O’zbek tilshunosligida bu soha bo’yicha bugungi kunda qator ilmiy ishlar olib borilmoqda

O’zbek diniy matnlarning o’rganilishini Sh.Amonturdiyeva, Sh.Yusupova ishlari yuzasidan ko’rib chiqamiz . Sh.Amonturdiyeva o’zining “ o’zbek diniy matnining funksional stilistik tadqiqi” nomli dissertatsiyasida diniy uslub va uning o’ziga xos xususiyatlarini yoritib berishga harakat qilgan. Ushbu dissertatsiya 3 bob kirish va xulosa qismidan tashkil topgan bo’lib, dissertatsiyada o’zbek diniy matnlarining o’rganish tarixi, diniy matnlarning uslubi va uni belgilovchi ekstrolingvistik omillar, leksik qatlamlar, morfologik xususiyatlari va sintaktik xususiyatlariga e’tibor qaratilgan .
Tilshunoslik sohasida necha asrlardan buyon turli xil izlanishlar olib borilganligi barchamizga ma’lum . XX asrga kelib tilshunoslikda yangi nazariya – antroposentrik nazariya vujudga keldi . Bu ta’limotga ko’ra barcha tilga oid bilimlarning asosida inson turadi. Antroposentrik paradigm “ inson tilining ichida va til inson tarkibida o’rganiladi” ¹.
Tilning ijtimoiy tabiati, uning inson bilan chanbarchas bog’liqligini tadqiq qilish tilshunoslikda antroposentrik paradigm ostida birlashuvchi kognitiv lingvistika, lingvokultralogiya, sotsiolingvistika, psixolingvistika , lingvoprogmatika kabi qator tilshunoslik tarmoqlarini vujudga kelishiga asos bo’ldi.
Insonlar hayotida din va diniy tushunchalar milliy madaniyatning bir bo’lagi sifatida muhim o’rin tutivchi . Bu esa tilda bor bo’yi bilan aks etadi. Shu sababli bu masalalarni o’rganish, prosodik, lingvoprogmatik, funksional va uslubiy xususiyatlari asosida diniy matnlarning progmalingvistik, psixolingvistik , statsiolingvistik belgilarini aniqlash bugungi tilshunoslikning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi . Bu masalalar tadqiqi XX asrga kelib antroposentik nazariyaga asoslangan til va inson omilining o’zaro mustahkam aloqasidan iborat bo’lgan diniy muloqot komponentlarini o’rganuvchi tilshunoslikning rivojlanishiga turtki bo’ldi .
O’zbek tilshunosligida bu soha bo’yicha bugungi kunda qator ilmiy ishlar olib borilmoqda .
Teolingvistika termini inglizcha theo-din , xudo va linguistics- tilshunoslik so’zlaridan olingan.
Lug’atlarda teolingvistika atamasiga oid turli ta’riflar mavjud : “ Teolingvistika – diniy tilni o’rganuvchi fan”².
XX asrning 60-yillarida G’arbda teolingvistika to’g’risida ilk fikrlar shakillana boshladi . Teolingvistikaning mustaqil tarmoq sifatida rivojlanishida D.Kristal, J.Pyer van Noppen, J.Samarin kabi tilshunoslarning xizmatlari kata. Sharqda din va til masalalarini o’rganish ancha oldin boshlangan bo’lib , dinga oid lingvistik qarashlar “ arab tilshunosligi” atamasi ostida Quroni karimni tanqid qilish asnosida vujudga kelgan. “Arab tilshunosligi amaliy ehtiyoj natijasida, Quron nutqini to’g’ri talaffuz qilish ehtiyoji bilan , shuningdek, arablar va shuubiylar (eroniylar) o’rtasidagi arab tili yuzasidan mubohasasi jarayonida vujudga keldi” . Demak, aytish mumkunki, Quronni o’rganish tilshunoslikning fan sifatida rivojlanishiga tasir o’tqazgan . Bu esa din va tilshunoslik masalasida ancha oldinroq – VII asrlardan boshlanganining isbotidir. Klassik arab tili Quron tili sifatida keng o’rganilgan dinni mukammal bilishni istagan insonlarning tilni ham mukammal bilishlari shart hisoblangan . Bu esa dinshunoslik va tilshunoslik ilmining parallel ravishda, bir-biriga uzviy bog’liq holda shakillanib , rivojlanganini ko’rsatadi. Bularning barchasi tilshunoslikning rivojlanishiga muqaddas matnlarni, diniy asarlarni mukammal o’rganish ehtiyoji turtki bo’lganini isbotlaydi. Demak, tilshunoslik ilmi rivojlanishining ilk amaliy bosqichlarida Quroni karimning lingvistik xususiyatlari , xususan, fonetikasi etakchilik qilgan .
Yuqoridagi fikrlarga tayanib shuni aytish mumkinki, boshqa uslub matnlarida bo’lganidek , diniy matnlarning ham o’ziga xos janrlari mavjud. Bu esa diniy matnlarning alohida uslub sifatida e’tirof etilishi uchun asosiy omil bo’lib xizmat qiladi. Diniy matnlar ham boshqa matn turlari kabi matn tilshunosligi uchun o’rganish obyekti bo’la oladi .
Sh.Yusupova o’z ishida diniy matnlarning o’ziga xos xususiyatlarini quyidagicha tasdiqlaydi.

1. 
   Diniy matnlar tarixiylik xususiyatiga ega. Bugungi kungacha yetib kelgan ilk qo’lyozmalarning asosiy qismi ham diniy bitiklardir.
   

Masalan, eramizdan avvalgi 3500-3400- yillarda yaratilgan va Misr, Hind vodiysidan topilgan ilk qo’lyozma matnlar ham dinga oid sanaladiZardushtiylikning muqaddas kitobi “ Avesto” ham qadimiy diniy asarlardan biridir. “Avesto O’rta Osiyo, Eron, Ozarbayjon xalqlarining qadimgi davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, diniy qarashlari, olam to’g’risidagi tasavvurlari, urf-odatlari, ma’naviy madaniyatini o’rganishda muhim va yagona manbadir.
Avesto tarkibiga kirgan materiallar , olimlarning isbotlashlaricha , qariyb ikki ming yil davomida ( mil.av.3-mingyillik oxirlari – 2-mingyillikboshlaridan milodning boshlarigacha ) vujudga kelib , avloddan – avlodga og’zaki ko’chib brogan”.³

Diniy matnlarga xos tarixiylik xususiyatining yana bir o’ziga xos jihati shundaki , muqaddas matnlar va hadislar matni necha asrlardan buyon hech qanday o’zgarish kiritilmay , o’z holicha saqlanib kelinmoqda. Bu matnlarga biror yangilik qo’shish , ularni o’zgartirish mumkun emas .

Diniy matnlar o’z qurulish tartibiga ega . Islom diniga oid har qanday matn , avvalo, Bismillahir rohmanir rohiym ( Mehribon va rahimdil Alloh nomi bilan boshlayman , so’ngra Yaratganga hamd-sano, Payg’ambar Muhammad alayhissalomga salovat aytilib , asosiy matn mazmuni beriladi. Diniy matnlarda kirish so’zlarning o’ziga xos ko’rinishlaridan foydalaniladi. Odatiy kirish so’zlardan farqli o’laroq, diniy uslubning o’z kirish so’z va iboralari ham mavjud hisoblanadi. Alhamdulillah, inshaallah, subhanolloh, Allohga shukur, Yaratganga shukur , Yaratganga hamdlar bo’lsinki, Allohga qasamki kabi ifodalar diniy matn uchun xosdir.
Diniy matnlarda, odatda , soda gaplardan ko’ra qo’shma gaplar ko’proq qo’llaniladi. Masalan , o’ziga yuqadi, oilasiga yuqadi , urug’lariga yuqadi, o’zi sog’-salomat bo’ladi, ibodatini vaqtida qiladi. Bu murakkab qo’shma gap beshta predikativ birlikning o’zaro ohang va mazmun jihatdan birikishi orqali yuzaga kelgan. Shuningdek , bunday matnlarda ko’chirma gapli konstruktsiyalardan keng foydalaniladi:

• 
  Yo Rasululloh, iymon keltirgandin keyin, mo’min bandaga qaysi ish qilish hammadan yaxshiroqdir?- deb so’radi/
  

Anda Rasululloh aytdilar:

• 
  Namoz vaqti kirishi bilan tahir qilmay( kechiktirmay) o’tashdur.
  

Diniy matnlar , odatda, pand-nasihat usulida yozilgan bo’lib, insonlarni tarbiyalash, ularni yaxshilikka chorlash, yomonlikdan qaytarish maqsadini ko’zda tutadi.
Diniy matnlar va voizlar nutqi go’zal , sermazmun bo’lishi talab etiladi. Chunki diniy ulamolar yaxshilikka chorlash, yomonlikdan qaytarish borasida vaz o’qir ekanlar, eng avvalo , so’zlarining muloyim bo’lishi, insonlarga yaxshi so’zlar bilan tasir etishni ko’zda tutishlari lozim.
Bugungi kunda tilshunoslikda ko’plab bahs-munozaralarga sabab bo’layotgan oltinchi uslub bo’yicha fikrlarga munosabat bildirilmoqda. Bugungi kunda rus va polyak tilshunosligida Y.Mistrik, M.Voytak, O.Proxvatilova, I.Golberg, L.Krisin, kabi tilshunoslar tomonidan diniy funksional uskubning mavjudligi etirof etiladi. Ular o’z tadqiqotlarida diniy uslubning o’ziga xos xususiyatlarini yoritganlar. O’zbek tilshunosligida ham diniy nutq uslubini funksional uslublar qatoriga kiritish mumkin , degan qarashlar fanda bugun aytilayotgan fikr emas . Bunday qarashning tilshunoslikda shakillanganligiga ancha bo’ldi. Ilmiy adabiyotlarda allaqachon “diniy stil” atamasi U.Tursunov va B.O’rinboyevlar tomonidan qo’llangan.⁴
Professor S.Karimov “turkiy xalqlar tillarida boshqa uslublar qatori diniy uslubning mavjudligi”ni takidlaydi.⁵
Filologiya fanlari doktori , professor M.Umarxo’jayev tilshunoslikda etirof etilgan funksional uslublar bilan bir qatorda barcha tillarda, jumladan, o’zbek tilida ham o’zining fonetik , leksik, Grammatik, statistik va boshqa qator xususiyatlariga ega bo’lgan diniy funksional uslub mavjud ekanligi haqida yozadi.⁶
Diniy matnlar uslubiy xususiyatlari , bajaradigan funksiyalariga ko’ra boshqa matn turlaridan farq qiladi. M.Qurbonova va M.Yo’ldoshevalar “ matn tiplarini belgilashda yana biro mil – asos nutqining funksional uslublari “ ekanligini etirof etadilar. Bugungi kunda esa tilshunoslikda diniy funksional uslubning mavjud ekanligi haqida bildiriayotgan fikrlar va mulohazalar diniy matnlarni ham funksional uslublar nuqtai nazaridan o’rganish zaruriyatini vujudga keltirayapti . Diniy matnlar jahon tilshunoslari tomonidan etirof etilayotgan diniy uslub nuqtai nazaridan o’rganilishi maqsadga muvofiq .
Tadqiqotning ikkinchi , “Diniy matnlardagi leksik birliklarning semantik va reprezantativ xususiyatlari “ de nomlangan bobning birinchi faslida jahon va o’zbek tilshunosligida diniy leksikani o’rganish borasida amalga oshirilgan tadqiqotlarga etibor qaratiladi . Din bilan bog’liq leksik sistemani o’rganish, tahlil qilish, terminlarning xususiyatlarini yoritishn masalalari tilshunoslarning bir qator tadqiqotlarida atroflicha o’rganilgan bo’lib , ularning asosiy qismi rus tilshunosligiga to’g’ri keladi . Olib borilgan tadqiqotlar xristian diniga oid leksik birliklarning mavzuiy guruhlanishiga bag’ishlanadi . O’zbek tilshunosligida ham diniy leksika bo’yicha tadqiqotlar olib borilgan va ularning ko’pchiligida diniy leksik birliklar islom dini nuqtai nazaridan o’rganilgan.
Islom diniga oid leksik birliklar tasnifi. O’zbek tilshunosligida mustaqillikdan so’ng diniy leksika bilan bog’liq tadqiqotlar yaratila boshlandi . Ularda diniy leksik birliklar semantik manosiga ko’ra bir nechta mavzuiy guruhlarga ajratilgan.
Diniy matnlar – diniy an’analar bilan bog’liq , dinning markaziy tushunchalarini o’zida aks ettiradigan , diniy e’tiqod , diniy ko’rsatmalarni jamlaydigan matn turidir . O’zbek tilidagi islom diniga oid og’zaki va yozma diniy matnlarni bir necha guruhlarga bo’lib tasniflashi mumkin :
Quron tasnifi
Hadislar
Diniy ilmiy asarlar : tajvid , xadisshunoslik, islom tarixi, fikh kabi
yo’nalishlarda yaratilgan ilmiy matnlar
Dinga oid terminografik va qomusiy lug’atlar
Diniy publistik matnlar
Diniy vazlar
Duo matnlari
Muqaddas diniy matnlar. Bu guruh tarkibiga Quron Tavsifi kiritiladi. Muqaddas diniy matnlarning o’ziga xos jihati ularning inson tomonidan yaratilmaganligi, Yaratgan tomonidan nozil qilinganligida deb baholanadi
Hadislar.⁷ Hadis Muhammad Payg’ambar (s.a.v) ning ko’rsatmalari , nasihatlari keltirilgan matn turi bo’lib , bir necha asrlik qadimiy tarixiy xususiyatlarni o’zida jamlaydi .

1^ Nurmonov.A , O’zbek tilshunosligi tarixi – Toshkent : O/zbekiston 2002 B-30

2^ http://www deffinitions.net , definition/www your dictionary .com 12.01.2019

3^ Islom. Справочникю- Toshkent, 1989.- B.45

4^ Tursunov.U,. O’rinboyev.B. O’zbek adabiy tili tarixi. – Toshkent; O’qituvchi, 1982. –B.12.

5^ Karimov.S . O’zbek tilining badiy uslubi . Fill.fan.doktori,,,diss.avtoref. – Toshkent. 1993.-B.9

6^ Umarxo’ja.M. Diniy atamalar va iboralar . Ommabop qisqacha izohi lug’at.-Toshkent.2016.-B.9

7^ Rahimov .A. Hadis janri haqida // Til va adabiyot talimi , 1995, - B. 38-42; Valiyev.B .Adabiyot darslarida hadis ilmi // Til va adabiyot talimi , 1995. –B. 20-22;