O‘zbekiston milliy universiteti m. ShAripov d. Fayzixo‘jayeva mantiq tarixi va nazariyasi falsafa yo‘nalishi talabalari uchun Darslik Toshkent

Tushunchalar o‘rtasidagi munosabatlarning umumlashtirilgan sxemasi




MURAKKAB MULOHAZALAR

Mulohazaning nomi	belgisi	formulasi	mantiqiy bog‘lovchisi	chin bo‘lish sharti
Kon’yuntiv – birlashtiruvchi mulohaza		pq	va, ammo, lekin, biroq, ham, hamda, (,), bilan	tarkibidagi sodda mulohazalarning barchasi chin bo‘lganda chin bo‘ladi
Kuchsiz diz’yunksiyali ayiruvchi mulohaza		pq	yo, yoki	tarkibidagi sod-da muloha-zalardan hech bo‘lmasa, bittasi chin bo‘lganda chin bo‘ladi
Kuchli diz’yunksiyali ayiruvchi mulohaza	.	p. q	yo, yoki	tarkibidagi sodda mulohazalardan faqat bittasi chin bo‘lganda chin bo‘ladi
Implikativ- shartli mulohaza	→	p→q	Agar...unda	asosi chin bo‘lib, natijasi xato bo‘lgan holatlardan boshqa hammasida chin bo‘ladi
Ekvivalent mulohaza		p q	Agar,...faqat shunda	asosi va natijasi chin yoki xato bo‘lganda chin bo‘ladi

Murakkab mulohazalarning chin bo‘lish shartlari

P	q	p^q	pVq	pVq	p→q	p↔q
Chin	chin	chin	chin	xato	chin	chin
Chin	xato	xato	chin	chin	xato	xato
Xato	chin	xato	chin	chin	chin	xato
Xato	xato	xato	xato	xato	chin	chin

Xulosa chiqarish



Oddiy qat’iy sillogizm

(sillogizm)

Ta’rifi va tuzilishi	Sillogizm figuralari	figuralarning moduslari
Oddiy qat’iy sillogizm yoki qisqacha sillogizm ikkita oddiy qat’iy mulohazadan uchinchi oddiy qat’iy mulohazaning zaruriy tarzda kelib chiqishidan iborat. Unda deduktiv xulosa chiqarishning asosiy xususiyatlaridan biri – fikrning umumiylikdan juz’iylikka qarab yo‘nalishi yaqqol namoyon bo‘ladi. Tuzilishi quyidagicha: S – kichik termin, P – katta termin, M – o‘rta termin. Katta asos, kichik asos, xulosa	I figura	AAA-Barbara, EAE-Celarent, AII-Darii, EIO-Ferio.
	II figura	AEE-Camestres, EAE-Cesare, AOO-Baroko, EIO-Festino
	III figura	AAI-Darapti AII-Datasi IAI-Disamis EAO-Felapton EIO-Ferision OAO-Bokardo
	IV figura	AAI-Bramalip AEE-Camenis IAI-Dimaris EAO-Fesapo EIO-Fresison.

GIPOTEZA





Nazariyaning tarkibiy ?ismlari:

1) empirik asos: nazariyaga alo?ador faktlar, ularga manti?iy ishlov bеrish natijalari;

2) boshlan?ich nazariy asos: nazariyaning asosiy tushunchalari, postulatlari (aksiomalari), fundamеntal ?onunlar (printsiplar);

3) nazariyaning manti?iy apparati: tushunchalarni ?osil ?ilish va ta'riflash қоидалари, хулоса чиқариш (исботлаш) қоидалари;

4) олинган натижалар (хулосалар).

Nazariyaning funktsiyalari:

1. Bilimlarni sistеmaga soladi.

2. Mavjud bilimlarni ani?lashtiradi, kеngaytiradi, chu?urlashtiradi.

3. Ўрганилаётган ҳодисани тушунтиради.

Nazariya – ma'lum bir prеdmеt so?asiga oid tushunchalar, ?onunlar, gipotеzalar, ?oyalarni sistеmaga solib, u ?a?ida yaxlit tasavvur ?osil ?iladigan, yangi fundamеntal umumlashmalar yaratishga olib kеladigan, shu so?adagi ?odisalarni tushuntirish, oldindan kўrish imkonini bеradigan ishonchli bilim

Nazariyaning turlari:

1) tajriba bilan ish kўradigan fanlarning mazmundor nazariyalari;

2) gipotеtik-dеduktiv (yoki yarim aksiomatik) nazariyalar;

3) аксиоматик назариялар;

4) формаллашган назариялар.(формал системалар)
NAZARIYA


Ideal obyektlar – borliqda muayyan asoslariga ega, lekin ular alohida predmetlar proobrazlari bo‘lmagan obyektlardir.
Fikrlash obyektlari


Argumentlash – birorta muloxazaning chin yoki xatoligini u bilan mantiqan bog‘langan boshqa chin





Isbotlash – birorta mulohazaning chinligini u bilan bog‘langan va chinligi avvaldan aniqlangan boshqa mulohazalar yordamida asoslashdan iborat mantiqiy amaldir. Uning strukturasida tezis, argumentlar, isbotlash usuli mavjud. Isbotlashning ikkita turi bor.

Raddiya deb, avval ilgari surilgan fikrning xatoligini yoki asossizligini o‘rnatishga qaratilgan mantiqiy usulga aytiladi. Rad etishning uchta usuli mavjud.

Apogogik isbotlash. Unda antitezis vaqtincha chin deb qabul chilinadi va uning xatoligi ko‘rsatiladi.

Ayruvchi isbotlash. Unda tezis sof ayruvchi mulohazaning bir azosi bo‘lib, uning chinligi boshq azolarining xatoligini ko‘rsatish orqali asoslanadi.

Tezisni rad etish.

Argumentlarni rad etish.

Исботлаш усулини рад этиш.


Adabiyotlar ro‘yxati

1.O‘quv adabiyotlari

1. 
   Sharipov M., Fayzixo‘jayeva D. Mantiq. O‘quv qo‘llanma –Toshkent: G‘.G‘ulom nomidagi nashriyot, matbaa korxonasi, 2004. –B.216.
   
2. 
   Sharipov M., Fayzixo‘jayeva D. Mantiq. O‘quv qo‘llanma. Falsafa bakalavr yo‘nalishi talabalari uchun – T., 2005(lotin grafikasida).
   
3. 
   Sharipov M. Mantiq. O‘quv qo‘llanma. -Toshkent: Faylasuflar milliy jamiyati, 2012.
   
4. 
   Fayzixo‘jaeyva D. Mantiq: izohli lug‘at. –Toshkent, 2015.
   
5. 
   Qodirov M. Markaziy Osiyo, Yaqin va O‘rta Sharqning falsafiy tafakkuri (o‘rta asrlar).O‘quv qo‘llanma.- T., 2010
   

Xorijiy adabiyotlar

1. 
   Morri s R. Yernes t n a g e l an introduction to logic and scientific method New York/ 2007/
   
2. 
   William_Marta_ Khaele. The development of logic.
   
3. 
   Resher N.. The development of Arabic logic.
   
4. 
   Patrick Suppes. Introduction to logic. Van Nostrand Reinhold Company. New York/ 1957/
   
5. 
   Voyshvillo E.K., Degtyarev MGU. Logika kak chast teorii poznaniya i metodologii. Fundamentalnыy kurs. Uchebnik dlya filosofskix fakultetov. Kn.1-2. -Moskva: MGU, 1994.
   

2. 
   Birinchi manbalar, monografiyalar, risolalar, maqolalar
   

1. 
   Abu Abdulloh al-Xorazmiy. Mafotix al-ulum // Baxodirov. R.M. Abu Abdulloh al-Xorazmiy va ilmlar tasnifi tarixidan.-T.: 1995.-B. 98.
   
2. 
   Abu Ali Ibn Sina. al-Xikma al- mashrikiya.// Izbrannoe. T.1. Ashgabat 2003.
   
3. 
   Abu Ali Ibn Sina. Logika. Danish-name // Izbrannыe proizvedeniya.-Dushanbe., 1980. T.1-S 69-103.
   
4. 
   Abu Ali Ibn Sina.Ukazaniya i nastavleniya..//Izbrannыe proizvedeniya.-T.1. Dushanbe, 1980.
   
5. 
   Abu Ali Ibn Sino. Falsafiy qissalar.-T.: Badiiy adabiyot, 1963.
   
6. 
   Abu Xomid G‘azzoliy. Ihyou ulumid-din. //Ilm kitobi. 1-kitob.T., 2003.
   
7. 
   Alekseev A.P. Argumentatsiya. Poznanie. Obщenie. - M., 1991
   
8. 
   Al-Kindi. O pervoy filosofii. // Izbrannыe proizvedeniya mыsliteley stran Blijnego i Srednego Vostoka IX-XIV vv.-M.: 1961. S. 66-67.
   
9. 
   Al Farabi. Logicheskie traktatы.- Alma-Ata: Nauka, 1975.
   
10. 
    Al-Farabi i razvitie vostochnoy filosofii. Astana, 2005.
    
11. 
    Al-Farabi i razvitie vostochnoy filosofii. Astana, 2005.
    
12. 
    Al-Farabi. Dialektika.// Al-Farabi. Istoriko-filosofskie traktatы. Alma-Ata, 1985.
    
13. 
    Al-Farabi.Filosofskie traktatы. Alma-Ata, 1973.
    
14. 
    Andreev I.D. Dialekticheskaya logika. Uchebnoe posobie. - M.: 1985.
    
15. 
    Aristotel. Soch. tom1- 2.M.: 1976-1978.
    
16. 
    Baltaev M.N. Voprosы gnoseologii i logiki v proizvedeniyax Ibn
    
17. 
    Baltaev M.N. Voprosы gnoseologii i logiki v proizvedeniyax Ibn
    
18. 
    Baxodirov R.M. Abu Abdulloh Xorazmiy va ilmlar tasnifi tarixidan. Toshkent, 1995.
    
19. 
    Belnap N., Stil T. Logika voprosov i otvetov - M.: 1981.
    
20. 
    Beruniy Abu Rayxon. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. -T..1974.
    
21. 
    Bozorov D. Sinergetik paradigma.-Toshkent,2012.
    
22. 
    Boltaev M. Voprosы gnoseologii i logiki v proizvedeniyax Ibn Sinы i ego shkolы. Dushanbe, 1965.
    
23. 
    Bocharov V.A. Aristotel i traditsionnaya sillogistika. - M., 1984
    
24. 
    Bocharov V.A., Markin V. I. Osnovы logiki. – M., 1994.
    
25. 
    Bekon F. Novыy organon. - M.: 1983.
    
26. 
    Voyshvillo E. K., Degtyarev M.G. Logika. – M., 1999.
    
27. 
    Voyshvillo E. K. Ponyatie kak forma mыshleniya. – M., 1989.
    
28. 
    Voyshvillo E. K. Simvolicheskaya logika: klassicheskaya i relevantnaya. – M., 1989.
    
29. 
    Voyshvillo E. K., Degtyarev M. G. Logika kak chast teorii poznaniya i nauchnoy metodologii. Kn. 1, 2. – M., 1994.
    
30. 
    Gegel G.V.F. Nauka logiki. 1-3 tt. - M.: 1970-1972.
    
31. 
    Gegel Ensiklopediya filosofskix nauk. Tom 1. Nauka Logika -M.: 1974
    
32. 
    Geyzenberg V. Fizika i filosofiya. Chast i seloe. - M.: 1989.
    
33. 
    Geyzenberg V. Fizika i filosofiya. Chast i seloe. - M.: 1989.
    
34. 
    Geyting A. Intuitsionizm. - M.: 1965
    
35. 
    Getmanova A.D. Logika. – M., 2016.
    
36. 
    Dekart R. Izbrannыe proizvedenie. - M.:1986.
    
37. 
    Delez I. Logika smыsla. - M.: 1995.
    
38. 
    Dialekticheskaya logika –Alma-Ata, 1987.
    
39. 
    Dunyoviylik falsafasi. –Toshkent, 2007
    
40. 
    YOqubov. - T., Qallibekov S.:Matematik logika elementlari. – T.: O‘qituvchi, 1996.
    
41. 
    Zvedenyuk A.V. Stanavlenie nauchnogo znaniya. - T.: Fan, 1988.
    
42. 
    Ibn Sina. Izbrannыe filosofskie proizvedeniya. – M., 1980.
    
43. 
    Ivin A. A. Iskusstvo pravilno mыslit. – M., 1990.
    
44. 
    Ivlev Yu. V. Logika. Uchebnik dlya vuzov. – M.: Logos, 2016.
    
45. 
    Izbrannыe proizvedeniya mыsliteley stran Blijnego i Srednego Vostoka.Moskva, 1961.(xrestomatiya)
    
46. 
    Ilenkov E.V. Dialekticheskaya logika. M.,2001.
    
47. 
    Ilin V.V. Kriterii nauchnosti znaniya. - M.: 1989.
    
48. 
    Kant I. Kritika chistogo razuma. Soch. v 6-ti tomax. T.3. - M.: 1964.
    
49. 
    Karimov B.R. Dialektika obyektivnogo i subyektivnogo v vosxojdenii ot abstraktnogo k konkretnomu. –T.: Fan, 1988.
    
50. 
    Karnan R. Filosofiskie osnovaniya fiziki. - M.: 1971.
    
51. 
    Kirillov V. I., Starchenko A. A. Logika. – M.: “Logos”, 1997.
    
52. 
    Koyre A. Ocherki istorii filosofskoy mыsli. – M.: Progress, 1985.
    
53. 
    Kondakov N. I. Logicheskiy slovar -spravochnik. – M., 1976.
    
54. 
    Kondakov N.I. Logicheskiy slovar-spravochnik. - - M., 1976.
    
55. 
    Kun T. Struktura nauchnыx revolyusiy. - M.: 1975.
    
56. 
    Logika i kompyuter. Modelirovanie rassujdeniy i proverka pravilnosti programm. – M.: “Nauka”, 1990.
    
57. 
    Logika: nauka i iskusstvo. – M., 1993.
    
58. 
    Logiko-gnoseologicheskie idei mыsliteley Srednoy Azii, -T.: Fan, 1981, –198 s.
    
59. 
    Lukashevich V.K. Nauchnыy metod: struktura, obosnovanie, razvitie. - M.: 1991.
    
60. 
    Lukashevich V.K. Nauchnыy metod: struktura, obosnovanie, razvitie. - M.: 1991.
    
61. 
    M.A.Markov. Razmыshlyaya o fizike … -M.: Nauka, 1988
    
62. 
    M.Xayrullayev, M. Haqberdiev. Mantiq. -T.: O‘qituvchi, 1993.
    
63. 
    Makovelskiy A. Istoriya logiki. - M.: 1967.
    
64. 
    Makovelskiy A.O. Istoriya logiki.-M.: Nedra, 1967
    
65. 
    Malik Murod. O‘zbek qadriyatlari. – T.: “Cho‘lpon”, 1995.
    
66. 
    Malik Murod. O‘zbek qadriyatlari. – T.: “Cho‘lpon”, 1995.
    
67. 
    Mantiq haqida saboqlar. (yoki Isogo‘jiy sharhi). -Toshkent, 2008.
    
68. 
    Markin V. I. Sillogisticheskie teorii v sovremennoy logike. – M. 1991.
    
69. 
    Markov M.A. Razmыshlyaya o fizike …- M.: Nauka, 1988
    
70. 
    Metodologiya i metodы nauchnogo poznaniya v usloviyax nauchno-texnicheskoy revolitsii. - T.: 1986.
    
71. 
    Mo‘minov I. M. O‘zbekiston ijtimoiy-falsafiy tafakkuri tarixidan.–T.: “Fan”, 1993.
    
72. 
    Mo‘minov I. M. O‘zbekiston ijtimoiy-falsafiy tafakkuri tarixidan.–T.: “Fan”, 1993.
    
73. 
    Mustaqillik: ilmiy, izohli, ommabop lug‘at. – T.: “Sharq”, 1999.
    
74. 
    Nazarov Q. Bilish falsafasi. – T., 2005.
    
75. 
    Nazarov Q.Falsafa asoslari – T., 2013.
    
76. 
    Nosirov R.N., Sirojiddinov S.Sh., Ziyautdinova X.A. O‘rta Osiyolik allomalarning falsafiy qarashlari. –Toshkent, 2007.
    
77. 
    Oyzerman T.I. Suщestvuet li logicheskaya problematika za predelami formalnoy logiki?-Rossiyskaya Akademiya nauk. Obщestvennыe nauki i sovremennost.1995. №5
    
78. 
    Popov P. S. Istoriya logiki Novogo vremeni. –M., 1960.
    
79. 
    Popper K. Logikanauchnogo issledovaniya. - M.: 2002.
    
80. 
    Popper K. Logika i rost nauchnogo znaniya. - M.: 1983
    
81. 
    Popper K. Chto takoe dialektika? - Voprosы filosofii. 1995, №5
    
82. 
    Prigojin I. Stengers I. Poryadok iz xaosa. - M.: 1986.
    
83. 
    Po‘latova D., Fayzixo‘jaeva D. Mantiq. O‘quv-uslubiy qo‘llanma. –T.:TDShI, 2012.
    
84. 
    Radxakrishnan. Istoriya indiyskoy filosofii. t.1,2. M.,1956
    
85. 
    Raximov I. Mantiqdan amaliy mashg‘ulotlar va metodik tavsiyalar. –T.: “O‘qituvchi”, 1988.
    
86. 
    Raximov I. Mantiqdan amaliy mashg‘ulotlar va metodik tavsiyalar. –T.: “O‘qituvchi”, 1988.
    
87. 
    Rouzental F. Torjestvo znaniya. –Moskva, 1978.
    
88. 
    Ruzavin G. I. Konsepsiya sovremennogo estestvoznaniya.-M.:1997.
    
89. 
    Ruzavin G. I. Konsepsiya sovremennogo estestvoznaniya.-M.:1997.
    
90. 
    Ruzavin G. I. Nauchnaya teoriya: logiko - metodologicheskiy analiz. –M., 1978.
    
91. 
    Sadovskiy V.N. K.Popper, gegelevskaya dialektika i formalnaya logika. Voprosы filosofii. 1995. №1.
    
92. 
    Safarboyev M. va b.. Mantiq. –Urganch, 2007.
    
93. 
    Smirnov V.A. Popper prav: dialekticheskaya logika nevozmojna. Voprosы filosofii. 1995, №1.
    
94. 
    Smirnova E. D. Filosofiya i logika. – M., 2006.
    
95. 
    Stepanova O.I. Istoriya logiki – Toshkent: O‘zMU, 2007.
    
96. 
    Tohir Karim. Milliy tafakkur tarixidan. –Toshkent, 2004.
    
97. 
    Tulenov J.T. Dialektika i stil nauchnogo mыshleniya. -T.: 1987
    
98. 
    Tulenov J.T. Dialektika i stil nauchnogo mыshleniya. -T.: 1987
    
99. 
    Tulenov J.T. Dialektika nazariyasi. -T.: 2001.
    
100. 
     Tulmin S. Chelovechiskoe ponimanie. - M.: 1984.
     
101. 
     Tulmin S. Chelovechiskoe ponimanie. - M.: 1984.
     
102. 
     To‘raev B.O. Logika: masalalar va mashqlar. – T., 2009.
     
103. 
     Uaytxed. A.M. Izbrannыe rabotы po filosofii. - M.: 1990
     
104. 
     Uaytxed. A.M. Izbrannыe rabotы po filosofii. - M.: 1990
     
105. 
     O‘zbekistonda ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarixidan lavhalar. Akademik M. Xayrullayev tahriri ostida. – T.: “O‘zbekiston”, 1995.
     
106. 
     Usmanov M. Zakariyya ar-Razi // Iz filosofskogo naslediya narodov Blijnego i Srednego Vostoka-T.: 1972-S, 199-233.
     
107. 
     Fayzixo‘jayeva D. Abu Nasr Al- Forobiy va Abu Ali Ibn Sino mantiqiy isbotlash haqida.-T.,2013.
     
108. 
     Fayzixo‘jayeva D. Abu Nasr al-Forobiy va Abu Ali Ibn Sino mantiqiy isbotlash haqida. –T., 2013.
     
109. 
     Fayzixo‘jayeva D. Mantiq: izohli lug‘at. -T., 2015.
     
110. 
     Falsafa: ensiklopedik lug‘at.– T.: “Sharq”, 2010.
     
111. 
     Feynman R. Xarakter fizicheskix zakonov. -M.: Nauka, 1987,.s.35
     
112. 
     Forobiy va uning falsafiy risolalari. M. Xayrullaev tahriri ostida. – T.: “Fan”, 1969.
     
113. 
     Xaydegger M. Bыtie i vremya. - M.: 1995.
     
114. 
     Xayrullayev M. Uyg‘onish davri va Sharq mutafakkiri.- T.: “O‘zbekiston”, 1981.
     
115. 
     Xayrullayev M., Haqberdiev M. Mantiq. Darslik – T.: “O‘qituvchi”, 1993.
     
116. 
     Xayrullayev M.M. Farobiy va uning falsafiy risolalari. -Toshkent,1963.
     
117. 
     Chernyak V. Istoriya. Logika. Nauka. - M.: 1986.
     
118. 
     Sharipov M. Kategorialnыe znaniya i ix vidы. –Tashkent: Universitet. 1995
     
119. 
     Sheptulin A.P. Dialeticheskiy metod poznaniya. - M.: 1983.
     
120. 
     Shermuhamedova N.A. Falsafa va fan metodologiyasi.-T., 2005.
     
121. 
     Eynshteyn A. Sobr. nauchnыx. trudov. T. 2 -M., 1966, s. 637
     
122. 
     Eynshteyn A., Infeld L. Evolyusiya fiziki.-M.,1965,s.232
     

Dissertatsiyalar

1. Naimov N. Filosofskie i logicheskie vzglyadq Faxriddina Razi. Avtoreferat kand. diss. T., 1971.

2. Murtazayev S. Mirovozrencheskie, gnoseologicheskie i logicheskie voprosы v trudax Safiuddina Taftazani. Avtoreferat kand. diss. T., 1975

3. Qodirov M. Filosofskie vozzreniya i logika Mir Saida Djurdjani. Avtoreferat kand. diss. T., 1977.

4. Saydaxmedova A.S. Islom falsafasida gnoseologik masalalar talqini. Avtoreferat, f.f.n. diss. Toshkent,2009.

5. Fayzixodjayeva D.I. IX-XI asrlarda Markaziy Osiyo mutafakkirlarining mantiqqa oid qarashlarida isbotlash muammolari.Avtoreferat. f.f.n., diss. Toshkent, 1999

Internet resurslar

1. 
   basesoflogic.narod.ru
   
2. 
   www. dissercat. Com
   
3. 
   ru.wikipedia.org
   

MUNDARIJA

KIRISh	5
1-bob. Mantiq ilmining predmeti va ahamiyati	9
2-bob. Formal mantiqning asosiy qonunlari (prinsiplari)	40
3-bob. Tilning mantiqiy tahlili	54
4-bob. Bilish obyektlari va ularning tavsifi	66
5-bob. Tushuncha tafakkur shakli sifatida	74
6-bob. To‘plam nazariyasi	85
7-bob. Tushunchalarni ta’riflash va bo‘lish	94
8-bob. Mulohaza (mulohaza)ning mantiqiy tahlili	105
9-bob. Xulosa chiqarish nazariyasi	137
10-bob. Formal isbotlash	204
11-bob. Dialektika tafakkur taraqqiyotining mantiqiy shakllari va qonunlarini o‘rganuvchi metod sifatida	227
12-bob. Tafakkur dialektik metodining shakllanishi va rivojlanishi	238
13-bob. Ilmiy tafakkur taraqqiyotini o‘rganishning dialektik-mantiqiy prinsiplari	244
14-bob. Nazariy bilishning mantiqiy shakllari va ularning o‘zaro aloqasi	279
15-bob. Ilmiy nazariya’ning mantiqiy strukturasi, shakllanishi va rivojlanishi	353
16-bob. Mantiq, haqiqat va dialektik isbotlash	376
17-bob. Nazariy bilishda muammoning qo‘yilishi va hal etilishi	396
18-bob. Dialektik metod va ilmiy tafakkur tarzi	406
19-bob. Qadimgi Yunonistonda mantiqqa oid bilimlarning shakllanishi	415
20-bob.O‘rta asrlarda Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlarida mantiq ilmining falsafiy bilimlar tizimidagi o‘rni	430
21-bob. IX-XII asrlarda Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlarida mantiq ilmi	442
22-bob. XII-XIV asrlarda mantiq ilmining Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlaridagi rivoji	496