O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi

Mavzu: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyevning “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi” Farmonida belgilangan vazifalarning amalda bajarilishi bo‘yicha tilshunos va adabiyotshunos olimlarning fikr va mulohazalari bayon etilgan maqola.
Xalqimizning koʻp asrlik madaniy, ilmiy-maʼrifiy va badiiy tafakkuri, intellektual salohiyatining yorqin va bebaho mahsuli boʻlgan oʻzbek tili jahondagi boy va qadimiy tillardan biridir. Oʻzbekistonda 1989-yil 21-oktyabrda el-yurtimiz asrlar davomida orzu qilib, intilib va kurashib kelgan davlat tili haqidagi qonunning qabul qilinishi mamlakat suvereniteti va mustaqilligi sari qoʻyilgan dastlabki dadil qadam edi. Aynan ana shu tarixiy hujjatga binoan oʻzbek tili mustahkam huquqiy asos va yuksak maqomga ega boʻldi. Istiqlol yillarida ona tilimiz tom maʼnoda davlat tiliga aylanib, xalqimizni yurtimizda erkin va ozod, farovon hayot qurishdek buyuk marralarga safarbar etadigan beqiyos kuch sifatida maydonga chiqdi. Bugun Oʻzbekistonimiz “Milliy tiklanishdan — milliy yuksalish sari” degan bosh tamoyil asosida taraqqiyotning yangi, yanada yuksak bosqichiga koʻtarilmoqda.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng koʻlamli islohotlar jarayonida davlat tilining hayotimizdagi oʻrni va nufuzi tobora oshib bormoqda. Oʻzbek tili siyosiy- huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy, maʼnaviy-maʼrifiy jabhalarda faol qoʻllanib, xalqaro minbarlarda baralla yangramoqda. Xorijiy mamlakatlarda tilimizga eʼtibor va uni oʻrganishga qiziqish kuchaymoqda. Bugungi globallashuv davrida har bir xalq, har qaysi mustaqil davlat oʻz milliy manfaatlarini taʼminlash, bu borada avvalo oʻz madaniyatini, azaliy qadriyatlarini, ona tilini asrab-avaylash va rivojlantirish masalasiga ustuvor ahamiyat qaratishi tabiiydir. Oʻzbek tilining xalqimiz ijtimoiy hayotida va xalqaro miqyosdagi obroʻ-eʼtiborini tubdan oshirish, unib-oʻsib kelayotgan yoshlarimizni vatanparvarlik, milliy anʼana va qadriyatlarga sadoqat, ulugʻ ajdodlarimizning boy merosiga vorislik ruhida tarbiyalash, mamlakatimizda davlat tilini toʻlaqonli joriy etishni taʼminlash maqsadida: Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari, Madaniyat vazirligi, Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi, Respublika Maʼnaviyat va maʼrifat markazi, Oʻzbekiston yoshlar ittifoqi, Oʻzbekiston Xotin-qizlar qoʻmitasi, “Taraqqiyot strategiyasi” markazi va keng jamoatchilikning oʻzbek tiliga davlat tili maqomi berilgan kun — 21-oktyabr sanasini “Oʻzbek tili bayrami kuni” deb eʼlon qilish toʻgʻrisidagi taklifi maʼqullansin.
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tuzilmasida xodimlarining umumiy
cheklangan soni 9 ta shtat birligidan iborat Davlat tilini rivojlantirish departamenti tashkil etilsin va uning tuzilmasi ilovaga muvofiq tasdiqlansin. Quyidagilar Davlat tilini rivojlantirish departamentining asosiy vazifalari etib belgilansin: davlat tilini rivojlantirish, davlat tili toʻgʻrisidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan monitoringni amalga oshirish, ushbu sohada jamoatchilik nazoratining samarali shakllarini joriy etish; davlat organlari va tashkilotlari,
jumladan, mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlarining davlat tilini rivojlantirish, davlat tili toʻgʻrisidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini tashkil qilish boʻyicha faoliyatini muvofiqlashtirish; davlat tilining amal qilishi bilan bogʻliq muammolarni aniqlash va bartaraf etish yuzasidan, shuningdek, uni rivojlantirish sohasida yagona davlat siyosatini yuritish boʻyicha takliflar tayyorlash; oʻzbek tilining yozma nutqi meʼyor va qoidalarini ishlab chiqish boʻyicha hamda lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini toʻliq joriy etish borasidagi ishlarni jadallashtirish; davlat tilini rivojlantirish boʻyicha normativ- huquqiy hujjatlar loyihalarini ishlab chiqish; davlat tilini rivojlantirish boʻyicha dasturlar va “yoʻl xaritalari”ni ishlab chiqish, ularning amalga oshirilishini nazorat qilish, shuningdek, “Oʻzbek tili bayrami kuni”ni nishonlash boʻyicha ishlarni muvofiqlashtirish; ilmiy asoslangan yangi soʻz va atamalarni isteʼmolga kiritish, zamonaviy atamalarning oʻzbekona muqobillarini yaratish va bir xilda qoʻllanishini taʼminlash, geografik va boshqa toponimik obyektlarga qonun hujjatlariga muvofiq nom berilishi borasidagi faoliyatni monitoring qilish va muvofiqlashtirish; davlat tilini rivojlantirishga oid ilmiy tadqiqot ishlarini qoʻllab- quvvatlash, bu sohada xalqaro hamkorlikni amalga oshirish. Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi:

1. 
   uch oy muddatda:
   

“Oʻzbek tili bayrami kuni”ni belgilash boʻyicha qonun loyihasini;

“Davlat tili haqida”gi Oʻzbekiston Respublikasi Qonunini bugungi kun talablari nuqtayi nazaridan takomillashtirgan holda uning yangi tahrirdagi loyihasini ishlab chiqsin va Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga kiritsin;

2. 
   ikki oy muddatda xorijiy davlatlar tajribasini chuqur oʻrgangan holda ilmiy asoslangan yangi soʻz va atamalarni rasmiy isteʼmolga kiritish boʻyicha Atamalar komissiyasini tashkil etish va uning faoliyatini tartibga solish toʻgʻrisida qaror qabul qilsin;
   

v) 2020-yil 1-iyunga qadar quyidagi asosiy yoʻnalishlarni oʻz ichiga olgan 2020 — 2030-yillarda oʻzbek tilini rivojlantirish hamda til siyosatini takomillashtirish konsepsiyasi va davlat dasturi loyihalarini kiritsin: mamlakatimiz ijtimoiy hayotining barcha sohalarida, jumladan, davlat boshqaruvi, zamonaviy va innovatsion texnologiyalar, sanoat, bank-moliya tizimi, huquqshunoslik, diplomatiya, harbiy ish, tibbiyot va boshqa sohalarda davlat tilining imkoniyatlaridan toʻliq va toʻgʻri foydalanishga erishish; taʼlim muassasalarida davlat tilini oʻrgatish va uni bilish darajasini baholash tizimini yanada takomillashtirish, davlat tilining ilm-fan tili sifatidagi nufuzini oshirish; davlat tili sofligini saqlash, uni boyitib borish va aholining nutq madaniyatini oshirish; davlat tilining axborot va kommunikatsiya texnologiyalari, xususan, Internet jahon axborot tarmogʻida munosib oʻrin egallashini taʼminlash, oʻzbek tilining kompyuter dasturlarini yaratish; davlat tili qoidalarining buzilishi bilan bogʻliq holatlarni muntazam va har tomonlama oʻrganish, ularni bartaraf etishga doir chora-tadbirlarni ishlab chiqish; mamlakatimiz hududida istiqomat qiluvchi barcha millat va elatlar tillarining rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratish, ularga davlat tilini oʻrganish uchun qulay shart-sharoitlar yaratib berish; davlat tilining xalqaro miqyosdagi oʻrni va nufuzi, uning boshqa tillar bilan aloqalari istiqbollarini belgilash, xorijda istiqomat qiluvchi vatandoshlar va oʻzbek tilini oʻrganish istagida boʻlgan chet el fuqarolari uchun oʻzbek tili darsliklari va elektron dasturlarni ishlab chiqish va ularni keng miqyosda tarqatish, oʻzbek tilini oʻrgatish boʻyicha maxsus kurslarni tashkil etish.

5. 
   Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda ikki oy muddatda qonun hujjatlariga ushbu Farmondan kelib chiqadigan oʻzgartish va qoʻshimchalar toʻgʻrisida Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritsin. 6. Mazkur Farmonning ijrosini nazorat qilish Oʻzbekiston Respublikasining Bosh vaziri A. N. Aripov va Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi rahbari Z. Sh. Nizomiddinov zimmasiga yuklansin.
   

Davlat tomonidan sportga bo‘lgan alohida e'tibor hamda mamlakatimizning barcha hududlarida zamonaviy sport infratuzilmasining yaratilayotganligi natijasida, bugungi kunda aksariyat aholimiz sport bilan shug‘ullanishni o‘z hayot tarziga aylantirmoqda, qolaversa, farzandlarining sport bilan shug‘ullanishlari uchun qulay shart-sharoitlar yaratib bermoqda. Bu bizga nima beradi degan savol tug‘ilishi tabiiy. Bu xalqimizning jismoniy tarbiya va sport sohasida o‘zbek tilining davlat tili sifatidagi maqomini mustahkamlashda juda katta yordami hisoblanadi. Ya'ni keyinchalik ushbu shug‘ullanuvchilar orasidan mahalliy sportchilar, sportchilardan esa mahalliy murabbiylar safi yanada kengayib boraveradi. Demak, biz tomondan sport ta'limi sohasida olib boriladigan davlat tilini rivojlantirish bo‘yicha targ‘ibot va tashviqot ishlarimiz bilan o‘zaro uyg‘unlashgan holda katta kuchga aylanadi va, albatta, o‘z ijobiy natijasini beradi deb o‘ylayman.
Zero, jismoniy tarbiya va sport sohasi nafaqat mamlakat ichkarisida, balki xalqaro maydonlarda ham o‘zbek tilining davlat tili sifatidagi maqomini yuksaltirish borasida o‘z o‘rniga ega. Buni quyidagi ishlar misolida ham ko‘rish mumkin. O‘zbek kurashi xalqimizning turmush tarzi, ma'naviyati, milliy madaniyati va mentalitetini o‘zida aks ettiruvchi qadriyatimiz, milliy sport turidir. U xalqimizning ko‘pgina etnik xususiyatlarini mujassamlashtirgan marosim sifatida ham qadrlanadi. Uning shakllanishi qadim tarixga ega.
Olimlarimiz Qadimgi Baqtriya (ya'ni O‘zbekistonning janubi) hududidan topilgan arxeologik topilmalarga tayanib (sopol idishlarda ikki polvonning kurash usullari aks ettirilgan), o‘zbek kurashining ildizlari kamida uch yarim ming yillik tarixga ega ekanligini qayd etishadi. Kurash ajdodlarimiz turmush tarzining bir qismi sifatida Klavdiy Eliyanning (II-III asr) yozma manbalarida, o‘zbek xalq qahramonlik dostoni “Alpomish”, Ibn Sinoning “Tib qonunlari”, Mahmud Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘atit turk”, Alisher Navoiyning “Hamsa”, “Holoti Pahlavon Muhammad”, Zayniddin Vosifiyning “Badoye ul-vaqoe'”, Husayin Voiz Koshifiyning “Futuvvatnomai Sultoniy”, Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” kabi asarlarida ifodalangan, ularda kurash haqida ma'lumotlar berilgan. Keyingi yillarda asrlar davomida mardlik, bag‘rikenglik, olijanoblik va halollikning timsoli sifatida e'zozlanib kelingan, o‘zbek xalqining tarixiy merosi – “Kurash” milliy sport turini qayta tiklashga alohida e'tibor qaratilmoqda. Sport jamoatchiligi hamda davlatimiz tomonidan bevosita ko‘llab-quvvatlanishi natijasida kurash xalqaro sport turi sifatida e'tirof etildi.
Shu o‘rinda ta'kidlab o‘tish joizki, o‘zbek tilining davlat tili sifatida shakllanishi uchun asosiy omillardan biri sifatida o‘z tarixiy taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tgan o‘zbek kurashi bilan bir qatorda “Belbog‘li kurash”, “Turon”, “O‘zbek jang san'ati” kabi milliy sport turlari bilan ham bog‘lash o‘rinli bo‘ladi. Shu bois, o‘zbek tilining jahon hamjamiyatidagi o‘rnining yanada mustahkamlanishiga hissa qo‘shuvchi boshqa milliy sport turlarini ham Osiyo va jahon miqyosidagi xalqaro musobaqalar dasturlariga bosqichma-bosqich kiritish yuzasidan keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda. Davlat tili borasidagi islohotlarning davomi sifatida mamlakatimizdagi har bir vazirlik va idoralar kesimida davlat tili to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini ta'minlash masalalari bo‘yicha maslahatchi lavozimi joriy etilganligi hamda maslahatchilar oldida turgan eng asosiy vazifalar sifatida “Davlat tili haqida”, “Geografik obyektlarning nomlari” hamda “Reklama to‘g‘risida”gi qonunlarning ijrosini vazirlik va idoralar kesimida tizimli ravishda to‘g‘ri tashkil etish bilan bir qatorda, o‘zbek tilining davlat tili sifatidagi xalqaro nufuzini oshirish borasida ham jismoniy tarbiya va sport vazirligi rahbariyati, sport sohasining tajribali mutaxassislari, jamoatchilik vakillari bilan birgalikda o‘z hissamizni qo‘shishga astoydil xarakat qilamiz hamda buni o‘zimizning fuqarolik burchimiz deb bilamiz.
Mavzu: Til va yozuv. “ O‘zbek yozuvlari tarixidan” mavzusida material tayyorlash.

1. 
   Yozuvning paydo bo‘lishi va tarixiy ahamiyati. YOzuvning paydo bo‘lishi til qadar uzoq tarixga ega emas. Hozir bizga ma`lum bo‘lgan tillarning yozuv tarixi o‘n-o‘n besh ming yildan oshmaydi. Ba`zi tillarda hozirgacha yozuv yo‘q. Mas., Amerika qit`asidagi ayrim mahalliy aholi. Yozuv ehtiyoj tufayli paydo bo‘ldi. Boshlanғich davrlarda xotirada saqlab qolish vositasi tabiat predmetlari bo‘lgan. Predmetlar simvolikasi shunday vazifani bajargan. Mas., qarama-qarshi qabila vakillarining navbatma-navbat trubka chekishi tinchlik simvoli bo‘lgan. Slovyan qabilalarida ilgari va hozir ham mehmonni non va tuz bilan kutib olish do‘stlik va hurmat belgisidir. Yozuv jamiyatning eng buyuk kashfiyotlaridan biri bo‘lib, kishilik jamiyatining har tomonlama taraqqiyotida juda katta rol’ o‘ynaydi. YOzuvning xabar etkazish imkoniyati tufayli turli masofadagi - dunyoning turli nuqtasida paydo bo‘lgan yirik siyosiy, ilmiy, texnikaviy va adabiy voqealar barcha xalqlarning mulkiga aylandi. Agar yozuv bo‘lmaganida, ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan yuksak madaniyat namunalari bizgacha etib kelmagan bo‘lar edi. Xullas, harf yozuvi asosida paydo bo‘lgan ilmiy simvolika tafakkur taraqqiyotini tezlashtirishda, fikrlash, o‘ylash va isbotlashning yanada yuqori darajaga ko‘tarilishida muhim rol’ o‘ynadi va o‘ynamoqda. Tildagi uzoq yillar mobaynida yuz bergan fonetik, grammatik yaruslardagi o‘zgarishlardan faqat yozuv tufayligina xabardormiz. Faqat yozuvgini til evolyutsiyasi to‘ғrisidagi tasavvurimizni jonlantira olishi mumkin. Agar yozuv bo‘lmaganda, Mahmud Qoshғariy, YUsuf xos Hojib, Ahmad YUgnakiy, Lutfiy, Alisher Navoiy singari buyuk siymolarning donishmandona fikrlaridan bahramand bo‘la olmas edik. Yozuvning yutuғi: tilda bo‘lmagan imkoniyatlar yozuvda yuzaga chiqadi. Ammo u tilning to‘liq aksi emas, balki shartli va sun`iy aksidir. Yozuv tilga nisbatan kam o‘zgarib, uning vazifasi ham bir muncha chegaralangandir. Jamiyatning kelgusi taraqqiyotida radio va televizion, internet aloqa vositalari kabi yozuvdan ustunroq bo‘lgan yangi vositalar ham yuzaga kelishi mumkin. Yozuv o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmay, balki ma`lum bir ehtiyoj va zarurat asosida fikrni uzoq masofaga etkazish yoki keyingi avlodlarga qoldirish talabi bilan yaratilgan. Uning o‘ziga xos xarakterli belgilari bor 1. Yozuv mustaqil va asosiy aloqa vositasi bo‘lolmaydi, yordamchi vosita hisoblanadi. 2. Nutqni uzoq masofaga etkazish va keyingi davrlarga qoldirish uchun xizmat qiladi. Grafik belgilar yozuvning asosiy qurolidir. Demak, yozuv ko‘z bilan ko‘radigan va kishilar o‘rtasida o‘ziga xos aloqa vositasi bo‘lib xizmat qiladigan grafik belgilar sistemasi bo‘lib, uning jamiyatda o‘ziga xos katta o‘rni va xizmati bor, ya`ni yozuv ma`lum bir masofa bilan ajralgan odamlar orasidagi aloqalarni yaxshilashda, yozma adabiyotlarni va yozma adabiy tilni yuzaga keltirishda, ma`lum bir davrda yaratilgan madaniy- adabiy yodgorliklarni keyingi davrlarga etkazib berishda nihoyat darajada muhim rol’ o‘ynaydi.
   

Olimlar yozuvning paydo bo‘lishi va ahamiyati to‘ғrisida maxsus asarlar yozishgan. Masalan, Abu Nasr Forobiy Aristotelning «Ritorika» asariga yozgan sharhida yozuv tizimi, uslubiyat haqidagi fikrlarida o‘z ifodasini topgan. U tilshunoslikning mundarijasini olti bo‘limdan iborat deb belgilaydi va beshinchisi
«yozuv qonunlari va to‘ғri talaffuz (orfoepiya) haqidagi fan» ekanligini ta`kidladi. Bundan tashqari olim «Kitob fi sanoat al-kitoba» («YOzuv san`ati haqida kitob»), nomli asar yozgan. Abu Rayhon Beruniy tilshunoslikning ko‘p masalalari qatorida yozuvning ahamiyati haqida ham atroflicha fikr yuritadi. U til va yozuvning munosabati haqida shunday yozadi: «Agar insondagi so‘zlash quvvati hamma joyga shamol kabi yoyiluvchi bo‘lmaganda edi va zamonlardan zamonlarga nafaslar singari o‘tuvchi xat yozish san`atini keltirib chiqarmaganda edi, o‘tmish zamonning xabarini, ayniqsa, uzoq zamonlar o‘tganda hozirgi zamon tillariga qanday ko‘chirib bo‘lar edi?» Beruniy ayrim mutaassib kishilar arab yozuvini Alloh tomonidan yuborilgan, deb ilohiy tus berayotgan bir paytda, har qanday yozuv kabi bu yozuv ham insoniyatning kashfiyoti ekanligini e`tirof etadi. Lekin bu yozuvda ancha noqisliklar bor ekanligi, shuning uchun ham grek, lotin, hind tilidagi asarlarning arab tiliga qilingan tarjimalarida ayrim nomlarni to‘ғri ifodalash qiyin, shu tufayli ko‘p nomlar ғaliz berilishini bayon qiladi. Olimning aytishicha, arab yozuvida «katta baxtsizliklar» bor. Unli fonemalarning ifodalanmasligi, ko‘p harflarning bir-biriga o‘xshashligi va ularning ayrim nuqtalar orqaligina farqlanishi qator qiyinchiliklarga olib keladi. V. Gumbol’dt shundan keyingi davrlarda «Harf yozuvi va uning til qurilishi bilan aloqasi haqida»(1824) kabi asarlar yozgan. 2. YOzuv va uning taraqqiyot bosqichlari. YOzuv o‘zining taraqqiyotida turli bosqichni bosib o‘tgan. Dastlab buyumlardan mnemonika yoki «eslatuvchi» vositalar sifatida foydalanish zamonaviy yozuvga olib keluvchi mashaqqatli uzoq yo‘ldagi birinchi qadam bo‘ldi. Ammo bu vositalar fikrni uzatmas, balki uni faqat eslatardi. Masalan, arqon, chilvir, ip, kanoplarni xilma-xil rangga bo‘yash, ularga turli tugunchalar qilish bilan ayrim voqeani, fikr-istaklarni o‘zlaridan uzoqda turuvchilarga nutqsiz etkazganlar. Biror narsani eslab qolish odati shundan qolgan. So‘ngra buyumlarga aniq ma`no berila boshlagan. Buyumga ma`no birkitib qo‘yishning bu usuli «buyumli yozuv» deb atalgan. O‘tmishda, hozirgi zamon yozuvlari bo‘lmagan davrlarda, odamlar ba`zi hodisalar va voqealarni uzoq masofaga etkazish niyatini yoki zamonda (vaqtda) abadiylashtirish maqsadlarini jonli va jonsiz narsalarning rasmini chizish orqali amalga oshirganlar. Bunday yozuv piktografik yozuv deb nom olgan. Turli voqea, narsa-predmetlarning rasmlarini chizib, o‘zlarining fikr va istaklarini bildirishgan. Ana shunday turli narsa-predmet va voqealarni bildiradigan rasmlar piktografik (pictus – chizilgan, grafo – yozaman) yozuv deb ataladi. Piktografik yozuvda har bir rasm bir tushunchani ifodalaydi. Masalan, besh qayiq, baliqchi qush, otliq kishi, toshbaqa, quyosh rasmi berilgan. Uning mazmuni quyidagicha: Qabila boshliғi otda yo‘l boshlamoqda. Qayiqda 50 kishi va qabila boshliғining Baliqchi ismli safdoshi bor. Ko‘lda uch kun suzib, quruqlikka chiqqanlar.
Piktografik yozuv asta-sekin takomillashib, ideografik (idea – tushuncha, grafo - yozaman) yozuv paydo bo‘ldi. Uni logografik (logos – so‘z) yozuv deb ham yuritadilar. Bunda tildagi har bir so‘z o‘z simvoliga ega bo‘ladi. Masalan, qadimgi arablar «yuz ming» sonini itbaliqning shakli orqali izohlashgan. Logografik yozuvning bir ko‘rinishi mixxatdir. Bu yozuv qadimgi Mesopotamiyada qo‘llanilgan. Logogrammaning piktogrammadan farqi shundaki, piktogramma bevosita predmetni aks ettiradi, logogramma so‘zning ma`nosini izohlaydi. Demak, logogramma bevosita predmet shakli bo‘lmay, u so‘z ma`nosini aks ettiruvchi shartli belgidir. Logografik (so‘z yozaman) yozuvning biroz mukammallashgan formasi ieroglifik yozuvdir (muqaddas yozuv). Bu yozuv qadimgi Arabistonga, hozirgi Xitoyga xosdir. Xitoy tilining to‘liq luғatlarida qirq mingga yaqin ierogliflar qayd qilingan. Hozirgi zamon matnlarida esa 2-5 ming atrofida ierogliflar qo‘llanadi. Xitoy yozuvi dunyodagi noyob yozuvlardan biri bo‘lib, hozirgi zamon kishisi foydalanadigan yozuvlar orasida eng qadimiysidir (miloddan avvalgi XII asr). Qadimgi Misr ierogliflariga va SHumer mixxatiga tengdosh bo‘lgan bu yozuv o‘ziga xos taraqqiyot yo‘liga ega bo‘lganligi uchun ham shu paytga qadar saqlanib kelmoqda. Har bir ieroglif alohida bir so‘zni bildiradi. So‘zlar qanday ohangda talaffuz etilishiga qarab, mutlaqo boshqa-boshqa ma`noni bildiradi. So‘zlar past, balandlashib boruvchi, baland ohangga qarab uch xil ma`noni ifodalaydi. Yozuvning ommaviylashuvi uchun uni, albatta, osonlashtirish, soddalashtirish va qulaylashtirish kerak edi. Uning soddalashish jarayoni bir necha yo‘llar bilan amalga osha boshladi: yangi tushunchalarni mavjud logogrammalar yoki ierogliflar kombinatsiyasi orqali ifodalash. Mas., xitoy yozuvida: ko‘z yoshi tushunchasi- ko‘z va suv ramzi ifodasi. Unumsiz rivojlandi; logogrammalarni o‘zak sifatida qoldirib, grammatik ma`nolar uchun yangi logogrammalar o‘ylab topish; fonografik yozuvga o‘tish. Yozuvni soddalashtirishning eng unumli va progressiv usuli fonografik yozuvga o‘tish bo‘ldi. Fonogrfikyozuv. Ayrim yozuvlar, masalan, piktogramma, sillabogramma (bo‘ғin yozuv) va ideogrammalar (shartli belgi, simvol) evolyutsiyasi natijasida harflar paydo bo‘ldi yozuv taraqqiyotida harf- yozuv davri boshlandi. Hozirgi vaqtda jahon aholisining taxminan to‘rtdan uch qismi mana shu yozuvdan foydalanadi. Harf tovush yozuvi hozirgi vaqtda, asosan, yirik to‘rt xil yozuv sistemasidan iborat. Lotin yozuvi asosidagi yozuvdan jahon aholisining 30%, slaviyan-krillitsa yozuvidan 10%, arab yozuvidan 10%, hind yozuvidan 20% aholi foydalanadi.
Fonografik yozuv ko‘p ko‘rinishlarga ega. Ular quyidagilardan iborat:
1. Sillabik yoki bo‘ғin yozuvi. Bu yozuv qo‘shma so‘zlarni mayda qismlarga bo‘lish usuli bilan paydo bo‘ldi. Mayda qismlar bo‘ғinlarga to‘ғri keladi. U yoki bu so‘zni yozish lozim bo‘lsa, ana shu bo‘ғinlarni bir-biriga qo‘shish usuli bilan tuzishar edi. Bu yozuvga qadimgi hind yozuvi devanagari yaxshi misol bo‘la oladi. Bo‘ғinlarning soni turli tillarda turlicha bo‘lgan. Masalan, Kipr orolidagi qadimgi grek tilida 65ta bo‘ғin birligi, Gvineya orolidagi vaylar tilida 226ta bo‘ғin birligi bo‘lgan. So‘z shakllarini fonetik birliklar – tovushlar orqali ifodalash. Dastlabki alifbeli yozuv Nil daryosi vodiysiga bostirib kelgan giksoslar tarafidan yaratilgan. Giksoslar misrliklarning atoqli ismlarini yozishdagi tajribasidan foydalanganlar: ular Misr ieroglifik yozuvlaridan yigirmatasini olib, shular orqali o‘z tilining unli va undosh tovushlarini ifodalaydigan alifbeni yaratganlar. Alifbe so‘zi giksoscha alif – ho‘kiz, be < bet – uy demakdir. Eramizdan bir yarim ming yil ilgari giksoslar alifbesini finikilar o‘zgartirib, o‘z tilining tovushlariga moslashtirib olganlar. Dunyodagi ko‘p tillarning fonetik yozuvlari finikilarning yozuvi asosida vujudga kelgan. Keyinchalik finikilarning bu alifbosi uch tarmoqqa bo‘linib rivojlandi: Oromey – suriya tarmoғi, u SHarqqa qarab tarqalgan. Janubiy Arabiston tarmoғi, u Janubga tomon tarqalgan. YUnon-evropa tarmoғi, u Ғarbga qarab tarqalgan. Markaziy Osiyo xalqlari tarixiga nazar tashlar ekanmiz, ularning bevosita qadim oromey yozuvi ta`sirida shakllanib, rivoj topganligining guvohi bo‘lamiz. Miloddan avvalgi V-IV yuz yilliklar va milodning boshlarida oromey xati takomillashib, uning negizida birin-ketin arab, parfeniy, boxtariy, avesto, turk-run, xorazmiy, suғd, uyғur alifbelari shakllangan. Dunyo mamlakatlari ichida Misr qadimgi tarixga ega. Misr yozuvi miloddan avvalgi IV ming yillikning ikkinchi yarmida yaratilgandir. Keyinchalik u batamom unutildi. Jahon madaniyati uchun eng muhim ahamiyatga molik bo‘lgan hodisa 1799 yil 2 avgustda sodir bo‘lgan. SHu kuni frantsuzlar inglizlarning dengiz tomondan bo‘layotgan hujumini daf etib, sohilni qo‘lda saqlab turganlar. Rozettadan etti kilometr naridagi qadimiy Rashid qal`asini himoya qilayotgan askarlar xandaq qazayotib yozuvlar bitilgan qop-qora tosh topib oladilar (uni Rozetta toshi deb atashadi). Kattaligi stol taxtasicha keladigan bu toshdagi yozuvlar uch (misr, suriya, yunon) tilda o‘n to‘rt satrlik yozuv qolgan. Bu yozuv ko‘p asrlar mobaynida jumboq bo‘lib keldi. Rozetta toshi topilgandan so‘ng ierogliflar jumboғini echishga bo‘lgan ishtiyoq yanada kuchayib ketdi. Ana shu toshlarni o‘rganishga A.Kirxer, S.de Sasi, D.Okerblad, T.YUng kabilar kirishganlar. Ierogliflarning ieratik va demotik turlari haqida dastlabki ma`lumot berganlar, lekin oxiriga etkazmaganlar. Ushbu jumboqni echishda (16 yoshida) frantsuz Grenobl’ akademiyasining akademigi bo‘lgan J.SHampol’onning hissasi kattadir. U o‘z hayotini Misr sirlarini ochishga baғishlagan. J.SHampal’onning Misr bo‘yicha to‘plagan materiallari 20 jilddan iborat.
Qadimgi madaniyat o‘choqlaridan yana biri Mesopotamiya (ikki daryo – Dajla va Frot oraliғidagi er) sanaladi. Bu yurtda ossuriy-bobil yozuvining xilma-xil mixxat lavhalari yaratilgan. e.de Sarzek, L.Vulli, K.Nibur, G.Grotefend, F.Myunter, D.Smit, O.Sulaymonovlar shumerlarning bu mixxat lavhalarini o‘rganib o‘z nazariy fikrlarini bayon etganlar. Semit akkadlari milodgacha uch ming yilliklarda Mesopotamiyaga kelib, ular madaniy xalq shumerlarga duch keladi. SHumerlar tomonidan kashf etilgan mixxatni keyinchalik akkadlar, xetlar, qadimgi forslar, elamiylar qabul qildilar. SHumer mixxatlari Ur, SHuruppak xarobalaridan topildi. 1840 yilda ingliz olimi Leyard Osuriya poytaxti Nineviya xarobalarini o‘rganish jarayonida 20 ming sopol kitobga ega bo‘lgan shumerlar kutubxonasini qo‘lga kiritdi. Ana shu sopol kitoblarda «Bilgamish» dostoni yozilgan. Akkadlar o‘zlariga notanish, shumer tilining birinchi luғatini yaratganlar. YOzuv madaniyati tarixiga nazar tashlansa, Markaziy Osiyoda yashagan xalqlar orasida yagona alifbe bilan cheklanib qolgan ulusning o‘zi yo‘q. CHunonchi, suғd tili o‘z tarixi mobaynida oromey, milliy suғd, moniy, suryoniy yozuvlaridan foydalanganlar. Qadimgi xorazmiy adabiy tili uchun xorazmiy, arab alifbelari amalda bo‘lgan. Bular ba`zi ishlarda «Avesto» tili va yozuvi, xorazm tili va yozuvi, baqtriya tili va yozuvi, suғd tili va yozuvi, sak tili va yozuvi degan nomlar bilan ataladi. Turkiy xalqlarning ota- bobolari 22 harfli oromey yozuvidan foydalanib, o‘zlarining 26 harfli turk-run (sak tili va yozuvi)ni kashf etganlar. Biz turk-run yozuvining oromey yozuvi asosida shakllanganligini inkor etmagan holda, sak tili va yozuvi asosida Urxun-Enasoy yozuvi shakllangan, degan fikrdan yiroqmiz. CHunki 1970 yilgacha turkiy yozuv eramizning VI-VII asrlarida paydo bo‘lgan, degan fikr etakchi edi. Unga nisbatan Urxun-Enasoy atamasini ishlatganlar. Qadimgi turkiy yozuv uchun Urxun-Enasoy yozuvi atamasi qo‘llanilgan bo‘lib, undan voz kechish vaqti etdi. Turkiy yozuv Urxun-Enasoy tomondan Ғarbga emas (chunki bunda 38 harfiy belgi bor), Markaziy Osiyodan (bunda 26 harfiy belgi bor) SHarq tomon tarqalgandir. Urxun-Enasoy atamasi yozuv yodgorliklarining mahalliy guruhinigina anglatadi. 1970 yili Olmoti yaqinidagi Issiq qo‘rғonini tekshirganda undan miloddan oldingi ko‘plab buyumlar qatori kumush kosa topildi. Uning sirtida qadimgi sak (turkiy) yozuvi bor edi. Issiq yozuvi nomi bilan mashhur bo‘lgan bu yozuv (26 harfli)ni A.S.Omonjo‘lov o‘qib talqin etgan. Olim bu qadimgi turkiy yozuvning ildizlarini ikki yarim ming yillik o‘tmishdan izlamoq kerakligini ta`kidlaydi. Xuddi Issiq yozuviga o‘xshash yozuv Farғona vodiysining Isfara, Quva, Qal`ai bolo, Lo‘mbitepa, Surxondaryoning Xolchayon, Dalvarzintepa, Fayoztepa, Afғonistonning Dashti Novur kabi joylaridan ham topildi. Bu yozuvlarni A.N.Bernshtam, YU.A.Zadneprovskiy, S.G.Klyashtorniy lar o‘qigan va ma`lumot bergan. O‘zbek yozuvining taraqqiyot bosqichlari. O‘zbek xalqi qadimda turli yozuvlardan foydalanib kelgan. Asosiy yozuv tizimini fonografik, ya`ni tovush yozuvi, harfiy yozuv yoki alfavit tashkil etgan. O‘zbek xalqi oromiy, yunon, suғd, xorazm, ko‘shon, eftalit, pahlaviy, suriya, hind, urxun (runik), uyғur, arab, lotin, rus grafikasiga asoslangan yozuvdan foydalangan.
Mavzu: “Davlat tili va men egallayotgan soha”
Davlat tili — muayyan mamlakatda qonun chiqarish, ijroiya va sud hokimiyatlarida ish yuritish uchun rasmiy belgilangan til. Odatda, koʻp millatli mamlakatlarda, mas, Hindiston, Kanada, Shveysariyada qaysi til yoki tillar rasmiy ekanligi konstitutsiyalarida belgilab qoʻyilgan. Davlatlarning koʻpchiligida rasmiy til bilan D.t. aynan bir xildir. Faqat ayrim mamlakatlardagina rasmiy til maqomi
D.t. maqomidan farqlanadi. Mas, Shveysariyada konstitutsiyaga binoan nemis, fransuz, italyan tillari — rasmiy til; nemis, fransuz, italyan va retoroman tillari —
D.t. sanaladi. Oʻzbekistonda shoʻrolar hukmronligi paytida D.t. haqida umuman gapirish ham mumkin boʻlmagan, aksincha oʻzbek tilining ijtimoiy hayotda qoʻllanilishi tobora cheklanib qolgandi. Jamiyatni qayta qurish maʼnaviy poklanishni boshlab berdi. Uning natijasi oʻlaroq "Oʻzbekiston Respublikasining davlat tili haqida"gi qonun qabul qilindi (1989-yil 21 okt.). Bu qonun oʻzbek xalqi milliy ongining rivojlanishida, mamlakat mustaqilligi mustahkamlanishida, madaniy merosning tiklanishida muhim rol oʻynadi. Mazkur qonun qoidalari Oʻzbekiston Konstitutsiyasida mustahkamlab qoʻyildi. Konstitutsiyaning 4- moddasiga binoan Oʻzbekistonda D.t.— oʻzbek tilidir. Qoraqalpogʻistonda bunday maqom qoraqalpoq tiliga ham berilgan. Mamlakatda yuz berayotgan real jarayonlar va imkoniyatlarni hisobga olib, lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini uzil-kesil joriy etishni bosqichma bosqich amalga oshirib borish vazifasi til islohoti bilan bogʻliq masalalarga zarur tuzatishlar kiritish ehtiyojini tugʻdirdi, respublika hali sobiq Ittifoq tarkibida boʻlgan va madaniy-maʼnaviy sohada oʻziga xoslikni mustahkamlashga intilgan bir sharoitda qabul qilingan D.t. haqidagi qonunning koʻpgina moddalariga oʻzgartirishlar va qoʻshimchalar kiritishni taqozo etdi. Natijada 1995-yil 22 dek.da Oʻzbekiston Respublikasining D.t. haqidagi qonuni yangi tahrirda qabul qilindi. Oʻzbek tilining Oʻzbekiston Respublikasi hududida D.t. sifatida amal qilishining huquqiy asoslari ushbu qonun va b. qonunlar bilan belgilanadi. Oʻzbekiston Respublikasida D.t.ni oʻrganish uchun barcha fuqarolarga shart-sharoit yaratiladi hamda millatlar va elatlarning tillariga
izzat-hurmat bilan munosabatda boʻlish, ularning rivojlanishi taʼminlanadi. D.t.ni oʻqitish bepul amalga oshiriladi (4-modda). D.t.ga yoki boshqa tillarga mensimay yoki xusumat bilan qarash taqiqlanadi. Fuqarolarning oʻzaro muomala, tarbiya va taʼlim olish tilini erkin tanlash huquqini amalga oshirishga toʻsqinlik qiluvchi shaxslar qonun hujjatlariga muvofiq javobgar boʻladilar (24-modda). Mamlakatda demokratik, baynalmilal tamoyillarga rioya qilinib, har bir millat va elatning erkin rivojlanishi, ularning til mustaqilligi va tengligi taʼminlangan. Taʼlimtarbiya ishlari oʻzbek tilidan tashqari tojik, rus, qozoq, koreys, turkman, qirgʻiz tillarida ham amalga oshiriladi. Milliy markazlarning faoliyati uchun yetarli imkoniyat yaratilgan. Shaxsga millati, irqi, tili, urf-odat va anʼanalariga qarab biror imtiyoz berish yoki shu vajdan huquqlarini cheklash javobgarlikka sabab boʻladi.
Har qanday xalqning tarixi, oʻziga xos tabiati, qadriyatlari, avvalo, oʻsha xalqning ona tilida aks etadi. Bejiz tilni millatning maʼnaviy immuniteti deb baholamaganlar. Boisi, oʻz tilini asrab-avaylagan, uni zamonlar osha rivojlantira olgan millatgina oʻzligini, milliy qiyofasini saqlab qoladi.
Bu yil “Davlat tili haqida”gi qonunimizning qabul qilinganiga 30 yil toʻladi. Ushbu qonunning mustabid tuzum hukmronligi davrida qabul qilinishi xalqimizning oʻziga xos jasorati timsoliga aylangan edi. Bu qonun oʻz vaqtida xalqimizning Istiqlolga boʻlgan umid-ishonchini, milliy gʻurur tuygʻusini kuchaytirdi, Mustaqilligimizning oʻziga xos poydevori vazifasini bajardi desak, mubolagʻa boʻlmaydi.
Yurtimiz ozodlikka erishgach, oʻz ona tilimizda emin-erkin soʻzlash huquqiga ega boʻldik, tilimizning kamsitilishiga chek qoʻyildi. Nufuzli xalqaro minbarlarda oʻzbekcha soʻzlarimiz yangray boshladi, tilimizni oʻrganishga qiziquvchi xorijliklar koʻpaydi. Oʻzbek tilida chop etilayotgan matbuot nashrlari, kitoblarning turi va adadi keskin darajada oshdi. Zamonaviy axborot texnologiyasi boʻyicha oʻzbekcha dasturlar paydo boʻldi va hokazo. Shubhasiz, bu jarayonda bundan oʻttiz yil oldin qabul qilingan “Davlat tili haqida”gi qonunning xizmati katta boʻldi.
Ammo shu bilan birga, tan olish kerakki, bu muhim hujjatda aks etgan bandlar
ijrosini oʻtgan yillar davomida hamisha ham taʼminlay oldik, deya olmaymiz.
Bugun davr oʻzgaryapti. Xalq fikri eng asosiy mezon sifatida qaralayotgani, barcha muhim ijtimoiy-iqtisodiy, maʼnaviy-maʼrifiy qarorlar yurtdoshlarimiz bilan bamaslahat qabul qilinayotgani fuqarolarda ijtimoiy faollik hissini kuchaytirmoqda. Turli dolzarb masalalar qatori, davralarda davlat tili, milliy gʻurur, oriyat, tarix va qadriyatlar haqidagi qizgʻin musohabalarga guvoh boʻlyapmiz. Jumladan, ijtimoiy tarmoqlarda: “Davlat tili haqida”gi qonunni isloh qilib, bugungi kun talablariga moslashtirishimiz kerak. Bu jarayonda yozuvchi, shoir, tilshunos olim va boshqa soha vakillari bilan yuzma-yuz oʻtirib, ushbu masalalar boʻyicha oʻzaro fikr almashishimiz lozim” degan mazmundagi mulohazalar bildirilmoqda.
Zero, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati Kengashining “Davlat tili haqida”gi qonunning Toshkent shahrida ijro etilishini oʻrganish natijalari toʻgʻrisida”gi qarori asosida Hukumatimiz tomonidan 2018 yilning 24 dekabrida ishlab chiqilgan “Yoʻl xaritasi”da ham “Davlat tili haqida”gi qonunning yangi tahririni tayyorlash bosh masala qilib qoʻyilgan. Yaqinda Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasida boʻlib oʻtgan davra suhbatida aynan shu mavzu atroflicha muhokama etildi. Davra suhbatini Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi raisi oʻrinbosari Nodir Jonuzoq olib bordi.
Turkiy tillarning katta oilasiga mansub boʻlgan oʻzbek tilining tarixi xalqimizning koʻp asrlik orzu-intilishlari, dardu armonlari, zafarlari bilan uzviy bogʻliq. Oʻzbek tilining jozibasi momolarimiz allasi, maqomlarimiz, ertak va
afsonalarimiz, romanu dostonlarimizning sehrli satrlarida, jiloli ohanglarida aks etgan. Tarixga nazar solsak, buyuk ajdodlarimiz, ota-bobolarimiz aynan ona tilimiz orqali jahonga oʻz soʻzini aytgan hamda nodir maʼnaviy meros, qadriyatlarimizga asos solganligiga guvoh boʻlamiz.
Jasur va matonatli xalqimiz har qanday zulm va zoʻravonliklarga qaramasdan, oʻz ona tilini — milliy gʻururini saqlab qoldi. Qanchalik ogʻir boʻlmasin uni rivojlantirib, bugungi avlodlarga bezavol yetkazib berdi.
Ushbu qutlugʻ ayyom, 1989-yil 21-oktyabr sanasi— “Davlat tili haqida”gi qonun
qabul qilingan kun maʼnaviy jasorat, ezgu maqsadlar roʻyobi boʻlgan kunligi bilan
ahamiyatlidir. Ilm-fan, texnika aqlbovar qilmas darajada rivoj topganiga qaramasdan, dunyo hamjamiyati sayyoramizda nechta til borligi haqida aniq maʼlumotga ega emas. Baʼzi maʼlumotlarga koʻra, dunyo tillarining soni 7 mingdan oshadi. Mazkur tillardan 14 tasida insoniyatning uchdan ikki qismi gaplashadi. Ushbu tillarning har birida soʻzlashadiganlar soni esa 50 milliondan ziyod. Dunyodagi 70 tilda gaplashadiganlar 5 milliondan koʻp boʻlsa, qolgan tillarda muloqot qiladiganlar 1 milliondan kam.
Ularning faqat 200 ga yaqini davlat tili yoki rasmiy til maqomiga ega. Shu nuqtayi nazardan qaraganda oʻzbek tiliga davlat tili maqomini huquqiy jihatdan muhrlab bergan mazkur qonunning xalqimiz hayotidagi oʻrni beqiyosdir. Bunday nufuzga ega boʻlgan oʻzbek tili asrlar sinovidan oʻtgan, qiyomiga yetgan va boshqalarga ibrat boʻla oladigan til sanaladi. Bugun Oʻzbekiston hukumati tomonidan olib borilayotgan siyosat buni amalda koʻrsatmoqda.
Mamlakatimizning Asosiy qonuni — Konstitutsiyamizning oʻzbek tilida yaratilishi uning nufuzini yana-da yuksaltirdi. Yurtimiz boʻylab va xalqaro maydonlarda ona tilimizda yangrayotgan Davlat madhiyasi ham qalblarimizda Vatan tuygʻusini joʻsh urdiradi. Ulugʻ maʼrifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy taʼkidlaganidek, har bir millatning dunyoda borligini koʻrsatadigan oynai hayoti — bu uning milliy tili va adabiyotidir.
Oʻzbek tili davlat tili sifatida siyosiy-huquqiy, iqtisodiy-ijtimoiy, maʼnaviy- maʼrifiy hayotimizda faol qoʻllanmoqda, xalqaro minbarlarda baralla yangramoqda. Oʻzbek tilining chinakam jonkuyarlari xotirasiga bagʻishlangan yodgorliklar majmuasi Adiblar xiyoboni farzandlarimizning goʻzal tarbiyalarida, maʼnaviy, axloqiy ahamiyatga egadir. Dunyoga nazar solsak, oʻzbek tili rivojlangan bir necha davlatlarining 60 ga yaqin universitetlarida va 100 dan ziyod maktablarida oʻrganilib kelinayotgani quvonarli xoldir. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining «Oʻzbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida» gi Farmoniga binoan “Davlat tili
haqida” gi qonun qabul qilingan kunning ulkan tarixiy oʻrni va ahamiyatidan kelib
chiqqan holda, 21-oktyabr sanasi yurtimizda “Oʻzbek tili bayrami kuni” deb
belgilanishi xalqimizning milliy ruhi va gʻururini yuksaltirish bilan birga, davlat tilini hayotimizda toʻlaqonli joriy etishga xizmat qiladi.
Shu oʻrinda XX asr boshida olti tilli-oʻzbek, arab, fors, hind, turk, va rus tillarida lugʻat tuzgan Isʼhoqhon Ibratning «Bizning yoshlar albatta boshqa tilni bilish uchun saʼy-harakat qilsinlar, lekin avval oʻz ona tilini koʻzlariga toʻtiyo qilib, ehtirom koʻrsatsinlar. Zero, oʻz tiliga sadoqat-bu vataniy ishdir» degan purmaʼno soʻzlariga ortiqcha izohning hojati yoʻq. Oʻzbek tili dunyodagi eng boy va chuqur tarixiy ildizlarga ega boʻlgan buyuk tillardan.
Bu jihatdan Alisher Navoiy ijodi va faoliyati barcha avlodlarga yuksak namuna. Buyuk mutafakkir «Muhokamat ul-lugʻatayn» asarida bu muhim muammo xususida shunday yozadi: “xalq orasidan chiqqan isteʼdod ahli salohiyat va qobiliyatlarini oʻz tillari turganda oʻzga til bilan zohir qilmasalar va ishga solmasalar edi. Agar ikkala tilda ijod etish qobiliyatlari boʻlsa, oʻz tillarida koʻproq yozsalar edi”. Navoiy haqiqiy millatparvar shoir sifatida oʻzbek tili va adabiyotimizning nechogʻlik boy, rang-barangligi va cheksiz imkoniyatlarini butun ijodi va serqirra faoliyati bilan isbotlab, uning nufuzini jahon miqyosiga olib chiqdi.Hazrat Navoiy ona tilining taqdiri uchun ana shu tarzda kuyundi,
uning mavqeini koʻtarmoq, millatning shaʼnini yuksaltirmoq uchun bor salohiyatini safarbar etdi. Bu millatdan yetishib chiqqan taʼb ahlini – ijodkorlarni oʻzga lisonda emas, ona tilida bebaho badiiy asarlar bitmoqqa chorladi.
Til — millatning koʻzgusi boʻlib, unda tarix - oʻtmish va kelajak jonlanadi. Maʼlumki, eng katta xiyonat eʼtiqodga boʻlgan xiyonatdir. Bizning eʼtiqodimizning uzviy bir jihati ham tilimizga boʻlgan eʼtiborimiz bilandir. Ona tilimiz yurtimizdagi qadim va muqaddas, moʻjizaviy buloqlardek toza va musaffo, isteʼmolga doim yaroqli boʻlishi shart. Uning ichki imkoniyatlari cheksiz va mislsizdir. Ona tilimizning tabiiyligi uchun kurashish, ogʻzaki va yozma nutqda til meʼyorlariga rioya qilish, uning tarovatini saqlab qolish barchamizning eng muqaddas va sharafli burchimizdir.
Mavzu: Turli millatlarning urf-odatlari va an’analari .
Har bir xalqning o’z urf-odati, irimi mavjud. Ular bu odat va irimlarga o’ta jiddiy yondashishadi, ishonishadi. Masalan, Qadimiy rus xalqida yumshoq matoga non va tuzni o’rab stol ustida qoldirishgan. Bu oilaga baxt keltiradi deya hisoblashgan…
UYLANISh VA TURMUShGA ChIQISh IRIMLARI

Xuddi shu qadimiy rus xalqlari azaldan yangi kelin-kuyov cherkovda nikoh o’qitib qaytgach, ularni non va tuz bilan qarshi olishgan. Non kattakon va dumaloq shaklda pishirilgan. Kelin-kuyov bu nonni qo’llarni ishlatmagan

holda tishlashlari lozim bo’lgan. Asosiysi, kim kattaroq bo’lakni tishlab
uzib olsa, o’sha oilada yetakchi bo’lishi bashorat qilingan. Hindistonda esa reankarnatsiya, ya’ni, ruhning bir tanadan o’zga tanaga o’tib qolishiga
ishonishadi. Shuning uchun qiz bolani daraxtga ham turmushga uzatish holatlari kuzatiladi. Odatda bu irim «mangalik»lar, Marsning belgilangan kun, belgilangan joydaligida tug’ilgan qizlarga nisbatan amal qiladi.
Hindlar bunday qizlarning eri uzoq yashamaydi deb hisoblashadi. Shu baxtsizlikka oilani mahkum etmaslik niyatida «mangalik» qizni daraxtga turmushga uzatishadi. To’ydan so’ng daraxt yoqib yuboriladi.
Hisoblanadiki, birinchi eri olamdan o’tdi, demak, ikkinchisi — haqiqiy eriga erta o’lish xavf solmaydi. Hindlar irimiga ko’ra, oilada to’ng’ich o’g’il birinchi uylanishi lozim. Qaysidir sabab bilan uylana olmasa, uni
ham daraxtga uylantirib, keyin daraxt yoqib yuborishadi. Shundan so’ng keyingi o’g’ilning uylanishiga ruxsat berishadi.

SEMIZ KELINNI SEVADIGAN YuRT Bu yurt Mavritaniya deb ataladi. Mavritaniya G’arbiy Afrikada joylashgan islomiy respublika sanaladi. Bu yerda kelin qancha semiz bo’lsa, shuncha go’zal hisoblanadi. Shuning

uchun ota-ona turmushga uzatish oldidan qizlarini alohida «tarbiyachi»lar ixtiyoriga topshiradi. Qizlar alohida joylarda o’sha tarbiyachilar nazoratida ko’proq va yana ko’proq ovqat yeya boshlashadi. 8-10 yoshli qizlar ikki
kilogacha kuchli kaloriyaga ega taomni yeb bitirishlari, kuniga 100 stakan tuya suti ichishlari talab etiladi. Shundan keyin bu qiz yana bir boshqa
joyga yuboriladi. Yangi joyda qiz bola hech qanday harakat sodir etmasdan, kecha-yu-kunduz faqat ovqat yeyishi kerak bo’ladi.
TUG’ILGAN KUN BILAN BOG’LIQ IRIMLAR
Tarixiy ma’lumotlarda ko’rsatilishicha, tug’ilgan kunni birinchi bo’lib qadimiy Misrda nishonlay boshlashgan. Tug’ilgan kunni nafaqat oddiy
odamlar, balki firavnlar va mashhur kishilar ham nishonlashgan. Odamlar tug’ilgan kunida qo’riqchi farishta barcha istaklar ro’yobga chiqishini Ollohdan so’rab berishiga qattiq ishonishgan va ishonishadi. Shimoliy
Afrikaning ba’zi davlatlarida odamlar tug’ilgan kunini umri davomida atigi ikki marotaba nishonlashadi. Birinchisi — bu dunyo yuzini ko’rgan kuni
bayram qilinadi. Ikkinchi marotaba esa odam 52 yoshga kirganda
nishonlashadi. Agar odam uchinchi marta tug’ilgan kunini bayram qilish istagida bo’lsa, u 104 ga kirishini kutishi lozim. Afsuski, bu yoshga hamma ham yeta olmaydi. Angliyada esa qirolicha 80, 90, 100 yoshni
qarshilaganlarga tug’ilgan kuni munosabati bilan shaxsan o’z nomidan
tabrik telegrammalarini yo’llaydi.Germaniyada esa 30 yoshga to’lgan yigit qo’liga supurgi olib ko’chalarni supura boshlaydi. Tug’ilgan kunga tashrif buyurgan mehmonlar baqir-chaqir bilan u supurayotgan yerga ko’proq axlat sochishga harakat qilishadi. Bu amal to ko’chadan o’tib ketayotgan turmush ko’rmagan qiz tug’ilgan kun sohibidan bo’sa olmaguncha davom etaveradi. Totli bo’sadan so’ng mehmonlar uyga qaytib bayramni davom ettirishadi.
Braziliyadagi qabilalardan birida esa tug’ilgan kunni ulg’ayish kuni deb atashadi. O’smirlikdan kattalar safiga qo’shilish arafasida turgan
bolakayning qo’liga qo’lqop kiydirishadi. Qo’lqop ichiga esa
chumolilarning maxsus turini qamashadi. Bu chumoli turi juda yomon chaqadi. Uncha-muncha odam bu chaqishga bardosh qila olmaydi. Bir
marta chaqsa, tana bir kecha-kunduzgacha og’rib azob beradi. Tasavvur qiling, o’smirning qo’lqopi ichiga yuzlab shunday chumolilar to’dasi
qamab qo’yiladi. Bolakay ularning chaqishiga 10 daqiqa ichida
baqirmasdan chidab berishi lozim. SO’NGGI YO’LGA KUZATISh
IRIMLARI Xitoydagi viloyatlardan birida qadimgi xitoyliklar olamdan o’tgan odamni tobutga solib yuksak cho’qqiga osib qo’yishni odat
qilishgan. Hozirda ularning eng qadimiylari 2500 yoshda, oxirgilariga ham taxminan 400 yil to’lgan. Shu yo’l bilan xitoyliklar jasad yovuz
mahluqlarga yem bo’lmasligining oldini olishgan. Janubiy Koreyada esa olamdan o’tgan odamlarning hammasi ham qabrga qo’yilmaydi. Bunga
mamlakatda joy tanqisligi sabab bo’lgan. Shu sababli marhumni krematsiya qilish, ya’ni, yoqish imkonini beruvchi qonun o’ylab topilgan. Yoqish amali o’ta yuqori issiqlik darajasida amalga oshiriladiki, kul mayda
bo’laklar hosil qilib xuddi kristall tusiga kiradi. Marhumning yaqinlari bu krisstall tusidagi kulni turli ranglarga erinmasdan bo’yab chiqishadi va ularni billur idishlarda asrashadi.
Xitoyda esa shunday irim mavjud bo’lgan. Bu irimga Xon sulolasi
boshqaruvi davrida qat’iyan amal qilishgan. Irimga ko’ra, agar o’lgan odam hali oila qurishga ulgurmagan bo’lsa, uni qarama-qarshi jins vakil yo
vakilasi bilan birga bir qabrga dafn etishgan. Hisoblashganki, ikkovlari
narigi dunyoda albatta nikohlanishadi va mustahkam oila qurishadi. Hozir ham ba’zi viloyatlarda shu irim saqlanib qolgan. Agar yigit uylanmay
olamdan o’tsa, u yoqtirgan qiz, yoqtirgani bo’lmasa, ota-onasiga yoqadigan qizning ota-onasiga 1000 dollar berib qizini o’ldirish va o’g’li bilan birga
dafn etishga ko’ndirishadi. Juda iloji bo’lmasa, kasalxonaning o’likxonasi vrachlari bilan kelishib, qarama-qarshi jins vakilasi jasadini sotib olishadi va uylanmagan yigit jasadi bilan bir qabrga dafn etishadi.


ANANALAR VA URF-ODATLAR Ozbek oilasining asosiy oziga xos xususiyatlari mehmondostlik va yoshi kattalarga ananaviy hurmat-ehtiromli muomala qilishdir. Ozbeklar odatda bir nechta avlodlardan iborat bolgan katta oilalar tarkibida yashaydi, shuning uchun ular koproq hovlisi bolgan katta uylarni yoqtirishadi. Maishiy hayotida mehmondostlikning bir qismi bolgan choyxorlik marosimi katta ahamiyatga ega boladi. Bunda choy damlash va uni mehmonlarga quyib berish faqat mezbonning mutlaq huquqi boladi. Tushlik yoki kechki ovqatga takliflarni doimo qabul qilish va oz vaqtida kelish qabul qilingan. Mehmonga kelayotganda ozi bilan birga mezbonning bolalari uchun suvenirlar yoki shirinliklarni olgan yaxshi. Odatda faqat erkaklar bilan qol berib sorashishadi. Ayollar hamda uzoqroq otirgan kishilar bilan ong qolini yuragiga qoyib, boshini ohista egib salomlashish lozim. Qol berib sorashish paytida ananaga kora kishining salomatligi, ishda va uydagi ishlari ahvoli togrisida soraydilar. Qishloq joylarda mehmon kelgan paytda ayollar odatda erkaklarning suhbatiga xalal bermaslik uchun ular bilan bir dasturxonga oqtirmaydilar. Ayollarning gozalligiga qoyil qolish va ularga jiddiy etibor berish qabul qilinmagan. Turar joy xonasiga kirishda poyafzal yechiladi. Mezbon korsatadigan oringa otirish kerak. Bunda ushbu joy kirishdan qanchalik uzoqda bolsa, shunchalik hurmatli boladi. Ozbek oilasining asosiy oziga xos xususiyatlari mehmondostlik va yoshi kattalarga ananaviy hurmat-ehtiromli muomala qilishdir. Ozbeklar odatda bir nechta avlodlardan iborat bolgan katta oilalar tarkibida yashaydi, shuning uchun ular koproq hovlisi bolgan katta uylarni yoqtirishadi. Maishiy hayotida mehmondostlikning bir qismi bolgan choyxorlik marosimi katta ahamiyatga ega boladi. Bunda choy damlash va uni mehmonlarga quyib berish faqat mezbonning mutlaq huquqi boladi. Tushlik yoki kechki ovqatga takliflarni doimo qabul qilish va oz vaqtida kelish qabul qilingan. Mehmonga kelayotganda ozi bilan birga mezbonning bolalari uchun suvenirlar yoki shirinliklarni olgan yaxshi. Odatda faqat erkaklar bilan qol berib sorashishadi. Ayollar hamda uzoqroq otirgan kishilar bilan ong qolini yuragiga qoyib, boshini ohista egib salomlashish lozim. Qol berib sorashish paytida ananaga kora kishining salomatligi, ishda va uydagi ishlari ahvoli togrisida soraydilar. Qishloq joylarda mehmon kelgan paytda ayollar odatda erkaklarning suhbatiga xalal bermaslik uchun ular bilan bir dasturxonga oqtirmaydilar. Ayollarning gozalligiga qoyil qolish va ularga jiddiy etibor berish qabul qilinmagan. Turar joy xonasiga kirishda poyafzal yechiladi. Mezbon
korsatadigan oringa otirish kerak. Bunda ushbu joy kirishdan qanchalik uzoqda bolsa, shunchalik hurmatli boladi. XATNA QILISH Xatna qilish toyi – islom tomonidan muqaddas deb ezozlangan yana bir qadimiy ozbek odatidir (sunnat toyi). Bu marosim ogil bolalar uchun 3, 5, 7, 9 yoshga kirganda, kamdan-kam hollarda yoshda otkaziladi. Sunnat toyining otkazilishi jamoatchilik tomonidan nazorat qilinadi. Ogil bolaning tugilgan paytidan boshlab uning ota-onasi asta-sekinlik bilan kerakli narsalarning hammasini sotib olib, sunnat toyiga tayyorgarlikni boshlaydilar. Kopincha oddiygina «toy» ham ataladigan marosimning otkazilishidan bir necha oy avval unga bevosita tayyorgarlik boshlanadi. Qarindoshlar va qoshnilar korpalarni tikishda, toy sovgalarini tayyorlashda yordam beradilar. Bularning hammasi kop bolali onalarga topshiriladi. Toydan avval mahallada yashovchi oqsoqollar, masjidning imomi va qarindoshlarning huzurida Quron oqiladi. Dasturxon yoziladi. Shundan keyin Qurondan suralar oqiladi va oqsoqollar ogil bolaga duo oqiydilar. Shundan song katta «toy» boshlanadi. «Toy» dan avval bolaga qoshnilar, oqsoqollar, qarindoshlarning oldida sovgalarni, zar tikilgan kiyimlarni kiydirishadi. uyushtiradilar. Ertasiga bayram davom etadi. Xatna qilish toyi – islom tomonidan muqaddas deb ezozlangan yana bir qadimiy ozbek odatidir (sunnat toyi). Bu marosim ogil bolalar uchun 3, 5, 7, 9 yoshga kirganda, kamdan-kam hollarda yoshda otkaziladi. Sunnat toyining otkazilishi jamoatchilik tomonidan nazorat qilinadi. Ogil bolaning tugilgan paytidan boshlab uning ota-onasi asta-sekinlik bilan kerakli narsalarning hammasini sotib olib, sunnat toyiga tayyorgarlikni boshlaydilar. Kopincha oddiygina «toy» ham ataladigan marosimning otkazilishidan bir necha oy avval unga bevosita tayyorgarlik boshlanadi. Qarindoshlar va qoshnilar korpalarni tikishda, toy sovgalarini tayyorlashda yordam beradilar. Bularning hammasi kop bolali onalarga topshiriladi. Toydan avval mahallada yashovchi oqsoqollar, masjidning imomi va qarindoshlarning huzurida Quron oqiladi. Dasturxon yoziladi. Shundan keyin Qurondan suralar oqiladi va oqsoqollar ogil bolaga duo oqiydilar. Shundan song katta «toy» boshlanadi. «Toy» dan avval bolaga qoshnilar, oqsoqollar, qarindoshlarning oldida sovgalarni, zar tikilgan kiyimlarni kiydirishadi. uyushtiradilar. Ertasiga bayram davom etadi. Otmishda toychoqni sovga qilish rasm bolgan edi, bolani endilikda u jangchi bolganligini bildirib, unga bolani otqazar edilar. Hamma ogil bolani tabriklab, unga pul va shirinliklar sepadi, keyin bularning hammasi ichkarida, ayollarning xonalarida davom etadi. Shu kunning ozida ayollaring davrasida «taxurar» - korpalar, yostiqlarni supaga taxlash marosimi otkaziladi, buni odatda kop bolali ona bajaradi. Marosimni mol-kol dasturxon, jumladan bayram oshi tamomlaydi. Ananaga kora oshdan keyin kechqurun hovlida katta gulxan yoqiladi va odamlar gulxan atrofida oynaydilar, turli oyinlarni Otmishda toychoqni sovga qilish rasm bolgan edi, bolani endilikda u jangchi bolganligini bildirib, unga bolani otqazar edilar. Hamma ogil bolani tabriklab, unga pul va shirinliklar sepadi, keyin bularning hammasi ichkarida, ayollarning xonalarida davom etadi. Shu kunning ozida ayollaring davrasida «taxurar» - korpalar, yostiqlarni supaga taxlash marosimi otkaziladi, buni odatda kop bolali ona bajaradi. Marosimni mol-kol dasturxon, jumladan bayram oshi tamomlaydi. Ananaga kora oshdan keyin kechqurun hovlida katta gulxan yoqiladi va odamlar gulxan atrofida oynaydilar, turli oyinlarni
NIKOH Nikoh ota-onalarning ruxsati va duosi bilan, bir necha bosqich qilib otkaziladi. Ogil voyaga yetganda ota-onasi unga mos keladigan qizni izlay boshlaydilar. Bu jara1yonga yaqin qarindoshlari, qoshnilari, oshnalari ham kirishadi. Qizni topgandan keyin yigitning xolalari yoki ammalari qizning uyiga uni korish, ota-onalari bilan va ehtimoliy kelinning uydagi ahvoli bilan tanishish uchun biror bahona bilan kiradilar. Shundan song qoshnilari va tanishlari tanlangan qizning oilasi haqida surishtiradi. Ijobiy javob olingan holda uyga sovchilar yuboriladi. Sovchilikning asosiy marosimlaridan biri fotiha toyidir. Sovchilar fotiha qilinadigan kunni belgilaydilar. Shu kuni qizning uyida atrofdagi taniqli oqsoqolar, mahalla oqsoqoli, qizlar yigiladi. Sovchilar ozining kelish maqsadini bayon etganlaridan keyin «non sindirish» marosimi boshlanadi. Shu paytdan boshlab yoshlar bir-biri bilan boglangan, fotiha qilingan deb hisoblanadi. Nikoh ota-onalarning ruxsati va duosi bilan, bir necha bosqich qilib otkaziladi. Ogil voyaga yetganda ota-onasi unga mos keladigan qizni izlay boshlaydilar. Bu jara1yonga yaqin qarindoshlari, qoshnilari, oshnalari ham kirishadi. Qizni topgandan keyin yigitning xolalari yoki ammalari qizning uyiga uni korish, ota-onalari bilan va ehtimoliy kelinning uydagi ahvoli bilan tanishish uchun biror bahona bilan kiradilar. Shundan song qoshnilari va tanishlari tanlangan qizning oilasi haqida surishtiradi. Ijobiy javob olingan holda uyga sovchilar yuboriladi. Sovchilikning asosiy marosimlaridan biri fotiha toyidir. Sovchilar fotiha qilinadigan kunni belgilaydilar. Shu kuni qizning uyida atrofdagi taniqli oqsoqolar, mahalla oqsoqoli, qizlar yigiladi. Sovchilar ozining kelish maqsadini bayon etganlaridan keyin «non sindirish» marosimi boshlanadi. Shu paytdan boshlab yoshlar bir-biri bilan boglangan, fotiha qilingan deb hisoblanadi.
M avzu: Yoshlar innovatsion g’oyalar tashabbuskori.
Bundan bir necha yil oldin “innovatsiya” so'zi ko'pchilik uchun notanish tushuncha edi. Xorijdan kirib kelib, qulog'imizga tez-tez chalina boshlagan bu atamani ahyon- ahyonda qo'llay boshladik. Ammo ko'p o'tmay — Yangi O'zbekiston islohotlari avvalida rivojlana boshlagan zamonaviy texologiyalar va bilimlar sabab bugun “innovatsiya” til lug'atimizdagi asosiy so'zlardan biriga aylandi.

Hozirgi dunyoda innovatsion taraqqiyot modellarini joriy etish, ilg'or g'oyalar, “nou- xau” va “aqlli” texnologiyalarni eksport qilish hisobidan tez sur'atlar bilan rivojlanayotgan davlatlar soni tobora ortib boryapti. Tan olishimiz kerak, ma'lum muddat mamlakatimizda bu yo'nalishda amalga oshirilgan ishlar qoniqarli bo'lmadi. SHu bois, davlatimiz rahbari o'z lavozimiga kirishgan dastlabki yillardanoq bu yo'ldagi dolzarb muammolarni hal etishga qat'iy chog'landi. Prezidentimiz ta'kidlaganidek, “Innovatsiya — bu kelajak degani. Biz buyuk kelajagimizni barpo etishni aynan innovatsion g'oyalar asosida boshlashimiz kerak. Innovatsion rivojlanish va raqamli iqtisodiyot yo'liga o'tishimiz bejiz emas. Chunki zamon shiddat bilan rivojlanib borayotgan hozirgi davrda kim yutadi? Yangi fikr, yangi g'oyaga, innovatsiyaga tayangan davlat yutadi”. Bu so'zlar amalda ham o'z isbotini topa boshladi. Harakatlar strategiyasida aynan innovatsiyalar masalasiga alohida urg'u berildi. Xususan, unda ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatini rag'batlantirish, ilmiy va innovatsiya yutuqlarini amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmlarini yaratish, oliy o'quv yurtlari va ilmiy-tadqiqot institutlari huzurida ixtisoslashtirilgan ilmiy-eksperimental laboratoriyalar, yuqori texnologiya markazlari va texnoparklarni tashkil etish ustuvor vazifa sifatida belgilab berildi.