O’zbek tili adabiyoti kafedrasi n. Dosanov hozirgi o‘zbek adabiy tili fani bo’yicha
Download 1.1 Mb.
|
90555 AT 2kurs-1semester
- Bu sahifa navigatsiya:
- 29– kartochka
- 30– kartochka
|
27– kartochka
Grammatik kategoriya. Sifat darajasi, turlari, yuzaga kelish usullari. Morfologik tahlil: Adir orasidan barkashdek oy ko‘tarilmoqda. (S.Ahmad.) 28– kartochka O‘rin – joy, mavhum otlarning yasalishi. So‘zlarni turkumlarga ajratish tamoyillari. Morfologik tahlil: Bizga g‘amxo‘rlik qilgan shoir Navoiyning umri uzoq bo‘lsin ! 29– kartochka Grammatik ma’no va grammatik shakl, ularni yuzaga kelturuvchi vositalar. Turdosh otlar, yakka va jam otlar. Morfologik tahlil: Esayotgan mayin shabada Komiljonga juda yoqimli tuyuldi. (I.R.) 30– kartochka Bir so‘zining anglatgan ma’nolari. Bosh, jo‘nalish, chiqish kelishiklari bilan sinonimlik qiluvchi ko‘makchilar. Morfologik tahlil: Har kimning qalbida o‘z xalqining jajji qiyofasi yashaydi. (G. Freytag.) TESTLAR Qaysi gapda yasama so‘zning yasovchi asosi tarkibida shakl yasovchi ham mavjud? O‘zim olib kelganimda kamchiliklari ko‘rsatilar va bu ko‘rsatmalarning keyingi ishlarim uchun katta yordami tegar edi. Qorong‘ilik cho‘kkan bir paytda yangragan ovoz bo‘ron hayqirig‘idan kuchliroq eshitilardi. Bu kuylardan, musiqa sehridan ko‘ngillar ziyoga, shavqqa to‘lib ravshanlashdi, mayin hislar balqidi. Xiyobonning oxirida anorzor tepalikning shundoq yon bag‘rida tiniq bir chashma shildirab oqardi. Qaysi gapda juft so‘zlarning tarkibi so‘z yasalish va so‘z tarkibi jihatdan farqlanadi? Ikkovi ham allaqachon oilali, bola-chaqali bo‘lib, o‘zlaridan tinib ketishgan. Qurolsiz, navkarsiz mulla fazliddin Ahmad tanbalday yuz-ikki yuztadan qurolli yigitlari bor beklarga qanday bas keladi. Bu uchrashuv, bu ko‘rishuv sahro yuziga uch-to‘rt yomg‘ir tomchisi tushgani kabi edi. Farmonovning to‘s-to‘polon xayolini tashqaridan eshitilgan mashina ovozi bo‘lib yubordi. So‘zning grammatik ma’nolari jihatidan farqlanadigan har bir shakli ... deyiladi. So‘zshakl Morfonema Leksema shakl Analitik shakl Otning “narsa”, sifatning “belgi”, fe’lning “harakat” ma’nosini anglatishi shu so‘zlarga xos ... ma’nolardir Kategorial grammatik Xususiy grammatik ma’no Xususiy leksik ma’no Barchasi parvona bo‘lmoq, rahmi kelmoq, xushomad qilmoq, yon bosmoq fe’llari ... Munosabat fe’llari Tafakkur fe’llari Harakat fe’li Natijali faoliyat fe’llari ko‘z oldiga keltirmoq, bir qarorga kelmoq, xulosaga kelmoq fe’llari ... Natijali faoliyat fe’llari Tafakkur fe’llari Munosabat fe’llari Harakat fe’li parchalamoq, sayqal bermoq, randalamoq, sindirmoq, o‘chirmoq fe’llari ... Natijali faoliyat fe’llari Tafakkur fe’llari Munosabat fe’llari Harakat fe’li javramoq, bobillamoq, javob bermoq, vag‘illamoq fe’llari ... Nutq fe’llari Tafakkur fe’llari Munosabat fe’llari Natijali faoliyat fe’llari changallamoq, mushtlamoq, chertmoq, hovuchlamoq, chapak chalmoq fe’llari .. Harakat fe’li Tafakkur fe’llari Munosabat fe’llari Natijali faoliyat fe’llari Boyimoq, kambag‘allashmoq, ko‘tarilmoq, urilmoq, quvg‘in bo‘lmoq fe’llari .. Ijtimoiy holat fe’llari Jismoniy holat fe’llari Munosabat fe’llari Tashqi holat fe’llari Holsizlanmoq, kuymoq, kuchlanmoq, zaiflashmoq fe’llari .. Tashqi holat fe’llari Jismoniy holat fe’llari Natijali faoliyat fe’llari Ijtimoiy holat fe’llari So‘zshaklning turlari ... Sintetik, analitik va juft-takroriy Yasama va tub Sintetik, analitik, tartib, ohang Nol shaklli va analitik Harakatning davomiyligini bildiruvchi modal shakl hosil qiluvchi qo‘shimchani aniqlang. -g‘ila -msira -imsira -la Buyruq -istak maylining qaysi shaxsi istak ma`nosini ifodalaydi. I shaxsi I-II shaxsi II shaxsi III shaxsi Biznikidir butun muhabbat, Biz o‘zimiz uning kuychisi (H.O). gapida nechta va qanday olmoshlar ishtirok etgan. 5 ta, kishilik, belgilash, o‘zlik, kishilik 4 ta, kishilik, o‘zlik, ko‘rsatish 5 ta, kishilik, belgilash, o‘zlik, ko‘rsatish 4 ta, kishilik, o‘zlik, kishilik Qadoq, pud, botmon kabilar nimaning o‘lchovi ekanligi qaysi javobda to‘g‘ri ko‘rsatilgan? Og‘irlik o‘lchovini bildiradi Qattiq jism hajm o‘lchovini bildiradi Sath o‘lchovini anglatadi. Uzunlik o‘lchovini bildiradi. Bu gapning butun dahshati shu tobda bilindi. Berilgan gapda olmoshning qaysi turi ishtirok etgan? ko‘rsatish, belgilash olmoshi so‘roq olmoshi ko‘rsatish, gumon olmoshi ko‘rsatish, belgilash olmoshi, korsatish Qaysi qatorda nutqiy o‘timli fe’l ishtirok etgan? Kuchli to‘lqin uni oqizib ketdi. Majnuntol kokillari yo‘lni to‘sib turardi. O‘qituvchi yana intizom haqida gapirib o‘tdi. Karima u qizni surishtirib qoldi 1.Berilgen so‘zlarni tegishli guruhlarga ajrating. 1)sassiqpopishuk 2)sovuqqonlik 3 )bilimdonlikdan 4)sachratqi 5)ko‘paytma 6)tinchitmoq 2 morfemadan iborat so‘z 3 morfemadan iborat so‘z 4 mortemadan iborat so‘z 5 morfemadan iborat so‘z l, 4-b, 2, 5-c,3, 6-d l-a, 4,S-b, 2, 3-d, b-s l-a, 2, 4, 5-b, 3-d, b-s 1, 4-a, 2, 5-b, 3, 6-c Fe'ldan sifat yasovchi qo‘shimchalar qaysi qatorda berilgan? -q, -in, -ma -aki, -oq, -choq -q, -iq, -iy -qi, -viy, -k Qaysi gapda ko‘makchi fe’lning yetakchi qismi juft fe’ldan tuzilgan? Amakisi faqat og‘izda qo‘llab-quvvatlab qo‘yadigan inson. U o‘z ishini o‘lib-tirilib yozdi. Akmal doimo pulini tejab-tergab ishlatardi. Yangasi oshirib-toshirib gapirishga ust Qaysi qatordagi sifatlar qo‘shib yoziladi? yarim//avtomat, sovuq//qon, nim//pushti xalq//aro, tim//qora, ola//quroq kam//gap, och//qizil, lang//ochiq och//nahor, ola//chipor, jigar//rang 1) Bitirmoq; 2)qizarmoq; 3)qochirmoq; 4)tushirmoq; 5)solishtirmoq; 6) surishtirmoq; 7)uyg‘otmoq; 8) yupatmoq; 9)oshirmoq; 10) chaqirmoq; 11)sahnalashtirmoq. Ushbu fe’llardan qaysilari orttirma nisbat shaklida? 1, 3, 4, 9 2, 8, 9, 11 1, 4, 5, 9 1,3, 6, 7, 9 Fe’l+fe’l shaklidagi qo‘shma fe’llarni toping. Olib qochmoq, ishlab chiqarmoq. Sotib yubormoq, o‘ylab qolmoq. Quvonib keldi, shoshirib qo‘ydi. Isib ketdi, yozib bordi. Qaysi qatorda ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmasi berilmagan? Jo‘shib kuylamoq, olib tushmoq Haydab yubormoq, to‘kib solmoq. Kelisha olmoq, chiqara bilmoq. Tebranib bormoq, qarab qo‘ymoq. Son so‘z turkumi quyidagi qo‘shimchalarning qaysi birini qabul qilishi mumkin? 1) so‘z yasovchi qo‘shimchalar; 2)lug‘aviy shakl yasovchi qo‘shimchalar 3)sintaktik shakl yasovchi qo shimchalar 1, 2, 3 2 va 3 faqat 3 faqat 2 Son so‘z turkumi haqida berilgan noto‘gri hukmni aniqlang Son sanalish xususiyatiga ega bo‘lgan predmetlarga qo‘shiladi, bunda son bog‘lanib kelgan ot ba'zan ko‘plik shaklida bo‘ lishi mumkin Son aniq miqdoriy belgini bildirishi bjlan miqdor bildiruvchi so‘zlardan farq qiladi -ov,-ala qo‘shimchalari jamlik ma nosini ifodalagani uchun bir soniga qo‘shilmaydi. Barcha hukmlar to‘g‘ri Qaysi qatordagi gapda o‘tgan zamon sifatdoshi qo‘llangan? Vahobjon boyagi qiz ko‘rsatgan uy eshigining tugmasini bosdi Yoqimli yoz shabadasi endigina qad ko‘tarib kelayotgan yosh nihollarni tebratar edi Bilmaslik ayb emas, bilmasligini bo‘yniga olmaslik ayb Ba’zilar o‘qigani kelganini ham unutishadi Quyidagi shakllardan qaysi biri kelasi zamon hosil qiladi? 1) -( y; 2) –(r; 3) –di; 4) –moqda; 5)-ajak; 6) –gandi; 7)-moqchi 1, 2, 5, 7 1, 5, 6, 7 1, 4, 5, 7 2, 3, 6, 7 Har kim ko‘z oldida bir narsa topib, shunga ko‘z tikkan va u narsada Zebi o‘z otasini, Qurvonbibi o‘z erini, Salti qovog‘idan qor yog‘ib turgan sovuq bir so‘fini ko‘rardi. Ushbu gapda nechta o‘rinda olmosh qo‘llangan? 7 4 6 5 Qaysi so‘zlardan bir xil grammatik shakl bilan ham majhul, ham o‘zlik nisbat hosil qilish mumkin? Qoqmoq, yozmoq, to‘plamoq Sevmoq, ko‘rmoq, tayyorlamoq Olmoq, o‘qimoq, bormoq Kiymoq, taramoq, bermoq Qaysi qatordagi gapda gumon olmoshi qo‘llanmagan? Vaqt allamahal bo‘lib qolgan edi Ali Qushchi allanimalarni o‘ylab ketdi. Negadir taftishchining ovozi menga yoqmadi. Ot nima uchundir o‘rnidan jilmasdi. Takroriy ravishdosh hol bo‘lib kelgan gapni toping. Tiniq suvdan hovuch-hovuch oldi, qonib-qonib ichdi. Tursunali bir-bir bosib minbarga chiqdi va dona-dona gapirdi. Yoqimli shamol g‘ir-g‘ir esadi. Nizomjon bo‘lgan voqeani oqizmay-tomizmay aytib berishga majbur bo‘ldi. Qaysi gapda lisoniy o‘timsizlik belgisiga ega so‘z berilgan? sakramoq, yog‘moq, tushmoq ko‘rmoq, yurmoq, yutmoq turtmoq, uchratmoq, bezanmoq olinmoq, tayyorlanmoq, o‘qilmoq Qaysi gapda nutqiy o‘timsizlik belgisiga ega so‘z berilgan? olinmoq, tayyorlanmoq, o‘qilmoq sakramoq, yog‘moq, tushmoq turtmoq, uchratmoq, bezanmoq ko‘rmoq, yurmoq, yutmoq Qaysi gapda nutqiy o‘timlilik belgisiga ega so‘z berilgan? o‘tkazmoq, ko‘chirmoq, chiqarmoq sakramoq, yog‘moq, tushmoq turtmoq, uchratmoq, bezanmoq ko‘rmoq, yurmoq, yutmoq ir- orttirma nisbat qo‘shimchasi haqida bildirilgan qaysi hukm noto‘g‘ri? undosh bilan tugagan ko‘p bo‘g‘inli fe’llarga qo‘shiladi. undosh bilan tugagan bir bo‘g‘inli fe’llarga qo‘shiladi. fe’l yasovchi qo‘shimcha bilan omonimlik hosil qiladi. vazifasiga ko‘ra shakl yasovchi qo‘shimcha hisoblanadi. Qaysi gapdagi juft so‘z faqat lisoniy tabiatga ega? Ikki oila anchadan beri bordi-keldi qilishadi. Akmal bo‘lib o‘tgan voqeadan xursandligidan yelib-yugurib qoldi. Ukalaring yaxshi, o‘ynab-kulib yurishibdi. Ona bir necha marta o‘z dardini aytib-aytib qo‘ydi. Yasovchi affiksning bir turkumga xos bo‘lgan xilma-xil ma’noli so‘z yasash hodisasi ….deyiladi. affiksal polisemiya affiksal omonimiya affiksal sinonimiya affiksal pleonazm Qaysi qatorda yasovchi asosi yasama so‘zga teng bo‘lgan so‘z keltirilgan? Do‘stlar, tinchlik qadriga yetaylik. Bobur ham bolaligi o‘tgan Andijon osmonini esladi. Shu sevinch ikkovlariga ham kuch-g‘ayrat,dadillik baxsh etgandek bo‘ldi. Mehmonlarning oldiga shirinlik va issiq choy keltirib qo‘ydi. Berilgan qo‘shimchalarning qaysilari ot so‘z turkumiga xos bo‘lib,ham so‘z yasovchi,ham lug‘aviy shakl Quyidagi misollarda berilgan nisbat qo‘shimchasi haqidagi to‘g‘ri hukmni toping.1.Аzizа vа Коmilа chuqur sаmimiyat vа do‘stlik hissi bilаn ko‘rishishdi, so‘rаshishdi. 2.Ustа tоmning tuprоg‘ini ko‘chirishgа tushаrkаn, O‘ktаm kеtmоn bilаn ustаgа bоqishdi. 3.Qоrаtоy bilаn O‘rоz yigitni аvаylаb ko‘tаrib, ushlаnib qоlmаslik uchun jo‘rttаgа chug‘urlаshib, suv bilаn birgа pаstgа qаrаb bоrishdi. 1-gapda birgalik-o‘zlik, 2-gapda birgalik-ko‘maklashish, 3-gapda birgalik-ko‘plik 1-gapda birgalik- ko‘maklashish, 2-gapda birgalik-o‘zlik, 3-gapda birgalik-ko‘plik 1-gapda birgalik -ko‘plik, 2-gapda birgalik-ko‘maklashish, 3-gapda birgalik- o‘zlik 1-gapda birgalik-o‘zlik, 2-gapda birgalik- ko‘plik , 3-gapda birgalik-ko‘maklashish Qaysi gapda аsоsiy subyеktni аnglаtuvchi so‘z to‘ldiruvchi vаzifаsidа, ko‘mаklаshuvchi subyеktni аnglаtuvchi so‘z esа egа vаzifаsidа kеlаdi? Ustа tоmning tuprоg‘ini ko‘chirishgа tushаrkаn, O‘ktаm kеtmоn bilаn ustаgа bоqishdi. Аzizа vа Коmilа chuqur sаmimiyat vа do‘stlik hissi bilаn ko‘rishishdi, so‘rаshishdi. Qоrаtоy bilаn O‘rоz yigitni аvаylаb ko‘tаrib, ushlаnib qоlmаslik uchun jo‘rttаgа chug‘urlаshib, suv bilаn birgа pаstgа qаrаb bоrishdi. Оdаmlаr kаttа-kichik guruhlаrgа bo‘linib, hаr yoqqа tаrqаlib kеtishdi. Qaysi qatorda nokategorial shаkllаr berilgan? turtkilа, kulimsirа, oqarinqira, savala ishlаyapmаn, ishlаyapsаn, ishlаyapti kelgan, kelgach, kelmoqda borish, yugurgani, ketmoqchi Qaysi qatordagi so‘zlar sintaktik-leksik usulda yasalgan? qashqargul, mingboshi, tokqaychi uchburchak, shifobaxsh, kechqurun ko‘rgazma, tarashla, kulgi sartaroshxona, muzxona, oshxona Mehnatdan yer, suvdan o‘simlik, quyoshdan borliq yashnaydi. Ushbu gapda nechta sintetik shakl yasovchi qo‘shimcha bor? 5 ta 2 ta 6 ta 3 ta Qaysi gapda o‘zlik olmoshi o‘ziga xoslik ma’nosini bildirgan? kuzda baliq ovlashning o‘z gashti bor o‘zing ishlab topganinga o‘zing ega bo‘lasan o‘z uying, o‘lan to‘shaging chiroq o‘zi o‘chib qoldi Qaysi qatorda tuslanishsiz fe’l ishtirok etgan? ruxsat so‘rab kirdi xat yozmoqchiman talabalarning hammasi chaqirilgan bolalar ishlayapti Birgalik nisbatining qaysi ma’nosida harakatning subyekti, ham obyekti bo‘lgan ikki va undan ortiq shaxsning harakati ifodalanadi? birgalik-o‘zlik ma’nosida birgalik-ko‘plik ma’nosida ko‘maklashish ma’nosida hammasida Kishilik olmoshlarining qaysilarida eski tilimiz va badiy uslubda qaratqich kelishigi qo‘shimchasi qisqargan holda qo‘llanishi mumkin? I shaxs kishilik olmoshlarida II shaxs kishilik olmoshlarida III shaxs kishilik olmoshlarida I va II shaxs kishilik olmoshlarida Ham o‘zlik, ham majhullik nisbati ma’nolarini bildira oldigan fe’llar qatorini toping? ochilmoq, otilmoq, tashlanmoq yorilmoq, bo‘yalmoq, aytilmoq yechilmoq, o‘qilmoq, tug‘ilmoq barcha javoblar to‘g‘ri Morfologiya bilan bog‘liq bo‘lgan tovush hodisalarini o‘rganuvchi ta’limot nima deyiladi? morfonologiya morfemika fonologiya fonematika “Bog‘langan” , “Biriktirilgan” ma’nolarini ifodalovchi terminni toping? affiks pleonazm grammatika semantika Qaysi javobda yashovchanlik so‘zidagi eng kichik morfema to‘g‘ri ko‘rsatilgan? yashovchan+lik yosh yashov+chan+lik yasha “Manmanlik insonga yarashmaydi, birlik doimo kishini kamolot sari yetaklaydi”,--dedi bobo sevinchdan ko‘zlari chaqnab. Berilgan gapdagi mavhum otlar qaysi so‘z turkumidan yasalgan? sifat, son, ot, fe’l olmosh, ravish, son, ot sifat, son, ot, fe’l, olmosh sifat, son, fe’l Yetakchi fe’l faqat –a, -y ravishdosh yasovchisi yordamida birikuvchi ko‘makchi fe’llarni toping? boshla, bil, yoz ko‘r, qoldi, qo‘ydi qara, yoz, oldi qol, yot, boshla Narsaning doimiy harakat belgisini bildiruvchi sifatdoshni toping? –(u)vchi –ajak –gusi –adigan Bulutlardan tepamda poda. Ushbu gapda chiqish kelishigi qanday ma’no ifodalagan? narsaning nimadan ishlanganini ifodalash harakat qaratilgan narsani ifodalash fe’ldan anglashilgan ish-harakatning belgisini bir narsani boshqa bir narsa bilan qiyoslash -la qo‘shimchasi yordamida yasalgan fe' llar qaysi qatorda to‘g‘ri ko‘rsatilgan? 1) siltala 2)opichla 3)bukla 4)quvla 5)uxla 6)uhla 7)voyvoyla 8 ) avayla 6.7 1,2,6, 7 1,2,3,4,6,7 barchasi to‘g‘ri Qaysi javobda payt ravishlari ko‘rsatilgan? 1)bugungi; 2) buguncha; 3) hozirgi; 4) hozirgacha; 5) so‘nggi; 6)so‘ngra 2, 4,6 1, 2, 3, 4, 5, 6 1,3,5 1,2,3,4 Bu jahonning mazmunin bilmoqchi bo‘lsang, o‘rtoq, Yuragingga kitobning zavqli mash'alini yoq. Ushbu misralardagi qaratqich va tushum kelishigi qo‘shimchalari haqidagi qaysi fikr to‘g‘ri? Download 1.1 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|