O`zbekistan respublikasi joqari ha`m orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

1.2. Uzliksiz ta’limdi standartlastiriw tiykarlari

”Kadrlar tayarlawdin’ milliy dasturi” qabil; qiling’anina kiyin oni a’melge asiriw boyinsha Ozbekstan Respublikasi Ministrler Kabinetinin’ birinshiler qatarinda qabil qilg’an qarari 1998- jil 5- yanvardag’i ”Uzliksiz ta’lim sistemasi ushin ma’mleketlik ta’lim standartlarin islep shig’ariw ha’m jariyalaw tuwrisinda” g’i 6-sanli qarari esaplanadi.

Ozbekstan Respublikasinin’ ”Talim tuwrisinda”g’i Nizaminin’ 7- statiyaina Kadrlar tayarlaw milliy dasturine muwapiq respublikada idaraliq boysiniwi ha’m mulkshilik formlarinan qatiy azer ta’lim orinlarinin’ barliq turleri ushin majburiy bolg’an ma’mleketlik ta’lim standartlari belgilendi.

MTS tayarlaw sapasin ata’lim mazmunina salistirmali qoyilatig’un ta’alaplar ta’lim aliwshilar tayarlig’inin’ zarur ha’m jeterli da’rejesin ha’mde ta’lim orinlari pitkeriwshilerge salistirmali turde qoyilatig’un tajriybe talaplarin oqiw juklaememleri zarur.

Talim mazmuninin’ quramliq bolimi bolg’an bilimler oqiwshilar ta’repinen oqiw materiallarin seziw organlari arqali qabil qiliw, tasawir qiliw, obstrakt, pikir juritiw, uyrenilgen mag’liwmatlardi yadda saqlaw, bilimlerdi taniw, adettegi ha’m jan’a kutilmegen jag’daylarda qollaw basqshlarinda ozlestiriledi.

Oqiwshilarda iskerlik turleri – konlikpe ha’m malakalarin qa’liplestiriw konlikpe quramina kiretig’un jumis usillarin aniqalaw ha’m olardi orinlaw, korsetpege tiykarlanip usi isti takrar mashq qiliw basqishlarin oz ishine aladi.

Ta;lim mazmuninin’ ushinshi quramliq bolimi bolg’an jaatiwshiliq iskerli tajriybelelriin qa’liplestiriw oqiwshilardin’ g’a’rezsiz turde pikier jurgiziwine tiykar bolip, oni oqiwshilar tayar axborot arqali ozlestiriwi mumkin emes. Oqiwshilarda jaratiwshiliqiskerlik tajriybelerin qa’liplestiriw ushin olar oqiw materialin ga’a’rezsiz turde ozlestiriwleri, oqiw tapsirmalari orinlaw pracessinde mashqallardi oylaniwi, koz aldin akeltriwi, abstrakt pikir jurgiziwi, uyrenilip atirg’an obektlerdi analiz ha’m sintez qiliwi, salistiriwi, bilim konlikpe ha’m tajriybelelrin kutilmegen jag’daylarda qollawdi uyreniwleri lazim.

Ta'lim mazmuninin’ tortinshi quramliq bolimi esaplamg’an qaryatlar sistemasi oqitiw parcessinde ta’lim-tarbiyanin’ uzliksizligim nilliy ha’m uliwmainsaniy qadryatlardin’ ustinligin ta’minlew, oqiwshilarda tabiyat ha’m putkil barliqqa salistirmali sanali munasebetti qa’liplestiriwge xizmet qiladi. Oqiwshilar bul quram bolimdi ozlestiriwkeri ushin aldin ala ozlestirgen bilim, konlikpe, taljriybelerin kutilmegen ja’na jag’daylarda qollawlari, bir soz menen aytqanda aktiv oqiw-biliw iskerlikti talap etedi.

Ta’lim mazmuninin’ quramliq bolimleri ma’mleketlik ta’lim standarti tiykari quraydi.

Ma’mleketlik ta’lim standartlari analizi onin’ tomendegi analizlewshi bolimlerden ibarat ekenligi korsetedi:

1. 
   Tiykarg’i bolim – ta’lim-tarbiya pracessinen kozlengen maqset ha’m waziypalardi a’melge asiriwg’a imkan beretig’un biologiyaliq bili, konlikpe ha’m tajriybelelrinnin’ jiynag’i esaplanadi. Ta’im mazmuninin’ tiykarg’i bilimleri, iskerlik turleri – konlikpe ha’m tajriybelelrinen ibarat.
   
2. 
   Ken’eytiriwshi quram bolimi – oqiwshilardin’ biologiyaliq bilimleri ha’m oz betinshe turmisqa tayarlig’in arttiriwg’a imkna beretig’un shaxs yaki topar qizig’shiliqlarin rwajlandiriwg’a joneltirilgen ta’lim mazmuninin’ bir bolimi. Bul ta’lim azmuninin’ jaratiwshiliq iskerlik tajriybeelri ha’m qadryatlar sistemasin oz ishine alaldi.
   
3. 
   Ja’rdemshi bolim – orta arnawli, niologiy kursin strukturasi putinligin ta’miynlewshi ta’lim mazmuninin’ belgili bir bolimi. Oqiwshilardin’ qizig’iwshiliqlari, qalewi ha’m mutajlikleri tikarinda sabaqtan ha’m klastan tisqari sholkemlestiriletig’un shinig’iwladin’ mazmunin sholkemlestiriw.
   

4. Qosimsha quram bolim – orta arnawli kasip –oner ta’limi orinlari jonelisi ha’m aymaqliq qa’siyetlerin esapqaa lg’an halda a’melge asirilatig’un ta’lim mazmuninin’ bir bolimi. MTS nin’ tiykarg’I ha’m ken’eytiriwshi bolimleri ozgermes bolip, oqiw paninin’ tiykarg’I fundamental ha’m ameliy maselelrrin jaritadi, jardemshi ha’m qosimsha quramliq bolimleri oqiwshilardin’ kelelshekte iyeleytig’un qaniygeliklerine baylanisli halda oqiw pa’ninin’ ozgerip turatig’un bolimi esaplanadi.

Eger sabaqta uyrenilip atirg’an tema mazmuni 4 modulden ibarat bolsa, oqiwshinin’ oqiw-biliw iskerligi mas halda 4 oqiw iskerligi elementinen quraladi. Soni aytiw kerrek, sabaq son’inda oqiwshilardin’ oz iskerliklerin analiz qiliwi ha’m ha’m oz-ozin bahalawdi amelge asiriw maqsetinde modul da’sturin juwmaqlaw basqishi boladi. Oqitiwshi sol tiykarda modul da’sturin duzedi.

Modul da’sturleri temanin’ ta’limiy, tarbiyaliq ha’m rawajlandiriwshi maqsetinen kelip shig’atig’un modul da’stirinin’ didaktikaliq maqseti, oqiwshilardin’ sabaq dawaminda atqaratig’un tapsirmalari tapsirmalarin orinlaw boyinsha berilgen korsetpeler, modul da’sturleri juwmaqlawshi boliminde korsetiledi.

Modul da’sturlerin duziwde oqitiwshi itibarin tomendegilerge qaratiwi zarur:

1. Modul da’sturinde kozde tutilg’an didaktikaliq maqsetti aniq jaritiw. Da’sturiy ta’limde, sabaq islenbesinde oqitiwshi sabaqtin’ talimiy, tarbiyaliq, rawajlandiriwshi maqsetlerin oz moynina aladi. Yag’niy oqiwshilrda belgili bir tusiniklerdi qa’liplestiriw, ilimiy koz qarasin ken’eytiriw, h.t.b. Modul da’sturinin’ didaktikaliq maqseti sabaqtin’ joqarida aytilg’an maqsetlerine uyg’inlaastirilg’an halda oqiwshilarg’a jukletiledi. Soni aytip otiw kerek, maqset aniq bolsa ogan muwapiq halda tadbirler qollaniladi ha’m og’an erisiw an’sat boladi.

2. oqiw matereilain uyreniwdin’ logikaliq jonelisi ( induktiv yaki deduktiv tarzinde belgilengenligin) aniqlaw. Modulli ta’lim qag’iydalari esapqa aling’an halda oqiw materialinin’ mazmuni jag’inan tamamlang’an logikaliq izbe-izliktegi kishi bolim( modullerge) bolistiriw.

3. Oqiwshilar ta’repinen oqiw materiallarin ha’r bir moduli yaki bolimin ozlestiriwi ushin sholkemlestiriletig’un oqiw iskelrigi usilarin belgilew.

4. oqiw iskerligi usillarin baylanisli halda modul da’sturuinen orin aliwi lazim bolg’an oqiw elementlerin ha’m olardin’ izbe-izligin aniqlaw.

5.Oqiwshilar bilimin aniqlaw ha’m nazarat qiliw boyinsha da’slepki jariyalang’an nazarat ha’m axborot toplami, oqitiw mazmuni qayta islew.

Juwmaqlawshi nazarat ha’m oqiwshilar bilimindegi tipikaliq kemshhilikler ha’m qa’teliklerdi sheshiw jollarin belgilew.

•oqiwshilar ushin tiykarg’I ha’m qosimsha adebiyatlardi tanlaw.

Oqiwshilar modul da’sturi ja’rdeminde oqiw materiallin oz betinshe ha’m jaratiwshanliq penen uyreniw pracessi bul temani ozlestiriw ushin da’sturde belgilengen waqit shen’berinde a’melge asiriwg’a erisiw lazim.

Modul da’sturin na’tiyjeli qollawdin’ ahmiyetli sharti, onda oqiwshilardin’ oqiw biliw iskerligi oqiw elementlerin duris tanlawi esaplanadi. Sebeboi oqiwshilar modul da’sturi mnene islegenlerinde aynan usi elementlerdi orinlaydilar.

Biz tomende oqiw iskeligi elementleri tuuurleri haqqinda opikir jurgizemiz.

Modulli da’sturde juda’ kop axboraot dereklerinen paydalaniladi, sol sebepli oqiw iskerligi elementlerin axborot dereklerine qaray tusindiriw maqsetke muwapiq.

Modulli ta’lim texnologiyasinan paydalang’anda oqitiwshi tomendegi normalarg’a a’mel qiliwi lazim.:

1. oqiwshilarg’a oz betinshe ozlestiriwi ushin usinis etetig’un oqiw matereiali oqiwshilardin’ oqiw imkaniyatlarin esapqa lag’an halda olar epley alatig’un ha’m sonin’ mene birge maksimal turde turde qiyin bolmawi kerek.

2. oqiwshilar oqiw materialin da’sturde belgilengen waqit shegarasinda orinlawi kerek.

3. oqitiwshi oqiwshilardi oqiw materiallarin oz betinshe ha’m jaratiwshiliq ozlestiriw konlikpesine iye boliwina ja’rdemlesiwi kerek. Bunda da’’slep oqitiwshi sabaqqa axbaorotti eki bolimge ajratadi. Birinshi bolimi oqiwshilar, oqitiwshi ja’rdeminde, ekinshi biolimi jaratiwshiliq ha’m oz betinshe ozlestiriwi lazim. Keyin belgilengen temalardi modulli sabqa tarzinde otkiziwdi moljllep modul dasturlerin duzedi.

Modul dasturi oqitiwshilar ta’repinen duzilip, onda oqitiw maqsetleri m temani uyreniw basqishlari, oqiwshilar ta’repinen orinlanatig’un oqiw tapsirmlari iskelrigi elementleri, oqiwshilar bilimin azarat qiliw ollari izbe-iz jaziladi.

Soni aytip otiw kerek, modul da’sturleri bul – sabaq tekstin ha’m oqitiwshi ta’repinen oqiw materialin rejelestiriw emes, balki oqiwshilardin ol yaki bul temani oz betinshe ha’m jaratiwshiliq uyreniwge moljellengen oqiw iskerligi da’sturi esaplanadi..

Modul dasturlari oqitiwshilar ta’repinen ozlestirilip, onda oqitiw maqsetleri, temeni uyreniw basqishlari, oqiwshilar ta’repienen orinlanatig’un oqiw tapsirmalari, oqiw iskerligi elementleri, oqiwshilar biliminnazarat qiiw jollari izbe-iz jaziladi.

Tabiyiy obektli oqiw elementleri.

Tabiyiy obyektlar, mikro ha’m makro preparatlar, gerbariy, tulum h.t.b.

Modulli sabaqlarda , temanin’ mazmuninan kelip shiqqan halda joqarid aaytip otilgen oqiw iskerligi elementlerinen jeke tartipte yaki titisli oqiw iskerligi elementinen jiynawli halda paydalaniw.

3-modul.

Ta’lim-tarbiya pracessinde modulli ta’lim texnologiyasinan paydalaniw ushin oqitiwshi tomendegijumislardi a’melge asiriwi lazim:

• 
  oiw materiallarin modulli rejelestiriw. Oqiw jili basinda qaysi temalardi modulli ta’lim texnologiyasinan paydalanip uyreniliwin belgilew.
  
• 
  Bul temalar boyinsha kerekli modulli praektler islew.
  
• 
  Temanin’ ta’limiy, tarbiyaliq ha’m rawajlnadiriwshi maqsetlerine muwapiq ha’da modul sistemalarin duziw.
  

Modul da’sturleri mazmunina kore:

• 
  oqiwshilardi indvidual ta’rizde islewge moljellengen da’sturlerdi ha’r bir oqiwshinin’ qa’biliyeti, qibig’iwi ha’m sanaliq darejesin aniqlaw ha’m arttiriw, sabaqliq ustinde oz betinshe ha’m jaratiwshiliq islesiw, oz-ozin bahalaw konlikpelerin rawalandiriw;
  
• 
  eki oqiwshi hamkarliqta islesiwh=ge moljellengen modul da’sturi joqarid aytilip otilgenlerden tisqari, oqiwshilardin’ bir-birin qitiwi, ozara hamkarliqta oqiw tapsirmalarin orinlawi ha’m maselelrdi sheshiwi, ozara nazaratti amelge asiradi.
  
• 
  Oqiwshilardin’ kishi toparlarda islewge moljellengen modul da’sturleri joqaridag’ilar menen bir qatarda oqiwshilar ortasinda baylanis, oqiw basekesi ha’m ja’rdemdi a’melge asiriwdi nazerde tutadi.
  

Oqitiwshi bul modul da’sturlerinen aldin indvidual ta’rizde modul da’sturlerin qollap, oqiwshilardin’ oqiw materiallarin oz betinshe ha’m jaratiwshiliq konlikpelelrin qa’lipleskenligine isenim payda bolg’aninan son’ eki oqiwshi hamkarliqta islewge moljellengen modul da’sturleri tiyisli pedagogikaliq shart-sharaytalar juzege kelgeninen son’ kishi toparlarda jumis islesiwge moljellengen modul da’sturlerinen paydalaniw lazim.

Kishi toparlar ushin duzilgen modul da’sturinen paydalaniwda eki turli jntasiw bar:

1. Jaris usili.

Oqitiwshi oqiwshilardi ten’ sanli toparlarg’a ajratip, modul dasturi quarallari ja’rdeminde oz betinshe jumislardi sholkemlestirdi. Har bir modul juwmag’inda soraw-juwap, oqiw basekesi jaris tarzinde otkiziledi. Toparlar ortasinda jenilazlar aniqlanadi. Topar ag’zalari oz skerlikleri hamkarlarinin’ pikirlerin esapqa alg’an ha;da bahalaydi.

2. Kishi konsultantlar usuli.

Oqitiwshi oqiwshilardi ten’ sanl;i kishi toparlarg’a ajratip, modulli talim qurallarinda oz betinshe jumislardi sholkemlestiredi. Ha’r bir toparg’a kishi konsultantlar tayinlanadi. Kichik konsultantlar topar jumisin basqaradi, oqiwshilardin’ jumisin nazarat qiladi, tiyisli jag’daylarda ja’rdem uyimlastiradi. Ha’r bir modul juwmag’inda soraw-juwap. Oqiw basekesi otkiziledi. Ozara nazarat arqali oqiwshilar bahalanadi.

Modul dasturinin; turleri ha’m olardin’ mazmunin didaktikaliq maqsetlerin a’melge asiriw imknaiyatlarin salistirg’anda ayqin korinedi.

Tomende modulli ta’lim texnologiyalari tiykarinda shol;kemlestirilgen sabaqlarda oqitiwshiha’m oqiwshilardin’ oqiw biliw iskelrigindegi ozine ta’n qa’siyetleri menen tanisamiz.

Modulli ta’lim texnologiyasina tiykarlang’an sabaqlarda oqiwshilardin’ oqiw biliw iskerligi modul da’stirleri tiykarinda sholkemlestiriledi. Oqiwshilardin’ oqiw modul materiallarin da’ssturinen orin alg’an oqiw tapsirmalarin siapatli orinlaw arqali oz betinshe ozlestiredi ha’m oa oqiw iskerliginin’ didaktikaliq maqsetleri oqiwshilardin’ indviduala islewine moljellengen modul da’sturi

Eki oqiwsh hamkarliqta isleyitig’un modul da’sturi

Kishi toparlarda hamkarliqata isleytig’un modul; dasturi

Oqiwshilardin’ ozlestirgen bilim da’rejesin aniqlaw ha’m arttiriw subektine aylanadi. Solay etip, jalg’iz ta’lim-tarbiya pracessinin’ eki subekti oqitiwshi ha’m oqiwshi oqiw parcessinen kozlengen maqsetlerge erisedi.

Oqitiwshi oqiw materialarin bolimlerge ajaratadi ha’m modul da’sturuin jaratadi. Ha’r bir moduldin’ jeke didaktikaliq maqseti ha’m oqiw tapsirmalarin aniqlaydi. Shinin’giw juzesinen test tapsirmalari ha’m oz betinshe jumis tapsirmalarin duzedi. Oqiwshilardin’ oz betinshe oqiw biliw iskerligin quraydi.. Modul dasturinin’ didaktik maqseti ha’m oqiw tapsirmalari menen tanistiradi. Oqiwshilardin’ modul dasturi ja’rdeminde oz betinshe jumislarin shokkemlestiredi. Mashqalali jag’daylardi juzegeg keltiredi, tiyisli jag’daylarda ja’rdem uyimlastiradi.

Modul dasturinen orin algan ha’r bir modul juwmag’inda oqiw basekesi, soraw-juwap, munazara, aqliy hujum otkiziledi. Modul da’sturi juwmaqlanadi.

Ha’r bir moduldin’ jeke didaktiakliq maqseti ha’m oqiw tapsirmalarin an’laydi. Shinig’iw juzesinen nazarat test tapsirmalari ha’m oz betinshe jumis tapsirmalarin duzedi.

Oqiwshilar iskelrigi oqiw tekstin oz betinsge ha’m jaratiwshiliq ozlestiriwge jollaw. Oqiw biliw iskelrigin basqishpa-basqish sholkemlestiriw.

Oqiwshilarduin’ oz betinshe oqiw biliw iskerligin sholkemlestiriw.

Modul dasturining didaktik maqseti ha’m oqiw tapsirmalari menen tanistiriladi.

Modul dasturinin’ didaktik maqseti, modullar, modullerdin’ tapsirmalar juzesinen korsetpelerdi an’laydi. Oqiw biliw iskerligi n sholkemlestiredi.

Oqiwshilardi modul da’sturinin’ diadaktikaliq maqseti, moduldin’ jeke didaktik maqsetine muwapiq oqiw biliw iskerligin sholkemlestiriwge uyretiw.

Oqiwshilardin’ modul da’sturi ja’rdeminde oz betinshe jmislarin sholkemlestiriw.

Oqiw matreiallarin oz betinshe ozlestiredi, oqiw tapsirmalarin sipatli orinlaydi, sarawlarg’a juwap tabadi. Tiykarg’i ideyani ajratip aliw, logikaliq pikir jurgiziw, pikirdi bayan etiw ha’m tiykarlaw komlipelelri bayan etiw ge kirisiw. Mashqalali jag’daylardi juzge keltiredi, tiyisli jag’daylarda ja;’rdem uyimlastiradi.

Modul da’sturinen orin alg’an ha’r bir modul juwmag’inda oqiw basekesi, soraw-juwap, munazara, aqliy hujim aktiv qatnadsadi.

Har bir shaxstin’ ka’siplik ha’m intellektual rawajlaniwina imkan jaratiw.

Oqiwshilar ortasinda hamkarliq, ozara ja’rdemdi juzege keltiriw.

Modul dasturin juwmaqlaw.

Modul dasturining didaktik maqsetine muwapiq oz oqiw iskerligin analiz qiladi ha’m bahalaydi.

Oz oqiw iskerligin qarsiliqli analiz qiliw ha’m salistiriw oz-ozin nazarat ha’m bahalawg’auyretiw.

Shinig’iwlar juzesinen nazarat test tapsirmalari ja’rdeminde oqitiwshi nazaratain amelge asiriw.

Test tapsirmalari tiykarinda oz bilimlerin azarat qiliw, kemshilikler ha;m jol qoyilg’an qateliklerdi aniqlaw.

Oz oqiw iskerligiondegi kemshiliklerge shek qoyiw jollarin aniqlaw ha’m oz ustinde islew rejesin duziw. Erislgen na’ztiyjelerdi analiz qiliw. Oqiwshilarg’a erisilgenna’tiyjesine muwapiq ha;lda oz betrinshe ha’m jaratiwshiliq tapsirmalarin usinis etiw.

Uyrenilgen temag’a tiyisli krossvird yaki jaratiwshiliw izleniw tapsirmalarin orinlaydi.

Shinig’iwlar juzesinen test tapsirmalari ja’rdminde oqitiwshi nazaratin amelge asiradi. Erisilgen na’tiyjeni annaliz qiladi oqiwshilarg’a natiyjesine muwpiq halda oz betinsge ha’m ijadiy tapsirmalar usinis etiledi.

Oqiwshilar modul da’sturlerinin’ didaktikaliq maqsetlerin, shinig’iw dawaminda orinlaytig’un oqiw tapsirmalari, tapsirmalar juzesinen korsetpeklerdi an’laydi. Oz oqiw biliw iskerlign sholkemlestiredi. Shiningiw tekstin oz betinshe ozlestiredi oqiw tapsirmalarin sipatli oronlaydi, sorawlarg’a juwap beredi