Өзбекистан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги бердақ атындағЫ

Tayanish tu’sinikler
Kuni, bela, denga, rubl, polushka, imperial,, kopeyka, proba, efimka.
Jan’a pedtexnologiyaler bo’yicha dars o’tish metodi og’zaki bayon qilish, klaster usuli.
Rus jerinde mong’ollar bostirib kelgunleriga qadar rus tilida “pul” - degan so’z yo’k yodi. Pul qiymatidagi narsalerni jonivor ati menen, knyaz’ g’aziynesi - molhona deb g’aziynechini yosa molboqar deb atashardi. Sig’irler bulqaler, ko’yler - tirik mol. Pulnin’ – oddiy mol. Bolerdi’ng hammasi qachonlerdir rus erida ham, boshka halqler singari, hayvon pul hizmatini o’taganini kursatadi.
Ba`zi bir so’mlik ten’gelerga tamg’a bosilgan bo’lib, bul tam­g’a ten’genin’ og’irligini bildiradi. Ba`zan ten’gega kul- menen o’tkir narsada qandaylerdir yozilgan. Bul yozuvlernin’ qanday ekanligi hozirgacha ham aniqlanmagan. Rusda o’sha da’wirda chaqa puller ko’p ishlatilgan. Oler bir so’mlikni mayda ten’ge-chaqaler-teri denga (ten’ge)lerga bo’lingan. Bonin’ za’ru’r bir so’mlik ten’geni cho’zib sim holiga keltirishgan. Mayda bo’laklerga bo’lishgan, har bir bo’lakni yaltiratib, ten’ge qujilg’an qilishgan. Maskha’mda bir so’mlik ten’gedan 200 ta, Novgorodda 215 ta chaqa ten’ge yasashgan.
Iha’mn III zamonida Rus yagona ma’mleketga aylangan. Endi har bir knyaz o’z holicha ten’ge, qujilg’an qilolmas edi. Ma’mleket tepasiga patsha turgan bo’lib, pul qujilg’an qilisgga tek onin’ o’zi xaqli edi. U chiqargan ten’ge ustiga "Bultun Rus patshahi” deb yozilgan edi. yagan e`di. 1534 jilga kelib Iha’mn Grozniy onasi Elena Glinskayanin’ idarasinda bultun ma’mleket za’ru’r yagona pul sistemasi engizilgen qilindi. Ten’ge qujilg’an qilishnin’ qat’iy, qtiyisliasi belgilandi.
"Polushka" deb atalgan chaka eng a pul e`di, U bir tiyinnin’ choragiga tugri kelerdi. Polushka - chorak tiyinliknin’ bir tomonida qushnin’ su’wreti tasvirlangan bo’lerdi.Ha’mqt o’tishi menen ten’ge -chaqaler g’oyib bo’ladi. Hozirgi kunda istagan muzeyingizdan Rossiyada turli zamonlerda yuritilgan ko’plab a’yyemgi ten’ge-chaqalernin’ namunalerini kurish mumkin. Biraq juda g’alati joyi sonin’’ndaki, XII-XIII a’sirlerdagi ten’gelerni xech qaerda uchratmaysiz. Bonin’ o’rniga o’sha a’sirga doir g’aziynelerdan har hil shakl ha’m ha’mzndagi qimmatbaho metallernin’ quymasi topiladi. Tariyxti u’yreniw sonin’’ni ko’rsatadiki, qujilmaler ten’ge -chaqa payda bullguncha pul o’rnida ishlatilgan, bul erda bolsa yuz jiller mobaynida ten’ge-chaqa pul muomilasida bo’lsa-yu, birdan yana quymaga otilsa, aql boha’mr qilmaydigan hol-ku. Ha huddi sonin’’nday bo’lg’an . Rusda pul shakl - shamojili rivojlanishini orqaga qaytarib yuborgan voqea sonin’’ bo’ldiki, Kiev Rusiga birlashgan jerler yana alohida-alohida knyazliklerga bo’linib ketgan, Bultun mamlakat za’ru’r yagana ten’ge-chaqa qujilg’an etyish tuhtatilgan. Ilgari muomalada bo’lgan ten’gelerni xaliq yashirib qo’ygan. Huddi ana sonin’’ paytda dinor keltirish ham tuhtatilgan.
Sonin’’nday etip, Rusda ten’ge chaqa qolmangan,bolerdi’ng o’rnini quymaler egallagan. Yana qachonlerdir bo’lgani kabi pulnin’ hizmatini gu’mis parchaleri o’tay boshlagan. Lekin endilikda gu’mis puller aniq shakl ha’m ha’mznga ega bo’lgan. Bul da’wirni ten’ge-chakasiz da’wir deliladi. Rusnin’ qo’shnileri bo’lgal latishler, estonler,litha’mliklernin’ ham o’sha paytda ten’geleri bo’lmagan.XII a’sirnin’ boshlerida mug’ul galaleri Rus tomon siljib ket lishardi. Knyazliklernin’ o’zaro nizoleri natijasida pyarchalangan, kuchsizlangan Rus mugullernin’ yaxshi uyushgan qo’shiniga qarshi tura olmaydi. Rus kishileri qanchalik botirlercha kurashmasinler kiyazlikler biri ketidan biri boskinchiler asoratiga tushaverdi. Tez orada Novgoroddan tashqari bultun Rus mong’ollar zulmi ostida qoldi. Volga bo’ylerida, Orta Aziya erlerida, Shimoliy kavkaz ha’m Batis Sibirda Botuhon ma’mleketi - Altin Urda o’rnatildi. Rus za’ru’r cheki chegarasi ko’rinmas ogir, malaqqatli jiller keldi.
Patsha Aleksey Mihaylovich da’wirida efimkaler chiqarila boshladi. Bul efimnalernin’ bir tomoniga patshanin’ ot minib turgan su’wreti, ikkinti tomoniga Romanovler oilasinin’ gerbi, ikki boshli bulrgut su’wreti tamga etip bosilgan. Bunnan ten’geler bir sumlik efimka atini oldi. Rossiyada bir so’mlik quyma puller asta-sekin efimkalerni ham chikarmay kuyishdi.
Petrovna da’wiridayoq general derektor Minih ma’mleketinin’ finansviy ahvolini yahshilash planni qimmat metall puller o’rniga Evropadagiga uhshash arzon qog’oz puller chiqarishni taklif qilgan. Minihnin’ loihasi senatga borganda rad qilingan. “Pul o’rniga qogoz yuritilsa ayb bo’ladi, bonin’ ustiga havli tomoni bor, oldindan yomon mulohazalerga yo’l ochib bepishing qanday hojati bor", biraq Ekaterina II bul loyihani amalga oshirdi, besunaqay mis pul o’rniga 25, 50, 75 ha’m 100 sum­lik qog’oz puller chiqardi. Boler mis pullerga erkin almashinaverdi ha’m ana sonin’’ maqsadda Moskha’m hamda Sankt Peturbulrgda ikkita bank ochildi. Boler birinshi rus qog’oz pulleri edi.
1810 jili 10 so’mlik gu’mis ten’gega 3 so’m qog’oz pul berishardi. Bul qog’oz puller o’tgan a’sirimiznin’ 40-jilleriga ishlatilib kelindi. 1841 jili qiymati 50 so’mlik rus kridet beliti- kridet qog’oxleri yamasa bankotler chiqarildi. Avha’mliga boler bank ta’repinen xatakatsix ashyoler eha’mziga qarzga berishga mo’ljallangan edi, biraq tez orada pul barabarida muomilaga kitib ketdi.
7- TEMA
Ayyemgi ha’m erte o’rta a’sirlerda O’zbekiston ten’geleri.
Reje:
1. O’zbekiston aymag’indan topilgan eng ayyemgi ten’geler. Grek-Baqtriya ten’geleri.
2. Kushan patshaleri ta’repinen qujilg’an qilingan ten’geler.
3. Ayyemgi Xorezm ten’gelerini qujilg’an qilinishini yo’lga qo’jilishi
4.Erte o’rta a’sir da’wiriga tiyisli ten’geler.