O‘zbek tilida frazeologiya masalalarining tadqiqiga doir turaboyeva Lobar Quramboyevna

---

15
O‘ZBEK TILIDA FRAZEOLOGIYA MASALALARINING TADQIQIGA DOIR 
Turaboyeva Lobar Quramboyevna 
Qoraqalpoq davlat universiteti 2-bosqich magistranti 
https://doi.org/10.5281/zenodo.7722812 
Annotatsiya: Tilning lug‘at tarkibini tashkil etuvchi birliklardan biri frazeologizmlardir. Ushbu 
maqolada frazeologik birliklarning o‘rganilish holati bo‘yicha ayrim mulohazalar keltirib 
o‘tilgan. 
Kalit so‘zlar: frazeologiya, frazeologik lug‘atlar, frazeologizm, ibora, tarjima. 
Frazeologiya (yunoncha “phrasis” - ifoda, ibora va logiya) tilshunoslikning shunday bir 
bo‘limiki, boshqa bo‘limlardan nutqqa tayyor holda kirib kelishi, leksik va semantik jihatdan 
o‘zaro mos kelmasligi, ma’no jihatdan turg‘unligi bilan farq qiladi. Uning asosiy muhim 
muammosi frazeologizmlarni nutqda hosil qilinadigan so‘z birikmalaridan farqlab, ajratib olish 
va shunga qarab frazeologizmlarni aniqlashdir. Til fanining iboralarni o‘rganadigan bo‘limi 
frazeologiya deb ataladi. Iboralarni lingvistik terminologiya tili bilan aytadigan bo‘lsak, ular 
frazeologizmlar deb nomlanadi. Frazeologizmni tilning leksik-semantik va sintaktik 
sathlaridan farq qiluvchi alohida sathga xos birlik deyish frazeologik normani ham adabiy 
tilning boshqa normalari qatorida hisobga olishni talab etadi. Shuning uchun ham izohli 
lug‘atlarda frazeologizmlarni qayd etish butun dunyo tilshunosligida tan olingan amaliyotdir. 
Ma’lum bir tilning xazinasi sifatida frazeologiyani keltirish mumkin. Negaki, frazeologiya 
xalqning tarixini, madaniyati va o‘ziga xosligini ko‘rsatuvhci obrazli til birliklaridir. 
Frazeologizmlar asosan millatning urf-odatlarini, an’analarini o‘zida aks ettiradi. Ammo ingliz 
tili frazeologiyasida milliy an’analarni ifodalab keluvchi frazeologik birliklar bilan bir qatorda 
xalqaro frazeologizmlar ham uchraydi. Ba’zi frazeologik birliklarda arxaik elementlar saqlanib 
qolgan. Frazeologik birliklarni nutqni bezaydigan vosita sifatidagina qarash noto‘g‘ri bo‘lib, ular 
ham boshqa til birliklari singari yuqori informativ xususiyatga ega, tilda nominativ va 
kommunikativ funksiya bajaruvchi birliklardir. Frazeologik birliklar mavjud bo‘lmagan birorta 
til ham yo‘q. Ingliz va amerika tilshunoslari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar ingliz tili 
frazeologiyasida nisbatan kam foizni tashkil qilib, asosiy frazeologik muammolar va so‘zlarning 
o‘zaro munosabati, frazeologik birliklar variantdoshligi, frazeologiyani o‘rganish metodlari, 
frazeologiyaning fan sifatida rivojlanishi kabi nazariy muammolar asosan rus tilshunoslari 
A.V.Kunin, V.V.Vinogradov, N.M.Shanskiy, T.N.Fedulonkovalar tomonidan ishlab chiqilgan. 
Frazeologizmlar til birligi sifatida nutqda namoyon bo‘ladi. Ular nutqning ta’sirchan va 
bo‘yoqdor bo‘lishini ta’minlaydi. Frazeologik birliklar ma’lum bir tilda so‘zlashuvchi xalqning 
madaniy til boyligini aks ettiradi va ularning dunyoqarashining o‘ziga xos xususiyatlarini ochib 
berishga yordam beradi. Har bir tildagi frazeologizmlarni o‘rganish muhim hamda qiziqarli 
hisoblanadi. Frazeologiya tilshunoslikning murakkab sohalaridan biri hisoblanib, u 
tilshunoslikning bir qator bo‘limlari bilan, jumladan, leksikologiya, stilistika, semantika, 
etimologiya, morfologiya, grammatika bilan bevosita bog‘liqdir. Frazeologiyani tadqiq qilishda 
yuqorida sanab o‘tilgan sohalar bilan bir qatorda mamlakatshunoslik, fonetika, falsafa, tarix va 
mantiq kabi fanlardan xabardor bo‘lish lozim. 
Frazeologik birliklarni tilning uzviy ajralmas bo‘lagi sifatida ko‘rib chiqish frazeologiyaning 
umumiy va o‘ziga xos qonuniyatlarini mukammal o‘rganib chiqishni talab etadi. Frazeologik 
birliklarning semantik stilistik xususiyatlarini tahlil qilish juda ham keng qamrovli sohadir. 
Frazeologiya bo‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlari rivojiga ko‘plab tilshunoslar o‘zlarining munosib 

---

16
hissalarini qo‘shishgan. Frazeologiya tilshunoslikning alohida bir qismi bo‘lib shakllanganiga 
hali ko‘p vaqt bo‘lmagan bo‘lsa-da, uning kelib chiqish tarixi til taraqqiyotining ilk bosqichlariga 
borib tarqaladi. Ilmiy tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, frazeologik birliklar til bilan paydo 
bo‘lib, til bilan birgalikda rivojlanib kelgan. Ammo jamiyatning turli davrlarida ularning o‘rni 
va ahamiyati turlicha baholanadi. 
Frazeologiya tilshunoshlikda mustaqil fan sifatida yaqinda paydo bo‘lgan. Uning shakllanishi 
taniqli tilshunoslar nomi bilan uzviy bog‘liqdir. Shuni aytish joizki, frazeologiya sohasidagi 
dolzarb muammolarni yoritishda V.V.Vinogradov, N.N.Amosova, A.V.Kunin o‘zlarining bebaho 
hissalarini qo‘shgan va shu sababli yangi izlanishlarga keng yo‘l ochib berishgan. 
O‘zbek tilshunosligida frazeologizmlarning lisoniy tabiati, leksik-grammatik xususiyatlari, 
shuningdek, badiiy asarlarda frazeologizmlar tarjimasi, tillararo tarjima muammolariga 
bag‘ishlangan bir qator ilmiy-tadqiqotlar amalga oshirilgan. Bu borada Sh.Rahmatullayev, 
B.Yo‘ldoshev, A.Mamatov, S.Mirzaqulov, Sh,Abdullayev, N.O‘rmonova, D.Hoshimovalar 
tomonidn bir qator tadqiqotlar amalga oshirilgan. So‘nggi paytlarda o‘zbek frazeologiyasi 
sohasidagi ishlar yanada rivojlantirilib, frazeologik va frazeografik hamda tarjima muammolari 
o‘z yechimini topmoqda. O‘zbek tilida frazeologik sinonimlarning struktur-semantik tahlili, 
badiiy tarjima masalalariga bag‘ishlangan anjumanlar, monografiya va o‘quv amaliyotlari 
shular jumlasidandir. O‘zbek va rus tillaridagi frazemalarni qiyosiy-amaliy aspektda o‘rgangan 
M.Sodiqova va M.Abdurahimovlar ikki tillik frazeologik lug‘atlar yaratib, tarjimonlar uchun 
amaliy qo‘llanma taqdim etishgan. J.Sharipov, G‘.Salomovlar o‘zbek tilshunosligi uchun g‘oyat 
dolzarb muammolardan biri tarjimashunoslik nazariyasi bilan shug‘ullanib, bir necha 
monografik tadqiqotlar yaratdilar. G‘.Salomov o‘z ishlarida “frazeologik ibora”, ”idioma”, 
”ibora” kabi atamalardan sinonim sifatida foydalandi, bunday til birliklarini maqol va 
matallardan farqlashga intiladi. Shu bilan birga qoraqalpoq tilshunos olimlari tomonidan ham 
frazeologiyaning nazariy va amaliy muammolariga bag‘ishlangan bir qancha ilmiy-tadqiqot 
ishlari amalga oshirilgan. Jumladan, J.Eshbaev, T.Jumamuratov, G.Aynazarova, B.Yusupova, 
A.Pirniyazova, J.Tanirbergenov, G.Allambergenovalarning ilmiy izlanishlarini sanab o‘tish 
mumkin. Shunday bo‘lsa-da, turli ijodkorlar asarlaridagi frazemalar tadqiqi orqali ularning 
badiiy matnlarda qo‘llanishini o‘rganish muhim masalalardan hisoblanadi.
Frazeologiya alohida fan sifatida shakllanguniga qadar u leksikologiyaning tarkibi sifatida 
qaralgan. Frazeologiya muammolariga qiziqish dastlab rus tilshunoslari qiziqa boshlagan 
bo‘lsada, u alohida termin sifatida ilk bor g‘arb tilshunosi Sh.Balli tomonidan qo‘llanilgan. U 
o‘zining “Stilistikadan ocherklar” va “Fransuz tili stilistikasi” asarlarida so‘z birikmalariga yaxlit 
bir tizim sifatida qarab, ularning grammatik va leksik xususiyatlari, sintaktik strukturasi va 
atash ma’nolarining o‘ziga xosligidan kelib chiqadigan, yaxlit qo‘llanila oladigan birlik 
ekanligini isbotlashga harakat qildi. O‘zbek tilining frazeologizmlari besh jildlik “O‘zbek tilining 
izohli lug‘ati”da (2006-2008) va bir jildlik “O‘zbekcha-ruscha lug‘at”da (1988) birmuncha 
to‘laroq aks etgan bo‘lsa-da, bu lug‘atlarda ham o‘zbek tilidagi barcha iboralar qamrab olingan 
deb bo‘lmaydi. Frazeologizmlarning o‘rganilish tarixi haqida gapirilganda, ”frazeologiya” 
atamasi “fraza” so‘zidan olingan bo‘lsa-da, turkiyshunoslikda dastlab bu atama turli ma’nolarni 
ifodalash uchun xizmat qilgan. XIX asrda yashagan turkiyshunos olim Mirza Kozimbek (1802-
1870) o‘sha davr an’analaridan kelib chiqib, rus tilida yozilgan boshqa tasviriy 
grammatikalarda bo‘lgani singari o‘z asarida “fraza” so‘zini jumla, gap ma’nosida qo‘llagan. 

---

17
Ozarbayjon tilshunosi B.Cho‘ponzoda va F.Og‘azoda “Turk tili grammatikasi” asarida til 
bo‘limlari haqida fikr yuritib, “Semasiologiya”, “Stilistika” atamalari bilan birga o‘sha davrda 
tilshunoslikda keng qo‘llanishda bo‘lgan “idiomatizm” atamasini ishlatgan. Mualliflar bu asarda 
turk tilidagi idiomalarga oid “boshga solmoq”, “boshga tushmoq”, “ko‘z ko‘rmoq” kabi 
birliklarni misol sifatida keltiradilar. Umuman, frazeologiya turkiyshunoslikda nisbatan keyin 
paydo bo‘lgan. Uni sistemali ravishda o‘rganish faqat o‘tgan asrning 40-50-yillariga kelib 
boshlandi. Turkiy frazeologiyaning boshlovchilari turkiyshunos olimlar S.K.Kenesbayev va 
Sh.U.Rahmatullayevlar hisoblanadi. Ularning o‘tgan asrning 40-yillarning ikkinchi yarmi va 50-
yillarda yuzaga kelgan tadqiqotlari turkiy tillar frazeologiyasining shakllanishi va taraqqiyotida 
katta rol o‘ynaydi. Shundan keyingi 30-40-yil mobaynida turkiy tillardagi frazemalarni intensiv 
o‘rganish bo‘yicha muhim yutuqlar qo‘lga kiritildi. Bu davrda S.N.Muratovning “Turkiy tillarda 
turg‘un so‘z birikmalari”, Sh.U.Rahmatullayevning “O‘zbek frazeologiyasining ayrim masalalari” 
(1966) kabi ishlari yaratildi. Rus tilshunosligida bo‘lgani kabi turkiyshunoslikda ham 
frazeologiya doirasini tor va keng ma’noda tushunish hamon davom etib kelmoqda. 
Jumladan,S.K.Kenesbayevning fikricha, frazeologiya doirasiga keng ma’noda barcha turg‘un 
birikmalar (maqollar, matallar, idiomatik birikmalar, turg‘un idiomatik guruhlar) kiradi. Ularni 
birlashtiruvchi umumiy xususiyat, turg‘unlik va tilda tayyor holda mavjudligidir. Frazeologiya 
obyektini tor ma’noda tushunishning faol tarafdorlaridan biri yirik turkiyshunos 
A.A.Yo‘ldoshev edi. O‘zbek tilining frazeologik boyligini o‘rganishga bag‘ishlangan mukammal 
tadqiqotlarga egamiz. Adabiy til lug‘at tarkibining taraqqiyoti va boyishi xalq shevalari bilan 
uzviy va chambarchas bog‘liqdir. Adabiy til normalarini belgilashda xalq shevalarining leksik, 
fonetik va grammatik xususiyatlariga suyanadi va ma’lum o‘ziga xos qonuniyatlar asosida 
rivojlanadi. Shunday ekan milliy tilning xalq shevalaridagi ko‘chma ma’noli iboralarini 
o‘rganish ham hozirgi o‘zbek adabiy tili taraqqiyotining uning boyib borish yo‘llarini belgilovchi 
omillardan biri bo‘ladi. O‘tgan asrning 50-yillarigacha frazeologiya hali o‘zbek tilshunosligi 
tarkibida mustaqil soha sifatida shakllanib yetmagan edi. Bu davrda frazeologiyaga doir 
dastlabki ma’lumotlar turg‘un birikmalarga oid ilk nazariy fikrlar grammatika va stilistikaga, 
ayrim o‘zbek shoirlari, yozuvchilarining badiiy mahorati tadqiqiga bag‘ishlangan ishlarda 
ko‘zga tashlanadi. Bunday ishlar A.G‘ulomov, U.Tursunov, V.Abdullayev, H.Zarif, N.Mallayev 
singari mashhur tilshunos va adabiyotshunos olimlarning qalamiga mansubdir. 
Sh.Rahmatullayevning “O‘zbek frazeologiyasinig ba’zi masalalari” nomli monografiyasining 
xarakterli tomoni shundaki, unda frazeologik omonimlarni frazeologik paronimlar va 
frazeologik paraformalardan farqlashga harakat qilinganligidir. G‘Salomov o‘zbek tilshunosligi 
uchun g‘oyat dolzarb muammolardan biri frazemalar tarjimasi bilan maxsus shug‘ullangan 
olimdir. 
Tilshunoslikning alohida bo‘limi sifatida ilk bor rus tilshunosi Y.D.Polivanov tahlil qiladi va u 
frazeologiyani leksikologiya yoki stilistikaning tarkibiy qismi emas, balki mustaqil tilshunoslik 
bo‘limi ekanligini asoslab bergan edi. “Leksikologiya so‘zlarning leksik ma’nolarini, morfologiya 
so‘zlarning grammatik ma’nolarini, sintaksis esa so‘z birikmalarining grammatik ma’nolarini 
o‘rganadi. Ammo alohida olingan, ko‘chma ma’noli so‘z birikmalarining, individual ma’nolarini 
o‘rganadigan tilshunoslikning bo‘limiga ehtiyoj sezilmoqda“. U tilshunoslikda frazeologiya 
ham, morfologiya yoki fonetika singari muhim ahamiyat kasb etadigan bo‘lim ekanligini 
ta’kidlab o‘tgan tilshunoslardan biridir. Frazeologizmlar shaklan o‘zlariga o‘xshash sintaktik 
tuzilmalardan farqli ravishda, nutqda so‘zlarni erkin tanlash, almashtirish yo‘li bilan yuzaga 

---

18
kelmaydi. Frazeologik iboralarni turli tomondan o‘rganish va unga har tomonlama yondashish, 
uning xususiyatlarini ochish, umumlashtirish yangidan-yangi iboralar hisobiga tilimizni 
boyitish uchun xizmat qiladi. 
 
References: 
1. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек фразеологиясининг баъзи масалалари. –Тошкент, 1966. 
2. Йўлдошев Б. Ҳозирги ўзбек адабий тилида фразеологик бирликларнинг функционал-
услубий хусусиятлари. –Тошкент, 1993. 
3. Маматов А. Ўзбек тили фразеологизмларининг шаклланиш масалалари. –Тошкент, 
1999. 
4. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг фразеологик луғати. –Тошкент, 1992. 
5. Абдуллаев Ш. Таржима асарларда фразеологизмлар семантикаси. Филол.фан 
номзоди....дисс. автореферати. –Тошкент, 2006.