Oʼzbekiston Milliy universiteti “Ijtimoiy psixologiya” yo’nalishi magistri

UDK
Talabalarda liderlik xususiyatini namoyon boʻlishining ijtimoiy
psixologik omillari.
Sobitova Shahnoza Shokir qizi
[e-mail]
Oʼzbekiston Milliy universiteti “Ijtimoiy psixologiya” yo’nalishi magistri

Liderlik psixologiyasi muammosi mustahkam tadqiqot an'analariga ega. Liderlikni empirik o'rganish uzoq vaqt oldin boshlangan. Bu yo'nalishdagi dastlabki qadamlarni XX-asr boshlarida amerikalik olimlar qo’ydilar. Biroq, uning tarkibiy tomoni tadqiqotchilar e'tiborini faqat 1950-yillarda, ikkita asosiy etakchi rol aniqlanganda jalb qildi: biznes (instrumental) rahbarning o'rni va ekspresiv (ijtimoiy-emotsional) rahbarning roli va aslida ularning mavjudligi liderning rolga asoslangan differentsiatsiyasi fenomeni deb nomlandi. Ushbu rollar guruh faoliyatining turli jihatlari bilan bog'liq: instrumental etakchining roliga, avvalambor, guruhga qo'yilgan vazifalarni hal qilishga qaratilgan harakatlar kiradi va hissiy etakchining roliga asosan guruhning ichki integratsiyasi sohasi bilan bog'liq harakatlar kiradi.

Liderlik muammosini o'rganish jarayonida olimlar ushbu kontseptsiyaga juda ko'p turli xil ta'riflarni taklif qilishdi. Liderlik guruhlarga ta'sir o'tkazish, ularni umumiy maqsadga erishishga undash, muomala jarayoni yordamida ma'lum vaziyatda namoyon bo'lgan va aniq maqsad yoki maqsadlarga erishishga qaratilgan shaxslararo o'zaro ta'sir sifatida qaraladi. Qanday bo'lmasin, liderlik umumiy maqsadga erishish uchun odamlarga ta'sir o'tkazish bilan bog'liq. Liderlik xatti-harakatining kontseptsiyasi liderlarni maxsus ishlab chiqilgan dasturlar bo'yicha o'qitish imkoniyatini nazarda tutadi. Psixolog K.Levin tadqiqot olib borib, uchta liderlik uslublardan foydalanish samarasini taqqosladi: avtoritar, demokratik va passiv. Ushbu tadqiqot natijalari demokrat liderlik uslubidan eng yuqori qoniqish va samaradorlikni kutgan akademiklarning fikrlariga zid edi. Keyinchalik olib borilgan tadqiqotlar shuni ham tasdiqladiki, demokratik uslub har doim ham eng samarali emas.
XIX asr oxiri - XX asr boshlarida xulq-atvorga oid liderlik nazariyalari ommalashib bordi, chunki olimlar xarakter xususiyatlariga emas, balki liderning xulq-atvoriga e'tibor berishdi. Uni atrof-muhit tomonidan tashqi baholashga, izdoshlar guruhi tomonidan idrok etishga alohida ahamiyat berildi. Bunday holda o'lchov liderni o'rab turgan strukturaning ichki birligini, shuningdek, guruh a'zolarining o'z liderlarining harakatlaridan individual qoniqishlarini aniqlashga asoslangan edi. U yoki bu shaxsni liderlar toifasiga kiritish, shu tariqa uning lider sifatida harakat qilish qobiliyati, boshqacha qilib aytganda, tegishli tashkiliy tuzilmani yaratish qobiliyati asosida amalga oshirildi. Liderlarning xulq-atvor jihati R.Tannenbaum, V.Shmidt, R.Likert, R.Bleyk, J.Moughton, J.Ford va boshqalar tomonidan o'rganilgan.
"Liderlik" atamasi inglizcha "lead" fe'lidan kelib chiqqan bo'lib, "yetakchilik qilish" degan ma'noni anglatadi. Ba'zan manbalarda, ilmiy adabiyotlarda «lider» so‘zini «yetakchi» atamasi bilan almashtirish xollari uchrab turadi. “Yetakchi” so‘zi dono rahbar, yo‘lboshchi, o‘z so‘zini o‘tkaza oladigan, jamoa va guruh a'zolariga ta'sir o‘tkazuvchi va maqsadga yetaklovchi shaxsga nisbatan qo‘llaniladi. Yetakchi - o‘z atrofidagi odamlarning fikri va xulq-atvoriga ijobiy ta'sir o‘tkaza oladigan, maqsadli vazifalarni amalga oshirish qobiliyatiga va yuqori shaxsiy mavqega ega bo‘lgan ijtimoiy guruh a’zosi. Yetakchilik guruh tarkibini, undagi munosabatlar tizimini tahlil etish orqali insonda shakllangan qobiliyatga suyanish va qobiliyatni imkoniyatga qarab, namoyon etish holatidir. Oy‘lashimizcha, «yetakchi» atamasi «lider»ga xos bo‘lgan psixologik tavsifni to‘la ifodalay olmaydi. Lekin liderga xos bo‘lgan fazilatni ifodalovchi yana qator jihatlar borki, ularni munosabatlar tizimi doirasidagina tahlil etolmaymiz. Bunday talqinda liderga xos bo‘lgan asosiy jihatlardan yana biri - shaxsning vaziyatga muvofq, ravishda harakat qilish qobiliyatidir. Biron-bir muammoli vaziyatda paydo bo‘lgan qiyinchilikni bartaraf etishdagi tashabbus, totuflik va moxirlik liderga xos fazilatlardir. Muammoni yechish bilan bog‘liq qiyin vaziyatda lider boshqalarga nisbatan o‘zining ilg‘orligi, bilan ajralib turadi.
«Yetakchi» so‘zi shaxsning guruhni yetaklashga, boshchilik qilishga bo‘lgan ishtiyoqi mavjudligidan kelib chiqadi. Liderlik, yuqorida aytib o‘tganimizdek, ma'lum fazilatlarga ega bo‘lgan shaxs ketidan guruhning ergashishini, jamoaning o‘z ixtiyoriga ko‘ra o‘zi ishongan odam borayotgan yo‘lni tanlashini anglatadi. Liderning bu xususiyati uning xissiy jozibadorligida, o‘zgalarni o‘ziga jalb etish fazilatida namoyon bo‘ladi.¹ Lider, eng avvalo, insonlar, o‘z xodimlarining “ko‘ngliga yo‘l topishi, ular bilan hamnafas bo‘lib, dardu tashvishlarini yaqindan his etib, ularni yuksak maqsadlar sari boshlaydigan, ularning haqiqiy yordamchisiga, maslahatgo‘yiga, maslakdoshiga aylanishi zarur”.
Liderlik deganda, ijtimoiy ta’sir etish jarayoni tushuniladi, bunda lider atrofdagilarning tashkiliy maqsadlarga erishish faoliyatida ixtiyoriy ishtirok etishiga intiladi (Shrizayn); yoki maqsadlarga erishishga qaratilgan guruh faoliyatiga ta’sir o’tkazish jarayoni sifatida namoyon bo’ladi. (Stogdill).
Liderlikni ma’lum bir vaziyat uchun turli xil kuch manbalarining eng samarali kombinatsiyasiga asoslangan va odamlarni umumiy maqsadlarga erishishga undashga asoslangan boshqaruvning o'zaro ta'sirining bir turi deb ta’riflash mumkin. Liderlik, shuningdek, guruh faoliyatini muvofiqlashtirish va boshqarish bo'yicha o'ziga xos harakatlari sifatida aniqlanadi (Fridler).
Aslida liderlik kontseptsiyasini aniqlash muammosi qaysi nazariyaga rioya qilishiga bog'liq. Umumiy ma'noda liderlikni guruhdagi shaxslararo munosabatlar tizimidagi hukmronlik va bo'ysunish, ta'sir va ergashish munosabatlari deb ta'riflash mumkin.
Liderlik - bu boshqa odamlarga ta'sir o'tkazish (V.Kats, L.Edinger va boshqalar). Bu ta'sir to'rtta xususiyat bilan tavsiflanadi: birinchidan, ta'sir doimiy bo'lishi kerak, ikkinchidan liderning ta'siri butun guruhga (tashkilotga, jamiyatga) sezilarli bo’lishi kerak, uchinchidan, siyosiy lider ta'sir etishda aniq ustuvorligi bilan ajralib turishi lozim, to'rtinchidan, liderning ta'siri to'g'ridan-to'g'ri kuch ishlatishga emas, balki hokimiyatga yoki hech bo'lmaganda liderlikning qonuniyligini tan olishga asoslangan bo’lishi lozim. Ba'zi olimlar, masalan J.Blondel, liderlikni amalga oshirishda majburlash usulidan foydalanganliklarini tan olishadi.
Liderlik haqida so‘z borganda, unda qanday xususiyatlar bo‘lishi lozim, degan savolga ham javob berishimiz lozim bo‘ladi. Lider lavozim nuqtai nazardan rahbar bo‘lmasligi ham mumkin. Ammo, u jamoani o‘zi ortidan ergashtira olish qobiliyatiga ega bo‘lishi mumkin. Lider, odatda, guruhning norasmiy munosabatlar tizimida namoyon bo‘ladi. Muayyan shaxsning lider darajasida tan olinishi unga ruhan yaqinlikni, uning ish bilan bog‘liq qator fazilatlarini yuqori baholashni, ushbu shaxsning guruh manfaatlariga e'tibori kuchliligini anglatadi. Lider - guruhning hamma a'zolari tomonidan tan olingan shaxsdir. Liderning qadriyatlar tizimidagi asosiy jihati guruh manfaatini har narsadan ustun qo‘yish, guruh oldiga qo‘yilgan vazifani hal etishga sidqidildan kirishib, bu jarayonga jamoani safarbar eta bilishidir.
Rahbarlik - lavozim, lider guruh tomonidan saylangan, tan olingan shaxs. Agar rahbar va lider o‘rtasidagi farqqa e'tibor beradigan bo‘lsak, rahbar xodimlarga ega, liderning esa hamfikr tarafdorlari mavjud. Rahbar tayinlanib, boshqaruvda hokimiyatga suyansa, lider jamoa a'zolari orasidan saylanib, jamoaga tayanadi.
Shunday qilib, liderlik - bu odamlarga ta’sir o’tkazish san'ati, ularni kerakli maqsadlarga erishish uchun intilishga ilhomlantirish qobiliyati. Odamlar liderga ergashadilar, chunki lider ularga o'z ehtiyojlarini qondirish uchun vositalarni taklif qilishga, harakat yo'nalishini ko'rsatishga qodir. Ko’rinib turibdiki, liderlik fenomeniga e’tibor tasodifiy emas va bundan tashqari, u o’zi ma'lum ma'noda zamonaviy ta'lim tizimining bir qator jiddiy muammolarini birlashtiruvchisi bo'lib chiqadi.
Liderlik ko'p qirrali ijtimoiy hodisadir. Liderlik fenomeni ozmi-ko'pmi har qanday uyushgan guruhda, guruh uchun qandaydir umumiy maqsadga intilishda namoyon bo'ladi.
Lider nazariyasini rivojlantirishning asosiy yo'nalishlarini shuni ko'rsatadiki, psixologiyaning ushbu sohasidagi tadqiqotlari tobora ko'proq yangi bo'limlarni qamrab oladigan va yangi mavzularni ochadigan keng jabhada olib borilmoqda.
I-bob boyicha xulosa qiladigan bo’lsak, shuni aytish mumkinki, "yetakchi", "liderlik" va "rahbar" tushunchalari ko'pincha sinonim sifatida ishlatiladi. Biroq ilmiy nuqtai nazardan bu tushunchalar farq qiladi va ayri holda tadqiq etiladi.
Agar biz liderlikning turli xil ta'riflarini sinchkovlik bilan tahlil qilsak, xulosa qilishingiz mumkinki, liderlik – bu, ham shaxsning pozitsiyasi, ham izdoshlarni ba'zi faoliyatga jalb qilish jarayoni.
Lider - bu ma'lum xususiyatlarga ega bo'lgan va o’sha tufayli liderlikka ko’tarilgan shaxs. Liderga o'ziga ishonch, o'tkir aql, o'z ishini puxta bilish, kompetensiya, kuchli iroda, inson psixologiyasining o'ziga xos xususiyatlarini anglash qobiliyati, tashkiliy va kommunikativ qobiliyatlari kabi psixologik fazilatlar xos hisoblanadi.
Liderlik bo’yicha zamonaviy ilmiy nazariyalari, liderlikning ob'yektiv hodisasining barcha qirralarini: liderning shaxsi, uning shakllanishining ijtimoiy va shaxsiy manzarasi; liderlik turlari; lider va uning muhiti o'rtasidagi o'zaro munosabatlar; atrofdagilarning motivlari, munosabatlari, xulq-atvori; rasmiy va norasmiy liderlar o'rtasidagi munosabatlar; ergashuvchi guruhlarning asosiy xususiyatlari; liderlik namoyon etadigan vaziyatlarni qamrab olgandek tuyuladi.
Liderlik – bu murakkab ijtimoiy hodisa. Shu nuqtai nazardan, bizning fikrimizcha, uni bitta nazariya doirasida tushuntirish imkonsiz bo'lib, har xil yondashuv, nazariya, va konsepsiyalar orqali tahlil va talqin qilinganda eng ob'yektiv to’g’ri yo’l bo'ladi.


Foydalanilgan adabiyotlar roʼyxati
1.Gʼoziev E.Gʼ. Pedagogik psixologiya. Oʼquv qoʼllanma. Toshkent. “Noshir” 2014 yil. B.105
2. Xolbekov A.J. Boshqaruv sotsiologiyasi. -T.: “Akademiya”, 2008

1 Xolbekov A.J. Boshqaruv sotsiologiyasi. -T.: “Akademiya”, 2008