Өзбекистан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги бердақ атындағЫ

5-tema Ayyemgi Hindiston ten’geleri.
Tema tariyxtaniwshiligi. Ayyemgi Hindiston. Hindistonda toha’mr-pul munosabatlerinin’ birinshi suratlernin’ payda bwlishi. «Tamg’alergan» gu’mis ha’m mis ten’geler ha’m olerda tasvirlangan rasmler. Hindiston ten’gelerinin’ og’irlik birligi-rati. Ten’ge atleri: altin ten’geler-nishka ha’m suha’mrna: gu’mis ten’geler-karshapana, purana, masha; mis ten’geler-karshapana kakani, masha. Hindistonda muomalada bwlgan ah’omoniyler ha’m grek ten’geleri. Ayyemgi h’ind ha’m grek ten’geleri kurinishidagi farkler Salavkiyler.
u-tema Ayyemgi ha’m wrta a’sir Qitay ten’geleri
Tema tariyxtaniwshiligi. Qitay qadimda ha’m orta a’sirlerda. Ten’geler birinshi bullib Kishi Aziya eki Qitayda payda bo’lg’anmi Ayyemgi Qitaydagi erte quyma ten’geler: pichoq-tanler, belkurak-»bi» ten’geler, omoch-»bul» - ten’geler ha’m ortasi kha’mdrat teshikli dumolaq ten’geler. Ten’gelerda jaziwlernin’ payda bullishi. Ten’geler qujilgan joy, muomalada bo’lg’an xududler ha’m jan’a seriyalerini qayd qilinishi. Qitaydagi ten’ge birligi- «lyan». İmperator Tsin Shi Xuan – di (m.av. 2nu-210 yy
ta’repinen utkazilgan pul reformasi ha’m saltanatda yagona kha’mdrat teshikli dumaloq ten’gelerni muomalaga chiqarilishi. Ha’mn Man (9-2n yy.) nin’ pul isloh’atleri. 1, 10, 20, q0, n0 ha’m 50 sonin’’ qiymatidagi ten’gelerni muomalaga chiqarilishi. Yirik h’isob-kitob za’ru’r 500 ha’m 5000 qiymatdagi pichoq-ten’gelerni muomalaga kiritilishi.
7-tema Rossiya ten’geleri.
Tema tariyxtaniwshiligi. Qadim Rus ten’gelerini payda bullishida Vizantiya ten’gelerinin’ urni. Knyaz Vladimir, Yaroslav, Svyatoslav ta’repinen qujilg’an qilingan altin-zlatnitsa, gu’mis-serebrennik ten’geler. Tatar-mug’iller h’ukmronligi da’wiridagi Rossiyada muomalada bo’lg’an ten’geler: dirxam-ten’ge-dengi. XIV a’sirda Rus knyazliklerida ten’geler qujilg’an qilingan ten’geler. Tver Pskov Novgorod knyazliklerida muomalada bo’lg’an ten’geler. Ten’gelernin’ ikonografiyasi. Moskha’m knyazligi atrofida yagona Rus ma’mleketi qaror topganligini ten’gelerda ifodasi.
8-tema Rivojlangan orta a’sir Evropa ten’geleri
Tema tariyxtaniwshiligi. Frantsiya, Angliya, Germaniya, İtaliya ha’m İspaniya rivojlangan orta a’sirlerda. Bulyuk Karl ta’repinen n09,u g. Teng og’irlik birligi «funt»ni qabull qilinishi. Funtdan 2n0 ta gu’mis denariy qujilg’an qilingan. 12 denariy=solid (shilling). 1 solid=20,nu g. Bulyuk Karl ta’repinen qujilg’an qilingan gu’mis denariyler ha’m olerdi’ng ikonografiyasi. Feodaller ta’repinen ten’geler qujilg’an qilinishini kupayishi.
Angliya qiroli Eduard I ta’repinen shig’arg’an’ gu’mis ten’geler-esterlikler. Germaniyada XII a’sirda gu’mis ten’ge-brakteatlerni qujilg’an qilinshini yulga qujilishi. Brakteatler noeb sanat namunaleridir. XII-XIII a’sirlerda Evropada h’unarmandchilik ha’m savdonin’ rivojlanishi. Yuqori qiymatli ten’gelerni qujilg’an qilish zaruriyatini usish. XIII a’sir boshlerida Venetsiya ha’m Florentsiyada qujilg’an qilingan altin ten’geler-dukatler.
9-tema Jan’a da’wir Evropa ha’m Amerika ten’geleri
Tema tariyxtaniwshiligi. XVIII a’sir oxirida İspaniya ha’m onin’ mustamlakalerida qujilg’an qilingan altin ten’ge-ontsa (kha’mdranul), dublon ha’m kristaller. Gu’mis ten’geler 8 realga teng pezo (duros, piastr, daler). Mis ten’geler=maravedi. Qirol Karl III atidan shig’arg’an’ ten’geler. Ten’gelernin’ kurinishi. 182q-182q jilleri İspaniya inqilobidan keyin ten’gelerdagi lotin jaziwleri urniga ispan jaziwleri menen almashtirilishi. 18u9 jildan boshlab jan’a ten’ge qiymati- «pezeta» ni qabull qilinishi. 19q1-19qw jillerda qujilg’an qilingan İspaniya ten’geleri.
Germaniya erlerini birlasonin’’vinin’ boshlanishi. 185w-jilda ten’ge ittifoqini tuzulishi ha’m awirlig’i 1u,uw ga teng jan’a ittifoq gu’mis talerini muomalaga chiqarilishi.
10-tema. Ayyemgi da’wir Wzbekiston ten’geleri
Tema tariyxtaniwshiligi. Wzbekiston xududida topilgan eng ayyemgi ten’geler ha’m olerdi’ ulkada toha’mr-pul munosabatlerini shakllanishidagi urni. Grek-Baktriya ma’mleketi. Grek-Baktriya shoh’lerinin’ ten’geleri jergilikli ten’ge pullerini qujilg’an qilishda qujilgan birnchi qadam. Grek-Baktriya ten’gelerini asosiy ulchov birlikleri: tetradraxma, draxma, obol. Grek-Baktriya ten’gelerinin’ ikonografiyasi – tasvirler jiynag’i. Milloddan aldin’g’i III-II a’sirlerdagi wzbek ma’mleketchiligi tariyxini eritishda Grek-Baktriya ten’gelerinin’ ah’amiyati, Grek-Baktriya ten’geleri-noeb sanaat a’sirleridir.
O’zbekstanda jergilikli qujilg’anxonalernin’ vujudga kelishi. Yuejiyler da’wiridagi (m.a.II-I a’sirler) Baktriya ten’geleri. Kushanlernin’ erte tariyxini eritishda yuedjiy h’okimleri ta’repinen qujilg’an qilingan ten’gelernin’ ah’amiyati. Geray ten’geleri. Kushanler saltanati. Baktriyada toha’mr-pul munosabatlerinin’ tez suratler menen rivojlanishi. Bulyuk Kushan shoh’leri ta’repinen qujilg’an qilingan ten’geler.