O‘zbek tilining izohli lug‘ati

12.Konversiya haqida umumiy ma’lumot bering.

Konversiya. Konversiya – yangi so‘z yasash usuli bo‘lib, bunda bir grammatik turkumdagi so‘z boshqa grammatik turkumga o‘tadi. Yangi so‘z avvlgisidan morfologik, sintaktik xususiyatlariga ko‘ra farq qiladi. Masalan, Yomonga yondoshsang, balosi yuqar.

Konversiyani quydagi ko‘rinishlari mavjud:
Substantivatsiya- konversiya yo‘li bilan ot hosil bo‘lishi;
Ad’ektivatsiya- sifat hosil bo‘lishi;
Adverbializatsiya – ravish hosil bo‘lishi;
Rus tilida konversiyaning sifatdan ot hosil bo‘lish hodisasi ko‘p uchraydi. Masalan, portnoy, krepostnoy, vzroslыy, zaveduyuщiy, chasavoy kabi.
Nemis tilida otdan fe’l yasalish hollarini ko‘ramiz:
Pfeffern-garimdoriy, pfeffern-garmdori sepish, haus-uy, hausen-yashamoq.
Ingliz tilida fe’ldan ot yasash, yoki aksincha otdan fe’l yasash ko‘p uchraydi. Look-qaramoq; a look- nazar; stone-tosh; stone-tosh otmoq
Frantsuz tilida, poste-pochta, poste-pochtadan jo‘natmoq.
13.Leksema va sememani o‘zaro aloqadorlikda izohlang.

Лексик маъно ва тушунча

Лексик маъно асосида ҳамма вақт тушунча ётади, деб қайд
этилади.1 Бошқача қилиб айтганда, мустақил маъноли бирор тур-
кумга оид сўзда қайд этилган тушунча лексик маъно, деб
ҳисобланади. Лексик маънони тушунчанинг сўздаги нусхаси, акси
деб ҳам қаралади. Немис тилшуноси А.Рудскогер: “Тушунча
майдони луғавий маъно (“лексик маъно” демоқчи) билан тенгдир”,
- дсган фикрни ҳам айтган.1 2 Рус тилшуноси С.Д.Кацнельсон эса
тўғридан-тўғри: “...Лексик маъно билан тушунчани фарқлаш учун
зарурият борми?” - деган масалани кўндаланг қўяди.3 Шундай
экан, лексик маъно учун асос бўладиган тушунчанинг ўзи нима? -
деган савол келиб чиқади.
1949 йил нашр этилган мантиқ дарслигида “...тушунча
буюмларнинг умумий ва муҳим белгиларини акс эттирувчи
фикрдир” деб таърифланган.4 Ундан кейинги нашр этилган
адабиётларда берилган таърифлар ҳам деярли фарқ қилмайди.5
Уларнинг ҳаммасида ҳам буюмларнинг умумий ва муҳим,
асосийси бўйича онгда акс этиши эътиборда тутилган. Бунда бир
турдаги буюмларнинг ҳаммаси учун бир хил умумий бўлган
асосий белгилар танланади. Масалан, столлар учун тўрт оёқ ва
текис юза бўлиши, юзасида нимадир бажарилиши, шунингдек,
буюм эканлиги - асосий ва умумий белгилардир. Стол ҳақидаги
тушунчада шу белгилар назарга олинади. Бу белгилар барча тур ва
хилдаш столлар учун умумийдир. Ҳаётда бир неча тур столлар
бор: иш столи, хат столи, ошхона столи. Хат столининг ўзи ҳар
хил: тортмали, тортмасиз, яшикли ва ҳ. Уларнипг ҳар бири ўзига
хос белгиларга эга. Бу белгиларнинг ҳаммасига диққатни қаратиш
ҳар бири ҳақида тушунча пайдо қилиш демакдир. Агар
столларнинг ҳажмига ҳам эътибор бериладиган бўлса, уни киши п|>;1сида тутиб туриш жуда ҳам иложсиз даражага етарди.
I. \ 1 ■■ и п устига бошқа буюмлар, воқеликлар, ҳаракатлар, ҳолатлар,
п. ш илар ҳақидаги тушунчаларни ҳам ёйиб, шундай таҳлил бериш
мумкии. Унда сон-саноқсиз тушунчалар ҳақида гап кетарди. Бу
I \ шупчаларни маънога ушатилса, яъни сўзда акс эттирилса, бундай
■ м>мимкка эга тил тил эмас, мавжуд дўзахнинг ўзи дейиш тўғри
оумлрди. Ваҳоланки, тушунча муҳим белгилари асосида
умумлаштирилган ё буюмлар, ё воқеликлар, ё ҳаракатлар, ё
чопатлар, ё белгиларнинг онгдаги инъикосидир. Худци шундан
м 'пиб чиқиб немис тилшуноси Ҳ.Штайнталь: “Сўз ва тушунча
мшсдори чегараланган. Бир сўз (яъни унинг лексик маъноси) ва бир
|ушунча шу заруриятдан кўп ифодали бўлади” - деган эди.1 Яъни
шу тушунчанинг сўзда ифода топиши лексик маъно бўлади.
I ушунчада эътиборда тутиетан муҳим белгилар лексик маънонинг
компонснтлари, яъни семеманинг семалари деб қаралади.1 2
Юқорида номлари қайд эгилган А.Рудскогер ва С.Д.Кацнель-
гонлар айтгандай, лсксик маъно тушунчанинг сўздаги нусхасидир.
Шундай экан, тушунча буюмнинг нечта белгисига асосланган
(>ўлса, у белгилариинг ҳаммаси лексик маънонинг компоненти
с,и({)атида акс этиши керак. Немис олими Э.Велландер XX асрнинг
(>ошларидаёқ кайд этганидай, сўз ва нредметнинг тушунчаси бир
уюшма асосида бирлашади3. Ҳақиқатан ҳам шундай. Масалан,
столнинг асосий ва умумлаштирувчи белгилари ‘тўрт оёқ’, ‘текис
юза’, ‘юзасида нимадир бажарилиши’, ‘буюм’ каби белгилар эди.
Шу белгиларга эга стол буюми ҳақида онгда тушунча акс этган. Бу
тушунча сўзда лексик маъно сифатида қайд этилар экан, лексик
маънонинг компонентлари ҳам ‘тўрт оёқпи’ ‘текис юзаси бор’
‘юзасида нимадир бажарилади’ ‘буюм’ кабилардан иборат. Стол
сўзи термин бўлгани учун ҳам, лексик маъно сўзда акс этишининг
ўзидир. Бунинг устига стол сўзи ўзлашма бўлиб, сўзнинг генетик
маъноси этимологик ҳолга кўчганлиги сабабли ҳам тушунча учун
асос бўлган белгилар лексик маъно таркибида бир хил қиммаtга эга компонентлар сифатида қайд этилган. Агар лексик маъно
ифода этган сўз ўз лексикасига эга бўлганда эди, бошқа ҳол
кузатиларди. Масалан, қирғич сўзи ўз лексикасига оид. Бу уй-
рўзгор тсрминига мансуб сўз билдиргаи буюмнинг асосий ва
умумлаштирувчи белгилари ‘қошиқсимон’ ‘кафт’ ‘қирралари
аррасимон’ ‘қириш ишини бажарувчи’ ‘буюм’лардан иборат.