O’zbek tili leksikasining boyish manbalari. Tarixga xos o‘z va o’zlashgan so’zlar tasnifi

O’zbek tili leksikasining boyish manbalari.Tarixga xos o‘z va o’zlashgan so’zlar tasnifi.

Islomboyev Sulaymon

O‘ZBEK TILI LEKSIKASINING BOYISH MANBALARI

O‘zbek tilining leksikasi fan-texnika, san’at, ishlabchiqarishning taraqqiyoti bilan bog‘liq holda boyibboradi. Tilning lug‘at tarkibi 2 manba asosida boyiydi.

O‘zbek tilining ichki imkoniyatlari asosida (ichkimanba). Bunda so‘z yasash orqali yangi so‘zlar hosilqilinadi: sirifdosh. limonzor. vazirlik.

O‘zbek tilining ichki imkoniyatlari asosida (ichkimanba). Bunda so‘z yasash orqali yangi so‘zlar hosilqilinadi: sirifdosh. limonzor. vazirlik.

ijarachi, tinchliksevar. MDH, BMT kabi. Ichkiimkoniyatga shevalaruan adabiy tilga so'z olish ham kiradi: aya. bolish. uvildiriq (ikra) kabi.

Boshqa tillardan so'z olish (tashqa manba). 0‘zbek tiliga boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish turlidavrlarda turlicha boMgan. Eng qadimda fors-tojiktillaridan, keyinroq arab tilidan, undan ham keyinroqrus tilidan va rus tili orqali Yevropa tillaridan so‘zo'zlashtirish faollashgan.

Boshqa tillardan so'z olish (tashqa manba). 0‘zbek tiliga boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish turlidavrlarda turlicha boMgan. Eng qadimda fors-tojiktillaridan, keyinroq arab tilidan, undan ham keyinroqrus tilidan va rus tili orqali Yevropa tillaridan so‘zo'zlashtirish faollashgan.

Boshqa tillardan so'zlar ikki usul bilano‘zlashtiriladi: 

Boshqa tillardan so'zlar ikki usul bilano‘zlashtiriladi: 

 1) so‘zni aynan olish yo‘li bilan;

 2) kalkalab olish yo‘li bilan.

So‘zni aynan olish yo’li bilan tojik, arabtillaridan, shuningdek, rus tillaridan, rus tili orqaliboshqa Yevropa tillaridan ko‘proq o‘zlashtirilgan. Masalan, sinch, devor, yana, rubob, kitob, maktab, daraxt, mutolaa, muomala, traktor, sport kabi.

So‘zni aynan olish yo’li bilan tojik, arabtillaridan, shuningdek, rus tillaridan, rus tili orqaliboshqa Yevropa tillaridan ko‘proq o‘zlashtirilgan. Masalan, sinch, devor, yana, rubob, kitob, maktab, daraxt, mutolaa, muomala, traktor, sport kabi.

Kalkalab o‘zlashtirishda so‘z aynan olinmaydi, balki so‘zning ma’nosi o‘zlashtiriladi. Ikkinchi tildagiso‘zning ma’nosi shu so‘zning morfemik tarkibidanqismma-qism nusxa ko'chirish orqali ifoda etiladi.

Kalkalab o‘zlashtirishda so‘z aynan olinmaydi, balki so‘zning ma’nosi o‘zlashtiriladi. Ikkinchi tildagiso‘zning ma’nosi shu so‘zning morfemik tarkibidanqismma-qism nusxa ko'chirish orqali ifoda etiladi.

Kalkalab o‘zlashtirishning 2 xil yo’li bor:

• ToMiq kalka. Bu usulda o‘zlashtirilayotganso'zning barcha qismlari o'z til materialidan tuziladi. Masalan: polugramatniy - chalasavod. ledokol - muzyorar.
• Yarim kalka. Bu usulda o'zlashtirilayotganso‘zning bir qismi aynan saqlanib, bir qismi o‘z tilorqali beriladi. Traktorist - traktorchi, tabelshik - tabelchi kabi.

O`zbek tili leksikasi bir qancha manba asosida boyib, rivojlanib boradi. Uni, eng avvalo, ikki katta guruhgaajratish mumkin: 1) ichki imkoniyat; 2) tashqi imkoniyat.

• O`zbek tili leksikasi bir qancha manba asosida boyib, rivojlanib boradi. Uni, eng avvalo, ikki katta guruhgaajratish mumkin: 1) ichki imkoniyat; 2) tashqi imkoniyat.

O`ZBEK TILI LEKSIKASIDA O`Z VA O`ZLASHGAN QATLAM

• Hozirgi o`zbek tili leksikasi tarixiy jihatdan ikki qatlamga ajratiladi: 1. O`z qatlam.2. O`zlashgan qatlam

O`z qatlam.

• O`z qatlamga umumturkiy so`zlar va o`zbekcha so`zlar kiradi.

O`zlashgan qatlam.

• Hozirgi o`zbek tilining lug`at tarkibiga tarixiy sabablarga ko`ra boshqa tillardan ko`plab so`zlar kirib kelgan. O`zbek tiliga boshqa tillardan kirib kelgan so`zlar o`zlashgan so`zlar (olinma so`zlar) deb yuritiladi. O`zlashgan so`zlar uyg`ur, tojik, arab, rus, nemis, frantsuz, ispan, ingliz va boshqa tillarga oid.

E’tiboringiz uchun rahmat!