so‘zlashuvchi «qavm istilohoti» bilan maxsus asarlar yozilib, ularga sharhlar bitilgan. Bo‘lmasa, oddiy odamlar bir yonda tursin, hatto tariqatga mansub kishilar ham shathlarning mag‘zini chaqishga qiynalishgan.
Sulton Valadning «Maorif»ida yozilishicha, Boyazidning «Subhona moa’zamu sha’na» (Sharafliman, men ham ulug‘man) so‘zlarini eshitgan muridlari unga e’tiroz bildiradilar va hushyorlik holiga qaytgach, ustozlariga «Bunday so‘zlarni aytish senga munosibmi?» - deya ta’na qiladilar. Boyazid muridlarining torligi va muqallidlik tuzog‘iga tushganliklarini bilib, o‘ziga, «Agar bular idrokli, e’tiqodli kishilar bo‘lganida edi, shuncha vaqt mening huzurimda yurib, suhbatimda bo‘lib, nafasimdan fayz olib, so‘zlarimni tanglab, hushlari joyiga kelmagan ekan, befahm va bexabar ekanlar, ularni o‘z tuyg‘ulari bilan majruh va xasta etib, o‘z shamshirlari bilan kesib, hushlarini joyiga keltirishdan boshqa iloji yo‘q…», - deydi. So‘ng u shogirdlariga murojaat qiladi: «Ey, yoronlarim, agar siz mo‘minlardan va sodiq do‘stlarimdan bo‘lsangiz, sizdan bir iltijoli iltimosim bor: Haqning rostgo‘y bandasi bo‘lib tilga kirganimda, hamalaringiz pichoq va xanjarlaringizni olib badanimga sanchinglar». Boyazid aytgani holga yuksalganda, u yana «Subhona mo…» so‘zlarin takrorlay boshlaydi. Lekin uning «ruhi vajd chamanida parvoz etib, jilvalar ko‘rguzurdi…». Xullas, muridlar unga birin–ketin pichoq uradilar, biroq «vajdu samo’ mastigidan qaytib, o‘zlariga kelgach, ba’zilar qo‘llari kesilgani, ba’zilari qorin va ko‘kraklari jarohatlanganini ko‘radilar… Ammo Boyazidga hech bir ziyon yetmagan, biror joyiga tig‘ tegmagan, u soppa-sog‘ edi».
Ha, chinakam shath, buzilgan yoki shariatga teskari aytilgan so‘zlar emas. Balki ilohiy ishq fayzi va tajallilaining zo‘ridan o‘zini unutgan, o‘zidan kechgan oshiq, orif va valiylarning o‘zlariga mutlaqo bog‘liq bo‘lmagan holda aytgan kalima va gaplaridir.
Tush – uyqu paytida zehnda yuzaga keladigan voqea, hodisa va tushunchalar demak. So‘fiylar tushni sayru sulukdagi ilm va kashf yo‘llaridan biri deb bilishgan. Hazrati payg‘ambarimizning «Yaxshi va solih tush nubuvvatning qirq olti juz’idan biridir», - degan hadislari va Qur’oni karimdagi tushga doir oyatlar bunga bosh asos bo‘lgan. Hazrati Ibrohim o‘g‘li Ismoilni qurbon aylashni tushda mushohada qilishi, o‘n bir yulduzning tushida Yusuf payg‘ambarga sajda etganligi, Misr podshohi ko‘rgan tush va bularning to‘g‘ri chiqishi Qur’oni karimda naql etilgan.
Imom Qushayriyning yozishicha, tush bir turli karomat erur, uning haqiqati esa bunday: «Tush qalbga yetgan xotir (ma’naviy xitob) va muxayili ila tasavvur etiluvchi bir holdir… Tush – insonlarning qalblarida yaratilgan va o‘rnashgan narsaning taxayyul va tasavvur yo‘li ila idrok etilishidan iborat». Imom G‘azzoliyning e’tirofi bo‘yicha esa, «Tush malakut olamining eng yorqin dalillaridan erur. Ne yozuqki, insonlar qalb va sirlardan g‘ofil qolganliklaridek, tushning sirlaridan ham bexabardurlar».
Tushning asosiy sirlaridan biri shuki, sodiq va solih tush kurmoq uchun inson, eng avvalo, qalb pokligiga yetishishi va to‘la ma’noda botiniy tozalikka erishmog‘i shart. Bu haqda Suhravardiy yozadi: «Inson kungli va ich dunyosining nafsoniy va havoiy istaklar ta’siri hamda dunyo sevgisidan tozalanishi, kin, hasad xastaliklaridan forig‘ bo‘lishi sodiq tushlar ko‘rishning manbaidir…»
Qalb oynasi kirlangan, hasad, g‘iybat va adovatdan siyrati qoraygan kimsalarning tushlarida hech qanaqa xayr va to‘g‘rilik bo‘lmaydi. G‘azzoliy ta’kidlaganidek, «ko‘p yolg‘on so‘zlaydigan, fosiq, zolim va isyoni ko‘p kishilarning tushiga ishonmoq mumkin emas». Shu bois to‘g‘rilik, halollik, sodiqlik bedorlikda qancha zarur bo‘lsa, uyquda ham o‘shancha ahamiyatli.
Tush ayrim tariqatlarda nihoyatda muhim o‘rin egallashi qayta-qayta aytilgan. Masalan, xilvatiya va qodiriyaga o‘xshash tariqatlarda sayru sulukda erishilajak ma’naviy yuksalish tush yo‘li bilan amalga oshirilgan. Shu bois bunday tariqatlarda ko‘rilgan tushlarning barchasini yozib borish lozim hisoblangan. Suhravardiy bu to‘g‘rida bunday deydi: «Muridning shayx qoshida bo‘lgan vaqtlarida amal qilmog‘i zarur odoblaridan tushlari va hollarini shayxiga ma’lum etmasdan o‘zicha ta’bir aylamasligidir. Chunki shayxning bilim va tajribasi keng, uning Ollohga tomon eshigi ochiqdir..». Ulug‘ shayx va muridlarning ko‘p «muammo»lari esa tushda hal bo‘lgan. Abu Bakr al-Kattoniy demish: «Tushimda behad go‘zal bir o‘spirinni ko‘rdim. Undan kimligini so‘ragandim, «men taqvoman». – dedi. «Qarorgohing qayerda?» - so‘radim undan, «Barcha mahzun ko‘ngullarda», - dedi. Ko‘p o‘tmay ko‘z o‘ngimda qora bir xotin paydo bo‘ldi. «Sen kimsan?» «Men xastalikman». «Istiqomat manziling qayerda?» «Yolg‘on huzur–halovatga band dillarda», - dedi.
Uyqudan uyg‘ongach, bundan so‘ng behuda kulmaslik va huzur – halovatga berilmaslikka qat’iy qaror qildim». Mana bu hikoyat yanada ibratli. Shayx Abu Hasan Ali Shohaliy aytur: «Tushimda hazrati payg‘ambarimizni ko‘rdim. Menga: «Ey, Ali, kiyimingni pok tutgilki, har nafasda Olloh madadiga yetishursen», - dedilar. «Ey, Ollohning rasuli, mening kiyimimdan maqsad nedur?» Dedilar: «Ulug‘ Olloh senga muhabbat ato etmishdur, Ollohni sevganning hamma ishi oson kechur. Ollohni bilganga dunyoga oid narsalar foniy ko‘runur…»
Muroqaba – mushohada, biror bir narsaga diqqat ila nigoh tashlamoq. Xudo fikriga berilib, dunyoga taalluqli xayol, o‘tkinchi mayllardan forig‘ bo‘lmoq. Tasavvufda muroqaba ikki turga ajratilgan: biri – avomning muroqabasi bo‘lib, bunda Haqqa tolib kishi Olloh amrlarini ado etib, uning ahvolidan ogoh va talabgor ekanligini anglab, ayni shu mulohazadan g‘ofil qolmasligidir. Ikkinchisi – muroqabai xavos. Bunda solik jazbai muhabbat bilan husni mutlaqning sirri – ahadiyatini davomli tarzda barcha ashyoda mushohada va mulohaza qilar hamda shu jarayonda ashyoni tamoman esdan chiqarar. Va ayni shu holatda Haq taoloning anvoriga nazar aylab, asroriga muroqib bular. Bahovuddin Naqshband hazratlarining ta’riflashlaricha ham, «Muroqaba – Xoliqqa davomli nazaru maxluqni ko‘rmoqni unutish erur». Muroqaba – maxsus joyda, maxsus usul va talab bo‘yicha amalga oshirilgan.
Asmoi husna – Ollohu Taoloning go‘zal ismlari demak. Bu haqida Qur’oni karimning bir qancha oyatlarida xabar berilgan: «Ollohning go‘zal ismlari bordir. Bas, Uni o‘sha ismlar bilan chorlanglar (yod etinglar)» (A’rof: 180) Yoki «…(ey, Muhammad) ayting: «Olloh deb chorlangiz yoki Rahmon deb chorlangiz. Qanday chorlasangizlarda (joizdir). Zero, U zotning go‘zal ismlari bordir».
Bu ismlarning jami to‘kson to‘qqizta. Qur’oni karimda «asmoi husna»ning muxtasar ro‘yxati ham mavjud. Bular: ar-Rahmon, al-Malik, al-Quddus, al-Salim, al-Mo‘min, al-Aziz, al-Xoliq, al- Musavvvir kabilardir. (Xashr: 22-24) «Maqomoti Naqshband»da Xoja Bahovuddin hazratlari tilidan Muhammad alayhissalomning shunday so‘zlari keltirilgan: «Aytur edilar: Hazrati Rasul salallohu alayhi vassalam buyurdilar: «Inalloha azza va jalla tis’a va tis’iyna isman mi’atun g‘ayru vahidan fa-man ahsaho daxala-l jannata» (Aloh azza va jallaning to‘qson to‘qqizta, ya’ni (bir kam yuzta) ismi bor, kimki uni sanasa va (xotirlasa) janatga kiradi».
Xoja Naqshband izohlariga ko‘ra, ««Ahso» so‘zining bir ma’nosi Haq Taoloning nomlarini sanash bo‘lsa, yana bir ma’nosi – bu nomlarning mazmunini bilish. Va yana biri bu nomlar amaliyotidan foydalanish. Masalan, «Razzoq» desa rizq g‘ami xotirga kelmaydi, «Mutakabbir» desa buyuklik va ulug‘lik Haq Subhonahudan ekanini biladi v.h.»
Ollohning go‘zal ismlarini ikki guruhda xotirga keltirish yoki zikr aylash mumkindir. Birinchisi, Haq zotiga tegishli bir ism bo‘lmish «Olloh»ni tilga olish. Bu lafzi sharif Tangridan bo‘lak hech bir borliqqa nisbatan qo‘llanilmaydi. Ikkinchisi, Olloh sifatlaridan olingan har biri ma’lum bir sifatni anglatuvchi nomlardir.
Diniy-tasavvufiy manbalardagi ma’mumotlar bo‘yicha, asmoi husnaning ma’nolari ilk marotaba mushohada yo‘li ila payg‘ambarlarga bildirilgan. Va ularning hammasi ham asmoi husna ismlaridan xabardor bo‘lishgan. Biroq bu ma’nolar ularga mushohadalarning darajasi va nisbatiga ko‘ra zohir bo‘lgan. Asmoi husna payg‘ambarlar tomonidan qo‘yilgan ismlar ekanligi ham ilmda aytilgan. Masalan, ismi Jalolni Odam alayhissalom, Qaviy, Aziz va Mannonni Idris alayhissalom kashf aylaganmish. Shunga o‘xshab boshqa payg‘ambarlar ham o‘z tillaridagi so‘zlar bilan Ollohga ism qo‘yishgan. Bu nomlarning bir qanchasini Qur’oni karim bir joyga jamlagan va ularni arabiy so‘zlar bilan ifodalagan. Zikr majlislari va tasavvuf adabiyotida asmoi husnadan keng foydalanilgan.
Iymon – qalb va vujudni birlashtiruvchi, ezgu amallarga boshlovchi ilohiy hol. Iymon uchun qalbning tasdig‘i asl narsa hisoblanadi. Islom dini nuqtai nazaricha, Olohning mavjudligi, birligi, Muhammad payg‘ambarning Haq elchisi ekanini, Qur’onga, undan oldin nozil etilgan diniy kitoblarga shubhasiz ishongan, namozini kanda qilmagan, ro‘za tutgan, hajga borgan, zakot bergan kishi mo‘min, ya’ni iymonli kishi deyiladi. Iymonnig tub mohiyati va bosh asosi Qur’oni karimda belgilab berilgan. Masalan, «Niso» surasida bunday deyiladi: «Ey mo‘minlar, Ollohga, uning payg‘ambarlariga, nozil qilgan kitobiga hamda ilgari nozil bo‘lgan Kitoblariga iymoningiz komil bo‘lsin, Kimki Ollohga, farishtalariga, Kitoblarga, payg‘ambarlarga va oxirat kuniga ishonmasa, demak, u juda qattiq adashibdi».
Diniy va tasavvufiy adabiyotlarda iymon ikki qismga ajratilgan: taqlidiy iymon va tahqiqiy iymon.
Taqlidiy iymon – ota-bobolari, din vakillari va muhit ta’sirida yuzaga kelgan iymon bo‘lib, bunda taqlid qilish, ergashish jihatlari ustuvorlik qiladi. Tahqiqiy iymon – iymonga oid barcha masalalarni dalil va tafsilot, talab va qonuniyatlari bilan bilmoq, so‘zsiz unga amal qilmoqdir. Bu iymon insonni har qanday shubha, qo‘rquv, gunoh, falokat va ojizlikdan muhofaza etguvchi ilohiy qudrat manbai hisoblanadi. Hazrati Alining e’tirofiga ko‘ra, qalbda iymon eng, avvalo, oqish bir nuqta tarzida paydo bo‘lur, qul, ya’ni Olloh quli solih amallarni ado etarkan, u nuqta mustahkamlanib, kengayar va qalbni ishg‘ol aylar. Natijada esa qalb butunlay oqlikka chulg‘anur». Shuning uchun ham iymonli yurakda hasad, adovat, jaholat qorong‘uliklari bo‘lmaydi.
Tavhid – lug‘aviy ma’nosi – biror bir narsani vohid aylash. Ilmiy istilohda esa Ollohning borligiga ishonmoqdir. So‘fiylar e’tiqodida tavhid Ollohning azal va abadda sobit vahdoniyatiga ishonchdir. Olimlar tushunchasida tavhid – e’tiqodga taalluqli bo‘lsa, so‘fiylar uchun u maqsad, mushohada va ma’rifat hisoblanadi. Birinchisi – bilish va tasdiq etishga asoslansa, ikkinchisi – zavqiy idrokka suyanadi. Imom G‘azzoliy ta’rifiga ko‘ra, «tavhid shunday sharafli maqomdurki, tavakkul, rizo, Ollohga taslimiyat hollari ham ayni shu martaba mevalaridir». Abdulla Ansoriy hazratlarining aytishicha, «tavhid – birlikda so‘zlamoq, birlikda ko‘rmoq va yakto bo‘lmoqdir». Diniy adabiyotda tavhid – tavhidi iymoniy, tavhidi ilmiy, tavhidi holiy (yashash tavhidi), tavhidi ilohiy kabi turlarga ajratiladi.
Tavhidning darajalari: tavhidi af’ol – har qanday harakatni Ollohdan deb bilish va ularni hol nazari bilan ko‘rib, kamolga yetkazish; tavhidi sifot – har qanday sifatni Xudodan deb anglash va uni mukammallashtirish; tavhidi zot – borliqdagi hama narsani faqat Olloh vujudining natijasi deb bilish.
Jud – jo‘mardlik, saxiylik, mutlaq xayr-ehson sohibi bo‘lmoq. Qushayriyning yozishicha, so‘fiylarning nuqtai nazarida jo‘mardlikning ilk darajasi - saxo; ikkinchisi – jud; uchinchisi – isor. Masalan, mol-davlatdan bir qismini o‘zida saqlagan – saxovat sohibi, ko‘pini berib, ozini olib qolgan – jud sohibi, tirikchilik uchun zaruridan boshqasini xayrli ishlarga sarflgan – isor sohibi hisoblangan. Tasavvuf ahli uchun jud bilan saxo o‘rtasida farq yo‘qdir. Jud va saxoda Ibrohim Xalilulloh va Muhammad Habibullohning hollari hammaga ibrat va o‘rnak bo‘lgan.
Naql etilishicha, Ibrohim Xalilulloh uylariga mehmon kelmaguncha ovqat yemas ekanlar. Bir gal uch kungacha mehmon kelmabdi. Sungra ittifoqo eshiklari oldida bir majusiy (otashparast) paydo bo‘libdi. «Sen kimsan?» deb so‘rabdilar hazrati Ibrohim. «Men bir majusiyman», - debdi u. «Sen mening hurmatimga ham, mehmonim bo‘lishga ham loyiq emassan, yo‘lingdan qolma», debdi Xalilulloh unga. Majusiy yo‘liga ravona bo‘libdi. Biroq oradan hech fursat o‘tmay, Olloh taolodan do‘stiga «Ey, Ibrohim, yetmish yil yedirib-ichirganim haqqi bir kimsaga bir burda non bermak senga og‘irlik qildimi?» degan xabar yetibdi. Uni eshitgan hamono Ibrohim payg‘ambar majusiyning izidan borib, uni olib kelib mehmon qilibdi. Majusiy munosabatdagi bunday o‘zgarishdan juda hayron qolib, sababini mezbondan so‘rab bilgach, hayajon bilan: «Olloh - naqadar olijanob, naqadar hurmatli! Dushmani uchun do‘stiga ozor yetkazar», deya musulmonlikni qabul etgan ekan. Kim bo‘lishidan qat’i nazar, hech ikkilanmasdan va hech qiynalmasdan himmat va saxovat ko‘rsatish – judning tamal haqiqatidir.
Hayrat – hayron qolish, ajablanish. Qalbda yuz ochgan tajalliy tufayli solikning anglash va muhokamadan to‘xtaydigan bir holga yetishishi. Abu Nasr Sarrojning ta’riflashicha, hayrat, tahammul, tafakkur va huzurlanish asnosida oriflarning qalblarida yuzaga kelgan, ularni fikrlash va muhokama yuritishdan chetlashtirgan «badihat», ya’ni yorishuv, oydinlashuvdir. Shibliydan hayrat haqida so‘raganlarida u: «Hayrat ikki turlidir; biri – gunoh qilish qo‘rquvining shiddatidan tug‘ilgan hayrat, ikkinchisi – qalblardan o‘rin olgan ta’zim tuyg‘usidan maydonga chiqqan hayrat», degan ekan. Hayrat fanofilloh holiga ko‘tarilish uchun zarur maqomlardan biri hamdir.
Xotir – o‘y, fikr, xayol. Qalbda paydo bo‘ladigan ma’naviy xitob. Iymon va vijdon sasi. «Kashf ul-mahjub» risolasida yozilishicha, so‘fiylar xotir deganda ko‘ngilda tug‘ilgan dastlabki fikr va xayolning ikkinchi bir xotir ila tez zoyil bo‘lishi tufayli qalbda yangi bir ma’noning yuzaga chiqishi va xotir sohibining uni yo‘qotishga qodirligini nazarda tutganlar. Chunki xotir Haqdan, malakdan, nafsdan va shaytondan hosil bo‘ladi. Shu bois Ollohdan keladigan xotirga «xotiri Haq», malakdan keladiganiga «kashf va ilhom», nafsdan keladiganiga «xavojiz», shaytonga daxldoriga «vasvasa» deyilgan. Oliy idrok sohiblari – shayx va murid, orif va oshiq, darvesh va miskinlar xotiri Haqqa tobe kishilardir. Nafs d’vatlari va shayton ovozi bularni to‘g‘rilikdan chalg‘ita olmaydi.
Naql qilinishicha, Xayrun Nassoj atalmish zotning ko‘nglida «Ustozing Junayd darvozangning oldida turibdi» degan bir xotir tug‘ilibdi. Lekin buni u dilidan yiroqlashtiribdi. Shunda ilk xotirni qo‘llab-quvvatlovchi yana bir chorlov eshitilibdi. Nassoj bunga ham ahamiyat bermabdi. Navbatdagi da’vatdan so‘ng u tashqariga chiqibdi. Qarasaki, Junayd Bag‘dodiy darvoza oldida turganmish. Shunda Junayd unga: «Ey, Xayr, shayxlarning sunnatini joyiga qo‘yib ilk xotirga tobe bo‘lsayding, meni shuncha kuttirib qo‘ymasding», degan ekan.
Ayyor – epchil, dadil, quli chakqon, tadbirkor. Abbosiylar hukmdorligi davrida askarlarning ba’zi toifalariga ham ayyor ifodasi qo‘llangan. Futuvvat arkoniga rioya qiluvchi jo‘mard, jasur va oliyhimmat kishilarga nisbatan ham shu so‘z ishlatilgan.
Ahli qol – hol ahlining teskarisi, ya’ni so‘zlarning ma’no va haqikatini bilmasdan, o‘z hayoti, qismati va tajribasi bilan bog‘lanmaydigan gaplarni takrorlashdan nari o‘tolmaydigan kimsalar guruhi. Dil emas – til, ma’no emas, da’vo bilan yashash yo‘lini tutgan gumroh, munofiqlar jamoasi.
Istiqomat – to‘g‘rilik, to‘g‘ri harakat etish, rost yo‘lga yetishish. Qushayriy ta’biriga ko‘ra, «Istiqomat karomatdan ustun erur».
Fayz – lug‘aviy ma’nosi – suvning to‘lib, qirg‘oqdan toshishi. Bu so‘z biror narsaning ko‘payishi, xabar tarqalishi, sir saqlash, kenglik ma’nosida ham ishlatilgan. Tasavvuf istilohida fayz Haq tajallilariga nisbatan qo‘llanib, asosan, «fayzi aqdas», «fayzi ilohiy» tarzida tilga olingan.
Fayz – iste’dod natijasida yuzaga kelguvchi ilohiy hadya. Shu bois «fayzi iste’dod» yoki «fayzi husn» deyilganda zuhur va tajalli nazarda tutilgan.
«Fayzi jovidon» - yorqin davomli fayz, «fayozi bahor» - evrilish, yangilish, «fayozi safo» - safo va nash’aning ko‘payishi ma’nosiga ega.
Dahshat – ishqning haybat va qudratidan oshiqning aqldan judo bo‘lishi, behushlik, hayronlik holati. Bu holatga yetgan kishi «madhush» deyilgan.
Ilohiy - so‘fiy va mutasavvuf shoirlar tomonidan yaratilgan diniy – ilohiy mazmundagi she’r. Unda, asosan, Ollohning birligi, ishqi va qudrati madh etiladi. Bunday she’rlar mavlaviylarda – «oyin», bektoshiylarda – «nafas» deb yuritilgan.
Hurriyat – erkinlik, ozod bo‘lmoq. Tasavvufda eng yuksak darajada Ollohga qul bo‘lish holi. Qushayriy yozadi: «Bilgilki, haqiqiy hurriyat qullikda kamol holidir. Olloh taologa nisbatan ubudiyatga sodiq bo‘lsang, o‘zgalarga qul bo‘lmoq bo‘yintirig‘idan qutulib, hurriyatga erishursan». Hurriyat – nafsoniy hayot chohlaridan xalos bo‘lib, ruhoniy hayot kengliklariga yetishish.
Faqat mana shu holatda inson chin ma’nodagi hurlik – aql va idrok, qalb va tafakkur erkinligiga erishadi. Mana shu sababga ko‘ra ham hurriyat oriflikning oxirgi maqomi deb belgilangan. Ibrohim Adhamning «Hurriyat va karam sohibidan boshqasi ila suhbatlashma». Degan so‘zlari Haqqa qul bo‘lib, hurlikka erishgan zotlarning qadri naqadar baland tutilganini ta’kidlashga xizmat qiladi.
Yaqazo – uyg‘oqlik, ma’naviy – ruhiy bedorlik. Shunday bedorlikka erishilmaguncha Haq va haqiqat yo‘lida hech bir murod hosil bo‘lmaydi.
Ahli muhabbat – oshiqlar toifasi. Bular quyidagi to‘rt guruhga ajratilgan: a’om (avomning avomi), avom, xos, axos.
A’om – yo‘l boshidagi toliblar bo‘lib, ular tuyg‘u a’zolari bilan Ollohga tomon sayr etuvchilardir.
Avom – tuyg‘u kuchi ila g‘ayb olamiga kirib, solik nomini oladigan va ilohiy go‘zallik mushohadasiga muyassar bo‘lgan toliblar.
Xoslar esa muqarrablar va eranlar . Bular malakut olamiga yuksalib, haqiqatga erishgan kishilar.
Axos – siddiqlar, ya’ni ishqning so‘nggi martabasiga ko‘tarilib, fanolik zavqini tuyadiganlar.
Oyin – odat, usul, qonun va diniy marosim degani. Tariqat arboblarining xonaqoh va takyalarda ijro etadigan marosim usuli. Shodlik va zavqning zuhuri ma’nosida qo‘llangan. Mavlaviylar oyinni – «samo’», qodiriylar – «davron», rifoiylar – «zikri qiyom», naqshbandlar – «xatmi xojagon» deb yuritganlar.
Zohid – zuhd yo‘liga kirgan, tarkidunyo etgan kishi. Hoji Bektoshi Valining ta’rifiga ko‘ra, «zohidlarning asli otashdandur va ular tariqatga mansubdirlar». Shu sababli hakiqiy zohid o‘zini «yondirishi», ya’ni yonib yashamog‘i lozim. Zohidlarning maqomlari ibodat, qo‘rquv, umid va «ilm al-yaqin» erur.
Mosuvo – Ollohdan boshqa hamma narsa, kasrat demak. Vahdati vujud maslagidagi oshiqlar, umuman, Haq qullari Xudodan boshqa bir borliq mavjudligini tan olmaydilar. Zero, dunyodagi hamma narsa yagona borliq – Olloh borlig‘ining tasdig‘i va dalillaridir. Tariqatchi shoirlar «g‘ayr», «sivo», «da’vo», «yolg‘on», «ag‘yor» kabi atamalarni ham mosuvo ma’nosida tatbiq qilganlar.
Eran – Qur’oni karimda «avliyoulloh» deya atalgan Olloh do‘stlarining turkiy nomi. Eran – tasavvuf adabiyotida murshidi komil va insoni komil mazmunida qo‘llangan. Eranlarning ko‘ngli – ilohiy zavq va ma’rifat xazinasi. Ular vahdat mayidan qongan va ilohiy sir-asrorlardan to‘la voqif zotlar.
Eranlar yururlar tunu kun zor,
Zor bo‘lgan qulga Haqning nazari bor.
Eranlar talab birla bo‘ldi bedor,
Ul eranlar etogini tutmasmusan? (Sulaymon Boqirg‘oniy)