O‘zbek tili va adabiyoti yo’nalishi S1204-20-guruh talabasi Xayriyeva Moxlaroyimning Navoiyshunoslik fanidan kurs ishi mavzu

Farhod va Shirin” dostonida komillik va komil inson muammosi

«Farhod va Shirin» Alisher Navoiyning mashhur asarlaridan, uni o’rganishga bag’ishlangan ilmiy-tahliliy ishlar ham ancha. Ammo shunga qaramay, bizning nazarimizda, dostonning g’oyaviy mohiyati, ulug’ shoir ko’zlagan maqsad-muddao hali ochilgan emas. Darhaqiqat, nega Farhod boshqalarga o’xshagan emas, tug’ilganidan boshlab g’amgin, bezovta? Sehrli ko’zgu, Yunoniston safaridagi tilsimotlar, dev, ajdarho nimaning ramzi, bu yerlarda tog’larda istiqomat qiluvchi donishmandlar-chi, ular kimlar? Nega Navoiy voqealarni to’g’ridan- to’g’ri Shirin bilan uchrashishdan boshlamagan, asarning teng yarmi afsonaviy sarguzashtlar tasviriga bag’ishlangan? Bu va bunga o’xshagan savollarga, afsuski, mavjud tadqiqotlarda javob yo’q. Holbuki, Navoiy oddiy ertakchi shoir emas, uning har bir ifoda-obrazi, lavha va tavsillarida muayyan umumfalsafiy, kayhoniy-ilohiy ma’no bor. Buni u asarning muqaddimasidayoq qayd etib o’tadi.Bu rangin sahfa, bilkim, dard bog’i, Ayon har lolasida ishq dog’i
ya’ni maqsad ishq dardini kuylash. Biroq bu oddiy, zaminiy ishq emas, balki ilohiy ishq, Farhod esa ana shu ilohiy ishqqa mubtalo soliqdir. Go’dakning vujudi «shuhlai dard» bilan yo’g’rilgan, tili chiqqan zahoti ishq va oshiqlik so’zini aytar, hazin va xastadil bo’lib o’sar, jismonan baquvvat bo’lsa-da, lekin olamga beparvo, g’alati edi. «Farhod» so’zining asl ma’nosi nurli siymo, baxti o’ziga yo’lboshchi demak. Ammo Navoiy bu nomning arab yozuvidagi harflariga ramziy tus berib, u firoq, rashk, hajr, oh va darddan iborat deb aytadi. Chunki ilohiy ishq yuragiga olov solgan odamning nasibasi hijron qiynoqlari; u o’zi bilan iloh orasida to’siq bo’lib turgan dunyo va jismdan qutulish iztiroblarini chekishi shart. Taqdiri azal bu bolaning peshonasiga shuni bitgan va u bundan qochib qutulolmaydi. Shuning uchun uning horiqulodda xislatlari kishilarni hayratga soladi. Farhoddagi rahmdillik, shohu gadoga barobar muomalada bo’lib, «el ozoridan ozor topishi», otasi taklif etgan taxt-tojdan voz kechishi ham uning darveshtabiatligi, qalban mol-dunyoga qiziqmaganidandir. Atrofdagilar esa Farhodning bu ahvolini tushunmaydilar. Xoqon o’g’lining hazin kayfiyatini ko’tarish maqsadida har xil tadbirdar qo’llaydi (tomoshalar uyushtiradi, to’rtta qasr qurdiradi, tabiblarga ko’rsatadi va hokazo). Bu orqali Navoiy ilohiy ishq dardida yongan odam bilan ushbu saodatdan benasib «foniy dunyo» kishilari orasidagi ruhiy – ma’naviy tafovutni ko’rsatib bergan. Ammo shunisi ajibki, Farhodning o’zi ham boshida «ichiyu toshi asiri dard» bo’lishiga qaramay, nimaga bundayligini anglab yetmaydi. Faqat shuni biladiki, ixtiyori o’zida emas, allaqanday olov yonib- yondirib o’ziga chorlaydi, ko’ngli hamisha nimagadir mushtoq. Bu holning-da tasavvufiy talqini bor: Farhod dardining boisi nima ekanini bilishi, ya’ni o’zligini anglashi uchun suluk yo’liga kirib, ma’rifat manzillarini (maqomotni) bosib o’tishi lozim. Uning zo’r qobiliyat bilan egallagan bilimlari, jumladan, Qoran va Moniydan o’rgangan hunarlari ham, zohiriy (dunyoviy) bilimlar bo’lib, ular tilsimotlar, ya’ni ilohiy siru asrorni ochishga kifoya qilmaydi. Irfoniy-botiniy bilimlarni egallab, ilmulyaqin darajasidan haqqulyaqin darajasiga ko’tarilish, ko’ngil oinasida g’ayb jamolini aks ettira olish uchun esa u piri komil ta’limini olish kerak edi. Farhodning xazinadagi ko’zguni billur sandiq ichidan ololmay (chunki u tilsimlangan) Yunoniston safariga, Suqrot huzuriga otlanishiga zarurat shundan kelib chiqadi.
Yunoniston – hikmat mamlakati, zotan, sandiqdagi «hikmat jahoni» ko’zgu ham Iskandardan qolgan, uni Yunon donishmandlari yasaganlar. Hakimlar tog’larda, g’orda yashaydilar. Farhod va u bilan birga borgan odamlar avval Suhaylo ismli hakim bilan uchrashadilar. Suhaylo – Farhodning tariqat yo’lidagi birinchi piri, u Suqrot darajasida komil emas, oina sehrini ochishga qurbi yetmaydi. Ammo u Farhodga Suqrot huzuriga borish yo’lini ko’rsata oladi. Kezi kelganda shuni aytish kerakki, tariqatda bir necha pirning ta’limini olish rasm edi, shayxlar o’z darajalariga qarab, shuningdek, muridning istehdodini hisobga olib, uni o’zlaridan kuchliroq pirlarga taqdim etganlar, natijada shogirdning irfoniy qobiliyati pirdan pirga o’tgani sari ochilib boravergan. Suhaylo ham «donoyi ogoh», ko’ngli bedor odam, u Farhod yengib o’tishi kerak bo’lgan to’siqlar – ajdarho va devdan xabar beradi. Ajdarho – nafs timsoli, dev – saltanat timsoli (hokimlik). Suhaylo Farhodga ajdarhoni yengish uchun samandar yog’ini tuhfa etadi. «Otashgohlarda yurib yiqqanman bu yog’ni», deydi u. Chunki samandar olov ichida yashaydigan jonivor. U – ishq ramzi. Farhod badaniga samandar yog’ini surtganda, ajdarhoning o’ti unga kor qilmaydi – ishq otashi nafs o’tini so’ndiradi, demoqchi buyuk mutafakkir Navoiy. O’shal ishqi ilohiy olovikim, Farhodni mard va qahramon qildi, ne-ne balo- ofatlarni yengishga qudrat berdi. Farhod Suhaylo so’ziga amal qilib dahshatli devni o’ldirgach, uning bo’ynidagi kumush lavhani olib, uning yordamida Jamshid jomini qo’lga kiritadi. Jom gardishida Suqrot huzuriga boradigan yo’lni ko’rsatuvchi yozuv bor. Jomi Jamshidni qo’lga kiritishi Farhodning suluk tadrijida muayyan martabaga erishganidan nishona edi. Chunki bu jomda «jahon holoti ravshan» ko’rinadi, uning tashqarisida «komil zamiri» bo’lsa, ichi «andoqqi sohibdil zamiri». Demak, Farhodning irfoniy bilimi oshdi, zamiri ravshanlashdi, ruhiy olami boyidi. Ammo ko’zgu sehrini ochishga bu hali yetarli emas. Shuning uchun u Suqrot tomon intiladi, lekin bu yo’lda yana qanchadan-qancha mushkilliklarni yengishi lozim. Vodiy bilan Suqrot turadigan tog’ oralig’ida ko’pdan-ko’p tilsimotlar bor, yo’l bag’oyat og’ir, ilon- chayonlarga to’la, o’r-qirlardan o’tish kerak. Tor so’qmoqning ikki tomoni qirrali harsang toshlar, pastda vahimali daryo oqadi. Farhod shu yo’ldan hech qayoqqa qaramay, «tuz yurib», o’n bir ming qadam bosishi kerak, ozgina chalg’isa, halokatga uchraydi. Bu – solik Farhodning ruhiyatida yuz berayotgan o’zgarishlar; uning irodasi, sidqu vafosining sinovlari. Solik butun diqqati, qalb torlarini iloh yo’liga qaratsagina, muvaffaqiyatga erishadi. Farhodga tilsimotlarni yechib, mazkur yo’lni bosib o’tishda Xizr rahnamolik qiladi. «Kelubdurmen sango bo’lmoqqa hodiy», deydi u yigitga qarab. Xizrni Farhodning ikkinchi piri deb qabul qilish mumkin, ammo aslida u ulug’ maqsad sari tavajjuh etgan Farhodga g’aybdan kelgan madaddir. Farhod Xizr maslahatiga kirib, jomga qaraydi va unda Suqrot maskan tutgan tog’ni hamda g’orni ko’radi. Shayx qancha ulug’ bo’lsa, u maskan tutgan tog’ ham shuncha baland va mahobatli, unga yetishish azobi ham og’ir. G’orga borar yo’lda Farhodga sher va «temir paykar» odam – robot duch keladi. Sher – g’azab timsoli, g’azabkorlik esa hokimlar, podsholarga xos. Darveshda g’azab bo’lmasligi kerak. Shuning uchun Farhod she’rning og’ziga Ahriman devdan olgani Sulaymon xotami (bu ham hokimiyat ramzi) bilan urib, uni daf etadi. Keyin temir paykarni yengish navbati keladi. Uning ko’ksida ko’zgu bor, shu ko’zguni yuz qadam masofadan nishonga olib urish kerak, agar o’q ko’zgugu tegmasa, temir odam o’q otuvchining o’zini halok etadi, agar nishonga tegizilsa, u yonib yo’q bo’ladi. Temir paykar – ro’yo, yolg’on timsoli, ayni vaqtda dunyo mo’hjizalari ramzi, chunki dunyoning o’zi ham majoz – yolg’on deb hisoblangan. Dunyo mo’hjizalariga mahliyo bo’lgan odam ilohga, haqqa yetolmaydi, chalg’iydi. Farhod temir paykar ko’ksini nishonga olib, o’q otadi va ko’zgu sinib, haligi maxluq yonib nobud bo’ladi.
Shunday qilib, Farhod Suqrot dargohiga musharraf bo’lishdan oldin anoniyat belgilari – nafs, davlat va boylik hirsi, g’azab, ro’yo – yolg’on qutqularini bartaraf etdi, uning ko’ngil ko’zgusi dunyo ishqi g’uboridan toza bo’ldi. Shu bilan birga, Farhodning ilmi g’aybdan xabardorligi, o’z- o’zini anglash jarayoni boshlandi, pardalar birin-ketin oradan ko’tarilmoqda edi.
Xiyla mashaqqat bilan g’orni topgandan keyin Alisher Navoiy quyidagi baytni keltiradi: Topib ko’p fikr ila g’or og’zig’a yo’l,
Kishi topqon kibi yor og’zig’a yo’l.
Bu o’rinda g’or og’zining yor og’ziga o’xshatilgani diqqatni tortadi. Ichi zimziyo bo’lgan g’or har qanday odamda vahima, qo’rquv hissini uyg’otishi tabiiy, biroq Farhod uchun bu g’or vahimali emas, balki yor og’zini topgan kabi farahli. Albatta, yor deb Navoiy Suqrotni nazarda tutayotir, u solik Farhod uchun haqiqatdan ham aziz do’st – yor.
Qorong’i g’orga «jahonbin jomni» mashhal qilib kirib boradilar. Jom Farhodning musaffo qalbi ramzi ekanini aytgan edik, ya’ni Suhaylo va Xizr ta’limi madadlari tufayli ravshanlashgan solik qalbi mashhalday yo’lni yoritib, piri komil sari yetaklaydi. Bir qancha zinalardan ko’tarilgandan so’ng salobatli bino ko’rinadi, uning ayvoniga chiqilgach, to’rdagi xona ichidan bir dasta nur ko’zga tashlanadi. Bu xona ichida go’yo maxfiy siru asror olami bo’lib Suqrot o’tiradi, nur – uning chehrasining ziyosi. Suqrot mehmonlar kelishidan ogoh, shuning uchun ularni ichkariga chorlaydi. Shu yerda Navoiy voqeaning borishini to’xtatib, Suqrot hakim tahrifiga o’tadi.
Suqrot, shoirning tavsifi bo’yicha, quyosh kibi porloq siymo, jismi pok ruhdan iboratday, shaxsi aqlning haykali bo’lib ko’zga tashlanadi. U barcha zohiriy va botiniy ilmlarning jamuljami; hamda axloqiy xislati, tamkini va zakovati hayratlanarli. Jismi toza jon kabi mukarram va safoli. Olami kubro, ya’ni Ilohiyot olamini mujassam etgan zot:
Kelib ko’ngli aningdek bahri zohir,
Ki anda zohir avval to ba oxir.
Yuzi mirhoti anvori ilohiy,
Ilohiy sirrini anglab kamohiy
Xullas, Suqrot – kamolot cho’qqisini egallagan komil inson, o’zi bir joyda o’tirsa ham, lekin ruhi butun dunyoni kezib chiqadi. Jamshid jomi, Iskandar ko’zgusi uning ko’ngil ko’zgusi oldida xira. Ko’ngli «mahzani roz» bo’lgani sababli hamma narsadan ogoh, barcha voqeadan xabardor. Kimning peshonasida nima yozilgan, umri qanday tugaydi, muddao-maqsadi nima – suqrot buni oldindan biladi. Shuning uchun u nafaqat xoqon xazinasidagi sandiqni ochish sirini, balki Farhodning kelajagini ham bashorat etadi. Biroq Suqrot avval xaqon bilan uning vaziri Mulkoroni qabul qiladi. Farhodga hamroh bo’lib, mashaqqat chekkanlari evaziga ularga uzoq umr va beqiyos boylik vahda etadi, bardamlikni tahminlab turadigan «muhra» beradi. Ajdarho va dev jangida Farhod qo’lga kiritgan ganj bilan Sulaymon uzugi (xotam), Jamshid jomini ham hoqonga qaytaradi. Chunki bular Farhodga kerak emas edi. Xoqon va Mulkoro – dunyo odamlari, shu bois ularning talabi, xursandchiligi ham dunyoviy, ya’ni boylik, yeru mulk va hokimiyat. Suqrot xoqon va vazirni rozi qilib, chiqarib yuboradi-da, so’ng yoniga Farhodni chorlab, uni o’z farzandiday ehzozlaydi. Chunki bu yigit siymosida u e’tiqodi, sulukining davomini ko’rgan edi. Navoiy tasviriga ko’ra, Suqrot Farhodni necha yuz yillardan beri kutadi.
«Hakimi jahonbin» Farhodga qarab deydi:
Qamohiy - oxirigacha
Muni bilkim, jahon foniydur asru,
Haqiqat ahli zindoniydur asru.
Ushbu baytda Navoiy Suqrot tilidan tasavvufning ikki muhim g’oyasini bayon etgan. Birinchi g’oya – dunyo o’tkinchi, shu sabab unga ko’ngil bog’lash xato. Ming yil yashab, yer yuzini olsang ham oqibat bir kun o’lasan. Xoqon umri uzayganiga xursand, lekin u, axir, abadiy emas. Faqat Mutlaq iloh abadiy, uning ishqida yongan oshiq ham abadiylik baxtini topadi:
Chu mahbubi haqiyqiy uldurur, ul,
Aning vasli sari qath aylamak yo’l.
Gar ul mahbub vasli bo’ldi ummed,
Budur iqboli sarmad, baxti jovid.
Insonning yashashdan maqsadi «haq amrig’a mahmur bo’lmoq», bundan o’zga ishlardan esa o’zini saqlashdir. Biroq haq va haqiqatni sevish, ilohiy ma’rifat jomini nush etmak oson emas. «Bu yo’l ichra behad dardu g’am bor», deb aytadi Suqrot. Negaki, haq oshig’i uchun tana- vujud va dunyoning o’zi bamisoli bir zindon. O’zlikdan qutulmay haq jamoliga yetish, baqoga musharraf bo’lish mumkin emas:
Biri – o’zlukni qilmoq bo’ldi foniy,
Yana bir – dog’i topmoq bo’ldi oni.
Bu bayt so’z o’yini asosiga qurilgan. Suqrot (Navoiy) fikriga ko’ra, haqqa yetishish yo’li ikki qadam masofadek gap, lekin bu ikki qadamni bosib o’tish uchun ming yillik mashaqqat sarflanishi kerak, zero, bu ikki qadamning biri – o’zlikdan voz kechish, ikkinchisi – o’zlikni topish, ya’niki o’zlikdan voz kechmay turib, o’zlikni topolmaysan. Navoiy talqinidagi ikkinchi tasavvufiy g’oya ana shu.
Shu tariqa Suqrot Farhodga dunyoning tuzilishi, odamizod xilqati va vazifasi, vahdat asrori, fano va baqo, ishqi haqiqiy va ishqi majoziy xususida gapirib beradi; oshiq yigitning
«sarnavishti» - taqdirini, boshiga tushadigan mushkilliklaru topajak saodatini sharhlab beradi. Ishqning ikki turi haqida Navoiyning «Hayrat ul - abror», «Layli va Majnun», «Mahbub ul- qulub» va «Lison ut-tayr» asarlarida ham fikrlar aytilgan. SHoir har gal majoziy va haqiqiy ishqni solishtirar ekan, o’quvchiga tushunarli va ta’sirli bo’lishi uchun yangi-yangi qiyoslarni misolga oladi. Masalan, «Hayrat ul-abror»da majoziy ishqni yer qahridagi toshlarni lahlu olmosga aylantiruvchi haroratga, «Layli va Majnun»da esa «kimyo», ya’ni misni oltinga mubaddal etuvchi sehrli fanga o’xshatadi. («kimyo»lanish ham olov ta’sirida yuz beradi).
«Farhod va Shirin» dostonida esa majoziy ishq tong yorug’i haqiqiy ishq, quyoshning o’ziga qiyos etilgan. Suqrot buning ma’nosini tushuntirib, majoziy ishqni solik vujuduni fano etuvchi, ilohiy vahdatga olib boruvchi kuch deb tahriflaydi. Modomiki, inson o’zlikdan qutilmay, ilohga yetolmas ekan, demak, ana shu jarayonni tezlashtiruvchi chora, vosita kerak:
Bu o’zlukdin qutulmoq chorasozi,
Nima yo’q, o’ylakim ishqi majoziy…
Majoziy ishq bo’ldi subhi anvar,
Haqiyqiy ishq anga xurshidi xovar.
Majoziy ishq jarayonida oshiq obdon sinovdan o’tadi, uning tani bir quruq xasday bo’lib qoladi va haqiqiy ishq «barqi choqilg’och», zumda yonib kulga aylanadi, ya’ni oshiq ruhi qutilib, abadiyat – vahdoniyatga erishadi.
Farhod ana shu jarayonni bosib o’tishi, ishqi majoziy o’tida o’rtanmag’i darkor, deb xabar beradi Suqrot. Ammo ishq majoziy «mazhar»siz sodir bo’lmaydi. «Mazhar» siymosida ilohiy jamol aks etgan kishi. Oshiq uni ko’rib, shaydo bo’ladi, o’zini borlig’ini unutib unga intiladi. Layli Majnun uchun, tarso qizi Shayx Sanhon uchun, amirning o’g’li Shayx Iroqiy uchun, mug’anniy ayol Shayx Ruzbehon uchun «mazhar» edi. Farhodning mahjoziy ishqi uchun “mazxar” (mazhar – zuhrlanish, inhikos demak) Shirindir. Mazhar Vujudi mutloqning sifatlari va beintiho Husnining qudratini namoyish etadi, u mirhot oraz, ilohiy fayz ayonlashgan obhekt («shayh»). Husn va ishq tortilishi (Navoiy buni «kashish» deydi), o’zaro mojarolari ushbu dostonda Farhod va SHirin timsolida davom etgan.
Farhod shunday qilib Suqrot huzuriga borar yo’lda ma’rifatning bir qismi – maqomat manzillarini bosib o’tdi, piri murshid – komil inson suhbatidan bahra topib, o’z dardi nima ekanini bildi; ishq, suluk mohiyatini angladi – o’zligini va ilohiyotning sehru sinoatini taniy boshladi. Suqrot unga otasi xazinasidagi ko’zgu sirini ham aytib beradi. Farhod ko’zguda nafaqat Shirinni balki o’zini va o’zi boshdan kechirishi lozim bo’lgan voqealarni ko’radi. Chunki ko’zgu bu yerda o’sha komil inson Suqrotning qalbi.
Farhod endi chinakam majnun oshiqqa aylanadi, savdoyi kishiga o’xshab qoladi. Umuman, Farhodning Majnunga o’xshash jihatlari juda ko’p. Ikkalasi ham oshiqi beqaror, dardmand va xastadil. Farhod kabi Majnun ham go’dakligidan g’alati xislatlari ayon edi. Taqdir bu ikki yigitga ishq olovida o’rtanishni nasib etgan. Ularning mahbuba qoshida xushdan ketishlari, oyoqlariga zanjir solinishi, ishqsiz ulusdan malomatlar chekishlari va boshqa voqealar o’xshash. Navoiy bir mavzu – majzub solikning majoziy ishqini ikki xil sharoit va adabiy material ta’sirida gavdalantirgan. Majnun bilimli, shoir yigit, lekin u juda ojiz, hariflariga, muhitga biroz bo’lsa-da, qarshilik ko’rsatishdan mahrum. Farhod esa ishq bilan javonmardlikni uyg’unlashtirgani uchun hunari va jismoniy qobiliyatini ishga sola oladi qahramonliklar ko’rsatadi. Xullas, shoir tasavvufiy ishq g’oyasini ikki xil tarzda tasvirlab bergan. Shunisi ham borki, Majnun bolaligidanoq ishqi oshkor bo’ladi: maktabda Laylini ko’rib, uning ishqida barchani unutadi. Ya’ni Majnun sulukning maqomat bosqichini o’tashga ehtiyoj sezmagan, birato’la hol darajasini egallagan solik obrazi. Farhod sarguzashti esa ikki qismdan iborat.
Birinchi qism (Yunoniston safari) – pirga erishish qiyinchiliklaridan tashkil topgan bo’lsa, ikkinchi qism yorga yetish iztiroblaridir. Ana shu ikkinchi qismda uning avvalda yashirin bo’lgan ishqi oshkora tus olib, hol martabasiga ko’tariladi, ya’ni Majnun darajasiga yetadi.
Dengiz safari, qaroqchilarga qarshi jang, dashtu vodiylarda sargardon kezish, tog’ kesib suv chiqarish – bularning hammasi ramziy ma’noda oshiqning majoziy ishq yo’lidagi chekkan ruhiy – psixologik azoblari, hajr qiynog’i. Shu kabi Xisrav ham ilohiy ishqdan mahrumlik, dunyoviy zulmning timsoli. Xoqon va uning saroyidagi kishilar ilohiy ishqni tushunmagan, zohirbin kishilar bo’lsalar-da, biroq ular oshiqqa zulm qilmagan edilar. Xisrav bo’lsa Farhodning ashaddiy dushmani bo’lib chiqadi.
Bunda Navoiy ikki xil maslak, ikki xil insoniy darajani qiyoslashga imkon topgan: Xisrav ham Shirinni sevaman, deydi. Ammo Xisrav ishqi bilan Farhod ishqi orasida yer bilan osmoncha farq bor. Xisrav ishqi Alisher Navoiy «Mahbub ul - qulub»da bayon etgan ishq «marotib»laridan birinchisi – avom ishqiga to’g’ri keladi. Chunki Xisravning maqsadi Shirinni xotin qilib olish va o’z haramiga qo’shishdir. U zo’rlik bilan bunga erishmoqchi bo’ladi, shuning uchun Armanistonga lashkar tortib keladi. Uning iddaolari shohona, ishqi ham xisravlarga xos. U Farhodning ishqini tushunmaydi, uni jinni, «majnun», deya kamsitadi. Farhod ishqi esa pok va ilohiy. Buyuk muallif Farhod bilan Xisrav “munozara”sida ishq haqidagi ikki xil tushunchani qiyoslaydi. Bu «munozara» dostonning o’zagidir. Navoiy dunyoqarashi, maqsad-muddaosi xuddi shu yerda aniq ifodalangan. «Munozara»dan bir – ikki bayt misol keltiramiz:
Dedi: qaydin sen, majnuni gumroh?
Dedi: majnun vatandin qayda ogoh.
Dedi: nedur sanga olamda pesha?
Dedi: ishq ichra majnunliq hamisha.
Ko’rinadiki, Xisrav ham, Farhod ham «majnun» degan so’zni tildan qo’ymaydilar, lekin Xisrav buni kesatish, kamsitish ma’nosida ishlatsa, Farhod iftixor bilan bu sifatni o’ziga munosib biladi. Zero, Xisrav nazarida gadoning, jinnining malikani sevishi, buning ustiga malika ham uni yaxshi ko’rishi mumkin emas. Mag’rur shoh hamma narsa, jumladan, SHirin ham meniki bo’lishi kerak, deb o’ylaydi («gadolar qilmasun deb shohg’a shirkat»). Shu tariqa Navoiy haq yo’lida sayr etuvchi orif inson ishqi bilan saltanat sohibi shoh «ishqi»ni salishtirib, haqiqiy oshiq qanday bo’lishi kerakligini Farhod tilidan bayon etgan haqiqiy oshiq chindan ham o’zini unutgan majnundir, u parvonaday o’tga talpinadi. Ishq o’tida yonmay kishi oshiq bo’lolmaydi, deydi Farhod Xisravga qarab, ammo bu kuymak saodatidan «joh ahli mahrum!» Navoiy e’tiqodiga ko’ra oshiqlik va shohlik (umuman mansab) bir-biri bilan kelishmaydigan tushunchalar. Dostonda Navoiy yonib, berilib tasvirlagan ishq g’oyasining muhim tomoni bu. Garchi Farhod ham aslida shaxzoda bo’lsa-da, biroq u taxt-toj ilinji, ganju xazinadan butkul voz kechib, ishq gavharini tanladi. Xisrav bo’lsa shohlik g’ururi bilan mast, demak, u ilohiy ishqqa noloyiq. Chin oshiq na rasvolikdan, na el malomatidan, na o’limdan qo’rqadi. Yor vasli zo’rlik, manmanlikni emas, zorlik va niyoz bilan ranj chekishni taqozo etadi. Xisravning omiyona savollari, do’q – po’pisalariga Farhod orifona javoblar qaytarib uni mot etadi. Ushbu «munozara» Nizomiy Ganjaviyning «Xusrav va Shirin», Xusrav Dehlaviyning «Shirin va Xusrav» asarlarida ham bor.
Biroq ularda ishq masalasida ikki qutbning to’qnashuvi, shohu darvesh dunyoqarashidagi chuqur ziddiyat Navoiyda bo’lganidek keskin va aniq ifodalangan emas. Vaqean, ulug’ o’zbek shoiri buni «Farhod va Shirin» muqaddimasida qayd etib, salaflarda tasuvvufiy – orifona ishq tasviri namoyon emas, ular ko’proq Xisravga maddohlik etganlar, deydi. Vaholanki, shoirning vazifasi dardli dillar rozini kuylashdir. Shu maqsad yo’lida Navoiy Farhodni markaziy qahramon qilib oladi, xuddi shu tasavvufiy mazmun Navoiy asarini Nizomiy va Xusrav Dehlaviy dostonlaridan ajratib turadi.

XULOSA
“Farhod va Shirin” Alisher Navoiyning epik poeziya sohasidagi alohida katta muvaffaqiyatidir. O‘zbek, fors – tojik, ozarbayjon adabiyotlarida ishqiy sarguzasht qissalar uzoq tarixga ega bo‘lib, ishqiy mojarolar bilan to‘lib – toshgan bunday manzumalar asosida muayyan g‘oyaviy niyatni ifodalaydigan asarlar yaratish katta mahorat sanalgan.
Navoiy o‘zining doston ustidagi ishida epik poeziya an’analari ichiga chuqur kirib boradi, o‘rni bilan ularga tanqidiy munosabatda bo‘ladi. “Farhod va Shirin” asosiy e’tibori bilan ishqiy – romantik dostonchilik an’analari asosida yaratilgan bo‘lsada, shoir bu doirada cheklanib qolgan emas. O‘quvchi dostonda mifologik lavhalar (Farhodning Oinai iskandariy sirlarini bilish uchun Yunonga otlanib, og‘zidan o‘t chiqarib turuvchi ajdaho va “Avesto”da zulmat ramzi sifatida gavdalangan Ahramanga qarshi kurashi)ni ko‘radi. “Farhod va Shirin” dostonining syujeti, kompozitsion qurilishi, obrazlar qiyofasi, tasvir vositalaridagi xalq og‘zaki ijodiyoti izlari Navoiyning xalqning bu bebaho xazinasiga katta boylik sifatida qaraganligini ko‘rsatadi. Alisher Navoiy ishqiy sarguzasht qissalarning an’anasi doirasida ijtimoiy – siyosiy masalalar borasida ham keng ko‘lamda bahs yuritish imkoniyatini kashf etadi. Adib shu maqsadda Farhod obrazining tarixini yaratishni maqsad qilib qo‘yadi va dostonda hamma diqqatini Farhodning tug‘ilishidan boshlab uning murakkab sarguzashtlarini tasvirlashga qaratadi. Shu tarzda asarda keltirilgan har bir masalaning qo‘yilishi va izchil hal etilishiga zamin yaratadi.
Alisher Navoiy faqat so‘z san’atining buyuk namoyondasi, olamshumul ahamiyatga molik bo‘lgan ijodkorgina emas, ta’lim – tarbiya sohasida jiddiy fikrlarni bildirgan, bu sohada nazariy fikrlarni aytish bilan cheklanmasdan, katta hajmdagi amaliy faoliyat bilan shug‘ullangan benazir mutafakkir hamdir.
“Mahbub ul-qulub” asarida bilim olib mustaqil mushohada yurita olmaydigan insonni “ustiga kitob ortilgan eshak”ka qiyoslaydi va “nodon” deb ataydi. Shuningdek, ulug‘ shoir asarida o‘quvchini chiroyli yozuvni, yozma nutq malakasini egallashga undaydi. U yod olish usulining imkoniyat va afzalliklarini targ‘ib qildi. Jumladan, Farhod haqida gapirib:
Agar bir qatla ko‘rdi har sabaqni,
Yana ochmoq yo‘q erdi ul varaqni.
…O‘qub o`tmak, uqub o‘tmak shiori,
Qolib yodida sahfa – sahfa bori, ─ degan misralarni bitadi.
Bugungi yoshlarimiz qiyofasida ham Navoiy idealidagi Farhodga xos xislatlar mavjud desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Chunonchi, yoshlarimizning bunyodkorlik ishlari, asriy tog‘larni zabt etishi, yer qa’ridan oltin qazib olishi, osmono‘par imoratlarni qurishi, mamlakatni bog‘u bo‘stonga aylantirishi, ilm – fan bobida dunyo olimlarini hayratda qoldirishi Navoiy orzularining hayotiy va real ekanligidan dalolatdir. Navoiy nafaqat o‘zbek adabiyotida, balki jahon adabiyotidagi eng yorqin siymolardan biridir. Bu buyuk bobokalonimiz qoldirgan ulkan merosda olam va odamga bog‘liq bo`lgan hodisalar favqulodda teran nigoh bilan tahlil etilgan. Ularda inson mohiyati, uning ijtimoiy vazifasi, burch va mas’uliyatlari, imkoniyat va ojizliklari yuksak badiiy ohanglarda tasvirlangan. Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlaganidek, “O‘zbek xalqi ma’naviy dunyosining shakllanishiga g‘oyat kuchli va samarali ta’sir ko‘rsatgan ulug‘ zotlardan biri — bu Alisher Navoiy bobomizdir. Biz uning mo‘tabar nomi, ijodiy merosining boqiyligi, badiiy dahosi zamon va makon chegaralarini bilmasligi haqida doimo faxrlanib so‘z yuritamiz. Alisher Navoiy xalqimizning ongi va tafakkuri, badiiy madaniyati tarixida butun bir davrni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyondasi, millatimizning g‘ururi, sha`nu sharafini dunyoga tarannum qilgan o‘lmas so‘z san’atkoridir”.
Alisher Navoiy ijodining qimmati adabiyotshunos olimlar tomonidan atroflicha o‘rganilgan. Shuning uchun adabiyot darslarida mavzuni bayon etish, asar mazmuni haqida gapirish, qahramonlar sarguzashti, kurashini hikoya qilish, obrazlarni ijobiy yoki salbiyga ajratishning o‘zi yetarli emas. Aslida yozuvchining (ijodkorning) ichki olami, dunyoni talqin etishi, hayot voqealarini bayon etish san’ati, jamiyatga munosabati, eng muhimi, san’at vositasida kitobxonni ezgulikka, yuksaklikka yetaklashi, poetik mahorati, ijodiy metodi, falsafiy – estetik qarashlarini topa olish, uni o‘rganish badiiy asarda mavjud bo‘lgan yangi olam, yangi dunyo kishisining xarakterini topa olish va uni kitobxonga yetkaza olish san’atiga ega bo‘lgan o‘qituvchigina o‘quvchiga madaniy, ma’naviy oziq bera oladi va uni ijodiy fikrlashga undaydi. Adabiyot o‘qituvchisi Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sab`ai Sayyor”, “Saddi Iskandariy” dostonlarini tahlil qilar ekan, uni bugungi kun bilan bog‘lashi zarur. Bugun Navoiy orzu qilgan qahramonlar mustaqillik davrida qurilgan koshonalarda hayot kechirmoqdalar, yuksak maqsadlar sari intilmoqdalar. Demak, Navoiyni anglash u yaratgan asarlari mazmunini o‘rganishgina emas, balki bugungi kun qahramonlarining vatanparvarligi, mehnati, bilimi, iste‘dodi bilan yuzaga kelgan mo‘jizalarni anglash hamdir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1. 
   Alisher Navoiy. Mukammad asarlar to‘plami. 20 tomlik. 7-tom. – Toshkent, 1991. – 392 b.;
   
2. 
   Alisher Navoiy. Mukammad asarlar to‘plami. 20 tomlik. 8-tom. – T.: Fan, 1991. – 541 b.;
   
3. 
   Alisher Navoiy. Mukammad asarlar to‘plami. 20 tomlik. 12-tom. T.: Fan, 1996. – 325 b.
   
4. 
   Is’hoqov Yo. Alisher Navoiyning ilk lirikasi. –T.: Fan, 1965.–138 b.
   
5. 
   Is’hoqov Yo. Navoiy poetikasi. – T.: Fan, 1974. – 107 b.
   
6. 
   Ayyomiy. O‘t chaqnagan satrlar. – T.: Adabiyot va san’at, 1983. – B. 67.
   
7. 
   Rustamov A. Navoiyning badiiy mahorati. – T.: G‘. G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashr., 1979. – 213 b.