O’zbekiston aholsining tug’ilishi va unga ta’sir etuvchi omillar

Viloyatlar:
Toshkent	22.5	5.6	16.9	6.2	10.6	-4.3
Andijon	24.5	4.6	19.9	2.4	2.7	-0.3
Namangan	23	4.3	18.7	1.2	2.3	-1.1
Farg`ona	22.7	4.8	17.9	4	4.5	-0.5
Samarqand	24.0	4.3	19.9	3.5	4.6	-1.1
Buxoro	21.7	4.2	17.5	3.4	6.1	-2.7
Navoiy	21.4	4.7	16.7	13.6	16.1	-2.5
Sirdaryo	22.8	4.8	18	7.9	12.2	-4.3
Jizzax	31	4.7	26.3	7.1	9.6	-2.5
Xorazm	25.4	4.3	21.1	3.8	4.9	-1.1
Qashqadaryo	24.3	3.8	20.5	3.9	4.4	-0.5
Surxandaryo	24.8	3.8	21	5.1	5.9	0.8

1991 – yilda O’zbekistonda yangi iqtisodiy munosabatlarning shakillanishi natijasida ijtimoiy – iqtisodiy o’zgarishlar sodir bo’ldi va bu o’zgarishlar 1 – navbatda uning demografik vaziyatiga o’z ta’sirini ko’rsatdi. O’zbekistonda tug’ilish jarayonining nisbatan yuqoriligining asosiy sabablaridan biri oila qadriyatlari hamda nikohdan o’tish jarayonining yuqoriligidir. Masalan, 2005 – yil har 1000 kishiga shaharlarda 7,0 nikoh to’g’ri kelgan bo’lsa,ajralish ko’rsatkichi 0,6 teng bo’ldi. 1991 – 2004 yillarda O’zbekistonda har 1000 aholiga nisbatan tug’ilgan bolalar soni 34,5 dan 22,3 gacha yoki 1,2 punktga qisqardi. 2005 – yilda aholi 292,1 ming kishiga yoki 2004 – yildagiga nisbatan 1,1% ga ko’paydi.
O’zbekistonda tug’ish yoshi koeffisiyentlari ham qisqarmoqda. Tug’ilgan bolalarning asosiy qismi nisbatan yosh ayollarga to’g’ri keladi. Bu holat so’nggi yillarda yanada barqarorlashdi.
Respublikada 1980 – 1995 yillarda o’lim koeffisiyenti 7,5 promilledan 6,4 promillegacha qisqardi. Bu jarayon, asosan, go’daklar, bolalar va o’rta yoshdagi kishilar o’rtasida o’lim darajasining kamayishi bilan bog’liq. Aholiga tibbiy hizmat
ko’rsatish sohalarining rivojlanishi 1 – novbatda aholi o’limining keskin kamayishiga olib keldi. Agar 1886 – 1920 yillarda O’zbekistonda har 1000 kishi hisobiga o’lganlar soni 40 – 34 kishini tashkil etgan bo’lsa, 1920 – yilda bu ko’rsatkich 5 – 6 barobarga kamaygan. Respublika shahar hududlarida aholi o’limi qishloq joylarga nisbatan yuqoridir. Bunga sabab ekologik vaziyatdagi o’zgarishlar, shahar turmush tarzidir. Sanoar rivojlangan Toshkent shahrida aholi o’limi eng yuqori. O’lganlar soni 2005 – yilda 2004 – yilga nisbatan 6,6% yoki 8,6 ming kishiga oshdi. Go’daklar o’limi koeffisiyenti esa 2004 – yildagi 15,4% dan 14,3% ga kamaydi.

O`zbekistonda tug`ilishning umumiy koeffitsenti

Yillar	Har 1000 kishi hisobiga tug`ilganlar soni (o`rtacha)
	Respublika bo`yicha	Shaharlarda	Qishloqlarda
1991 1994 1997 2000 2003 2005	34,5 29.4 25.5 21.3 19.8 20.5	26.7 23.2 20.8 17.7 16.5 17.3	39.8 33.3 28.4 23.5 21.7 22.1

jadal o’sishi ham ko’p jihatdan shu omilga bog’liq bo’ldi. Keyingi yillarda urbanizatsiya darajasining sustlashuvi ham shuning ta’sirida yuzaga keldi.
Ma’lumotlarga ko’ra, shahar joylarda tashqi migratsiya qoldig’i 1996 – 2003 yillarda taxminan 40 – 50 ming kishi, qishloqlarda esa 20 – 30 ming kishini tashkil etdi. 2005 – yilda migratsiya qoldig’i manfiy 107,0 kishini tashkil etdi.

O`zbekistondagi yirik shaharlar aholisi (ming kishi)

Shahar nomi	1970	1990	2000	2005	2009
Toshkent Samarqand Namangan Andijon Buxoro Nukus Qarshi Qo`qon Farg`ona Marg`ilon Chirchiq Urganch Jizzax Angren Navoiy Termiz Olmaliq	1384 267 175 188 111 74 71 133 111 138 107 76 27 76 62 35 82	2151 462 310 310 240 175 181 175 235 140 172 132 115 135 120 75 135	2142 361 386 334 239 207 201 197 185 156 143 139 129 129 141 114 115	2129,9 361,2 408,5 352,6 238,6 258,1 212,2 203,5 184,5 165,1 140,7 136,3 136,5 129,3 122,3 120,8 116,7	2180 426 391 364 264 242 223 209 189 172 142 141 135 133 128 127 121

O’zbekistonda urbanizatsiyaning umumiy ko’rsatkichi 1984 – yilda 42% dan ortiqroq edi. Keyingi paytda urbanizatsiya ko’lamiga shahar aholisining tabiiy o’sish darajasining kamayib borishi ham ta’sir etmoqda.
AHOLINING TARKIBI
O`zbekistonning ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy muhiti, xususan, salkam 150 yil mustamlaka bo`lib kelgani uning demografik rivojiga, jumladan aholining milliy tarkibiga juda katta ta`sir ko`rsatdi. Aholi haqida, ya`ni aholining umumiy soni, hududlar bo`yicha taqsimlanishi, yoshi, jinsi, ijtimoiy va milliy tarkibi, tabiiy o`sishi, migratsiyasi va boshqalar haqidaaholi ro`yhati o`tkazish orqali to`liq ma`lumot olinadi. O`zbekistonda aholi ro`yhati keyingi 100 yil ichida bir necha marta (1897, 1920, 1926, 1939, 1959, 1970, 1979 va 1989 yillarda) o`tkazildi. O`zbekiston dunyodagi ko`p millatli respublikalardan biri. O`tgan yillar ma`lumotlari qiyoslab ko`rilganda, 1939 yilgi aholi ro`yxatida O`zbekistonda 97, 1959 yilgi ro`yxatda 113, 1979 yilgi ro`yxatda 120 dan ortiq millat va elat yashagan. 1989 - yilgi aholi ro`yxatidan esa, O`zbekistonda 125 dan ortiq millat va elat vakillari istiqomat qilib, ularning umumiy soni 19 million 810 mimg kishi ekanligi ma`lum bo`ldi.
O`zbekistonning tub aholisi o`zbeklar. So`nggi yillarda aholining milliy tarkibida o`zbeklarning hissasi oshdi va hozir respublika aholisining 80,0%ini tashkil etmoqda. Respublikada qoraqalpoqlar ikkinchi tub millat hisoblanadi. Ularning umumiy soni 549,2 ming kishiga yoki mamlakat aholisining 2,2%ga teng. O`zbekiston Respublikasida O`rta Osiyo mahalliy xalqlaridan tojiklar (1237,4 ming yoki 4,9%), qozoqlar (977,8 ming – 3,6%), qirg`izlar (227,4 ming – 0,9%), turkmanlar (152,3 ming – 0,6%) ham istiqomat etadi. O`zbekistonda yashab kelayotgan tatarlar soni ham anchagina (275,4 ming kishi – 1,0 %).
O`zbekiston Respublikasida rus, ukrain, beloruslar bilan bir qatorda polyak, chex, bolgar va boshqalar ham yashaydi. 1989 - yil aholi ro`yxatiga ko`ra soni jihatidan 2 – o`rinda ruslar turar edi, hozir esa 3 – o`rinda bo`lib, 1050 ming kishidan ziyod yoki umumiy aholiga nisbatan 3,8% ni tashkil etadi. O`zbekistonda yashovchi ruslarning soni jihatidan o`sish dinamikasiga nazar tashlasak, eng tez sur`at bilan ko`payishi 1959 – 70 yillarga to`g`ri keladi. Buning sababi 1966 – yil Toshkent zilzilasidan so’ng shaharning qayta qurilishi hamda respublikada yangi sanoat markazlari tashkil topib, rus va yevropa xalqlarining ko’plab jalb qilinganligidir. Biroq keyingi yillarda ruslarning o’sish sur’ati bir qadar kamaydi.
O’zbekistonda hind – yevropa oilasiga mansub bo’lgan tojiklardan tashqari fors, pushtun, balujlar va boshqa xalqlar ham bor. Mamlakatda koreys, arman, yahudiylar ham yashaydi.
Mamlakatda millatlarning geografik joylashishi ham bir tekis emas. Buning birinchi sababi millatlarning tarixiy rivojlanishi bo’lsa, ikkinchidan respublikada xalq xo’jalik tarmoqlarining rivojlanish xususiyatlaridir. Qishloq joylarda tub millat vakillarining soni ko’payib, boshqa millat vakillarining nufuzi kamaymoqda. Qoraqalpoqlar to’la – to’kis o’z respublikasi doirasida yashaydigan millat hisoblanadi (94,5%). O’zbekistonning mustaqil taraqqiyoti davrida aholi milliy tarkibida katta o’zgarish sodir bo’ldi. Hozirda O’zbekistonda o’zbeklar salmog’i 1989 – yilga nisbatan 8,6% ga oshdi.

O`zbekiston aholisining milliy tarkibi (foizda)