O‘zbekistoda demokratik jamiyat qurish nazariyasi, amaliyoti va huquq

Ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan
ajratib bo‘lmaydi – bu sharqona qarash,
sharqona hayot falsafasi.
I.A.Karimov


Tarbiya sotsiologiyasi

“Tarbiya sotsiologiyasi” so‘zini eshitganda ba’zida :

• 
  Agar tarbiya bilan pedagogika fani va shuningdek, tarbiyaning ba’zi bir muammolari bilan psixologiya, etika va estetika shug‘ullansa, bu haqda biron-bir yangilikni sotsiologiya fani ayta oladi-mi? – degan savol tug‘ilishi mumkin. Pedagogika va sotsiologiya fanlarini o‘rganar ekanmiz, quyidagi javlbni topamiz.
  

“Tarbiya”, “tarbiyalash” tushunchalarini tahlil etib ko‘radigan bo‘lsak. Pedagogik adabiyotlarda bu so‘z odatda – ongli ravishda shaxsga (individual) uni biron-bir ijtimoiy rolni bajarishga tayyorlash uchun ijtimoiy ta’sir etish, buning uchun o‘sha shaxsda zarur bo‘ladigan sifatlarni paydo qilish “yaratish” tarzida ifodalanadi. Bunda tarbiya ishi bilan maxsus tuzilgan ijtimoiy muassasalar shug‘ullanishi nazarda tutiladi. Shunga ko‘ra “tarbiya” va “ta’lim berish” tushunchalari yozilganda turlicha yozilsalarda, ammo ma’nosiga ko‘ra bir-biriga juda yaqin turadilar.

• 
  Tarbiya, ta’lim berish ishlari aniq bir maqsadga qaratilgan faoliyat bo‘lgani uchun u kishidagi qanday qobiliyatlarni, sifatlarni konkret ravishda rivojlantirishga qaratilganligiga qarab (intellektual, emotsional, siyosiy, ahloqiy, estetik va x.k.) u differensiyalanadi, ya’ni tabaqalanadi. Tarbiyaviy faoliyatning mana shu aspektlari, ularning mazmuni, o‘ziga xos maqsadlari, uslublari tegishli fanlar tomonidan tadqiq qilinadi. Natijada tarbiya jarayonini o‘rganish yanada ko‘proq kompleks xarakter kasb etib, integrasiyalash, ularni umumlashtirish uchun katta zaruriyat paydo bo‘ladi. O‘z navbatida, yig‘ilgan bilimlarni umumlashtirish dastlab sotsiologik jihatdan tahlil qilinadi va faqat shundan keyingina falsafiy darajada amalga oshiriladi.
  

Sotsiologik jihatdan olib qaralganda tarbiya – shaxs muomalada bo‘lgan barcha ob’ektiv va sub’ektiv faktorlar yig‘indisining ta’siri ostida shakllanishi va rivojlanishini bildiradi. Mana shunday ma’noda u o‘ziga bir maqsadga yo‘naltirilgan pedagogik faoliyatni birlashtiradi, ammo uning eng asosiy mezonlaridan biri – tarbiyalanuvchilarning onggi va xulq-atvoriga ta’sir qiluvchi ana shu sharoitlarni ma’lum bir maqsadga muvofiq tizimga keltirishni tashkil etish hamda jamiyat uchun zarur bo‘lgan tarbiyalash samaradorligini ta’min etishdan iborat bo‘lib qolaveradi.
Hozirgi zamon ilm-fani, shu jumladan sotsiologik tadqiqotlar natijasida ham bunday murakkab va muhim tarbiyaviy ishni hal etish uchun ko‘p ishlar qilingan bo‘lsa ham Respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyingi sharoit, yangi vaziyat bu borada ko‘p ishlarni tubdan o‘zgshartirishni talab etmoqda. Mamlakatimizda yuz berayotgan tub o‘zgarishlar, fikr erkinligi, demokratiya sotsiologik tadqiqotlar o‘tkazish imkoniyatlarini yaratmoqda.
Pedagog-olimlar, sotsiologlar yangi jamiyat kishisini tarbiyalab yetkazish uchun pedagogikaning fundamental masalalarini qayta ko‘rib chiqishlari, katta miqyosda tadqiqot ishlari olib borishlari, mamlakatda sodir bo‘layotgshan iqtisodiy va sotsial-madaniy jarayonlarning mohiyatini va o‘ziga xos tomonlarini ochib beruvchi qirralarni aniqlashlari kerak. Chunki bu jarayonlarnitng barchasi yangi jamiyat kishisining shakllanishi, ijtimoiy ongni va demak, har bir shaxsning ham onggini, dunyoqarashini, xulq-atvorini ham o‘zgartirish bilan bog‘liqdir.
Mana shu kabi muhim vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishi pedagog olimlarimizdan, sotsiologlardan, tarbiya ishi bilan band bo‘lgan har bir kishidan ijodiy izlanishlarni. Oldin faqat bir tomonlama o‘rganilib kelingan shaxsni shakllantirish, kamolotga yetkazish, milliy g‘oyali qilish masalalariga katta diqqat hamda mas’uliyat bilan yondashishni talab etadi.
Shunday qilib, pedagogika hamda sotsiologiya (tarbiya sotsiologiyasi) fanlari oldida davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan muhim masalalar turibdi.
Sotsiologiyaning ilmiy jarayonga olib chiqilishi O.Kont nomi bilan bog‘liq.
Sotsial fanlarning tadqiqot ob’ektlarini aniqlash ancha murakkab bo‘lib, ular jamiyatdagi turli munosabatlarni tahlil etadilar. Tarbiya sotsiologiyasi ham sotsiologiyaning tadqiqot yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Uning predmeti esa jamiyatda shaxsning shakllanib borishidir. Shaxsning ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy muammolarni hal etishdagi rolining toborpa oshib borayotgani va shu sababli uning g‘oyaviy-siyosiy, ma’naviy tomonlarini rivojlantirishga ko‘proq e’tibor berilayotgani, boshqa tarmoqlarga qaraganda (shahar, qishloq, mehnat sotsiologiyalari va x.k.) tarbiya sotsiologiyasini oldingi o‘rinlarga olib chiqmoqda.
Shaxs rivojlanishi va shakllanishining sotsial faktorlari haqida gapirar ekanmiz bunda mehnatning juda katta rol o‘ynashini ham esdan chiqarmaslik kerak. Shaxs ruhiyati va xulq-atvorida ijtimoiy munosabatlar, birinchi navbatda uning ijtimoiy rolida aks etadi. Ijtimoiy munosabatlar shaxsga turli darajalarda ta’sir etadi: Shaxsda bir vaqtning o‘zida ham umuminsoniy, ham sinfiy, ham milliy va shuningdek, guruxiy (jinsi va yoshiga qarab), ham mikroguruhiy (ayrim oilalar, jamoalar, norasmiy guruxlar) munosabatlari yuzaga keladi. Shaxs onggiga umuman va shuningdek. Uning ayrim tomonlariga , qirralariga, ayrim aspektlariga u yoki bu darajada ta’sir etishlari natijasida, ular shaxs ruhiyati olamida o‘z izini qoldiradilar. Bu ta’sirlar shaxs ruhiyatida ko‘payib borishi bilan birga, ular bir-birini to‘ldiradi yoki inkor etadi, yo‘qotadi va oldin paydo bo‘lgan ehtiyojlar bilan, qiziqishlar, munosabatlar va ko‘nikmalar bilan o‘zaro aloqada bo‘lib ma’lum bir tizim komponentlarini tashkil etadi. Demak, inson o‘zining dinamik jihatdan rivojlanib borishida, rivojlanayotgan jamiyat modeli sifatida olib qaralishi mumkin ekan. Lekin bu model turli darajalarda bo‘ladi, chunki ijtimoiy munosabatlarning qarama-qarshiligi turli shaxslar onggida turlicha iz qoldiradi.
Inson pedagogika, psixologiya, etika, estetika fanlarining predmeti sifatida tadqiq etilishidan oldin, uningsh rivojlanib, shakllanib borishi, uning muhiti, sharoiti sotsiologik tahlil etishning ob’ekti bo‘lmog‘i kerak.
Uning asosiy maqsadi – inson mohiyatining ijtimoiy muammosini hal etish-dir... Butun tarbiya jarayoni u keng yoki tor ma’noda tushunilishidan qat’iy nazar jamiyat va shaxs o‘rtasidagi o‘zaro munosabatning eng muhim shakli sifatida olib qaralishi lozim. Bu o‘zaro munosabatning dastlabki shakliga (*darajasiga) insonning ob’ektib o‘zaro xarakati, uning hayot tarzi, uning sotsial va madiy muhiti kiradi.
Jamiyat miqyosida ro‘y berayotgan ommaviy hodisalar ham pedagogika va sotsiologiya, psixologiya fanlari uchun tadbiqiy ahamiyatga ega. Chunki alohida shaxs tarbiyasida ommaviy hodisalarning, katta guruhlarning ta’sirini inkor etib bo‘lmaydi. Zamonaviy sotsiologiyaning diqqat markazida jamoa (assotsiasiya) va uning asosiy ijtimoiy namoyon bo‘lish shakli – ommaviy (guruxiy, jamoaviy) xulq-atvori ham turadi.
Kishilar o‘z hayot-faoliyati davomida birlashadigan guruxlar masalasi nafaqat pedagogika, psixologiya fanlarining, balki sotsiologiya fanining ham muhim tadqiqot ob’ekti hisoblanadi. Ijtimoiy munosabatlar asosan ijtimoiy guruxlar o‘rtasidagi munosabatlarda namoyon bo‘ladi. “Sotsial guruh” termini juda keng va ko‘p ishlatiladi. Pedagogika va psixologiya fanlarida guruhlarni sotsial-iqtisodiy, sotsial-demografik, sotsial-psixologik va boshqa guruxlarga ajratadilar.