O‘zbekiston milliy universiteti

3-chizma

Hozirgi kunda kichik biznes sub`ektlarining innovatsion jarayonlarni boshqarish tizimi turli vaziyatlarga moslanuvchan bo`lib, kompleks xarakterga ega. Uning zimmasiga mahsulotni ishlab chiqarishga joriy etish, tashkiliy tuzilma shakllarini va boshqaruvchilik funktsiyalarini qayta tuzish, yangiliklarni amaliyotga joriy etish, innovatsion jarayonlarni boshidan oxirigacha boshqarish imkoniyatini ta`minlash kabi bir qator vazifalar yuklatiladi. Keng ko`lamli tashkiliy va iqtisodiy faoliyatni qamrab oluvchi innovatsion jarayon tashkiliy jihatdan o`ziga xos xususiyatga ega bo`lib, bu xususiyat innovatsion faoliyatni tashkiliy jihatdan boshqarishga mas`ul turli bo`lim va xizmatlardan iborat korxona ierarxiyasi tuzilishi va ular o`rtasidagi o`zaro aloqalar orqali aniqlanadi. Kichik biznes sub`ektlari faoliyatida innovatsion jarayonlarining asosiy bosqichlari quyidagilardan iborat:
1. Kelib tushayotgan fikrlarni tizimlashtirish: ishlab chiqarish bo`limlaridagi marketing xizmatidan, firmaning sotish apparatidan, savdo agentlaridan, hozirgi iste`molchilardan kelib tushayotgan yangiliklar va bozorlardagi texnologik o`zgarishlar haqida axborotlar yig’ish; tavakkalchilik hajmini va darajasini aniqlash, yangi mahsulotni yaratish va o`zlashtirish bilan bog’liq firmaning potentsial imkoniyatlari haqida axborot yig’ish; maqsadli bozorlar va ular rivojlanishining uzoq muddatli tendentsiyalari haqida axborot yig’ish.
2. Innovatsion g’oyani aniqlash va yangi mahsulotning g’oyasini ishlab chiqish:
- g’oyaning amaliy jihatdan amalga oshirish imkoniyatlarini aniqlash;
- yangi va an`anaviy mahsulotni texnologik umumiyligi darajasini aniqlashtirish;
- firmani, ya`ni mahsulotning mos tushishi va uning strategik rivojlanishi;
- kelajakdagi mahsulotga patent tizimini aniqlash.
3. YAngi mahsulot iqtisodiy samaradorligining mazmuni, marketing dasturini ishlab chiqish:
- g’oya konkret loyiha ko`rinishiga kelgandan so`ng, mahsulotning texnik holatini yaratish;
- mahsulotni texnik iqtisodiy xarakteristikasini aniqlash. Uning sifatini va iste`mol xususiyatlarini baholash;
- sotuv hajmini va potentsial bozor taklifini baholash;
- yangi mahsulotni, texnologik mashinalar va jihozlarni, xom ashyo va materiallar, kadrlar, moliyaviy resurslarni ishlab chiqarish uchun kerakli resurslar mavjudligi;
- yangi mahsulotning o`zlashtirilishi va u bilan bozorga chiqish vaqtini aniqlash;
- yangi mahsulot ishlab chiqarish rentabelligining tahlili va uni baholash, mahsulot uchun marketing dasturini yaratish
4. YAngi maxsulotning yaratilishi:
- kichik biznes sub`ektining bo`limlariga vazifalarni taqsimlagan holda yangi mahsulot rivojlanishining aniq dasturini tuzish;
- mahsulot namunasini yaratish va texnik tanlovdan o`tkazish;
- mahsulotning nomini vabelgisini aniqlash, qadoqlash va markalashtirishni yo`lga qo`yish.
- narx va boshqa tijorat shartlariga oid kamida uch (3) oy oraligida bozorda test o`tkazish;
- marketing dasturiga yangi mahsulotni ishlab chiqarishga kiritish haqidagi qaror qabul qilish.

Innovatsiyalarni yoki innovatsion faoliyatni baholashning ikkita asosiy darajasi mavjud: korxona darajasida va davlat darajasida. Korxona darajasida innovatsion faoliyatni baholash alohida xodimlar darajasiga bevosita bog‘liq; jamoaviy ishlarni baholash kichik va katta bo‘lgan barcha kompaniyalarda amalga oshiriladi.

Kompaniyalarning innovatsion faoliyati darajasini baholash hisobotlarni tuzish, seminarlar yoki ichki benchmarking (ya’ni o‘zini benchmark bilan taqqoslash) o‘tkazish, tashqi maslahatchilarni jalb qilish orqali amalga oshirilishi mumkin.
Korporativ baholashda kompaniyadagi innovatsiyalarning bir necha jihatlari, xususan, moliyaviy natijalarni baholash, innovatsion jarayonlarning samaradorligi, xodimlarning qaytishi va motivatsiya darajasi, shuningdek iste’molchilar uchun yaratilgan qiymat bilan bog‘liq bo‘lgan muvozanatli ko‘rsatkichlar falsafasidan faol foydalaniladi.

4. 
   Erkin bozorda innovatsiyalarni sotib olish biznesni innovatsion rivojlantirish usullaridan biri sifatida.
   

To‘qnashuv jarayonlari mantig‘i bir tomondan to‘siqlar va boshqa tomondan “uni yengib o‘tish istagi” yirik korporatsiyaning innovatsion rivojlanish yo‘nalishini belgilaydi. Ijtimoiy-iqtisodiy matritsalar, talab yoki iste’molchilarning xulq-atvoridagi o‘zgarishlarni ko‘rsatadigan signallarni - bir tomondan texnologiya
sohalari yoki bozor o‘zgarishlaridan kelib chiqadigan va o‘z navbatida, kompaniyaning ijodiy fikr kuchidagi bunday to‘siqlarni bartaraf etishning dalillarini ko‘rsatadigan signallarni erta aniqlash, raqobatbardosh vaziyat tez o‘zgarib turadigan davrda masalan, intensiv innovatsiyalar yoki jadal xalqaroizatsiya (xalqaro rivojlanish) tushayotgan bozor yoki inqiroz davrida, yangi texnologiyalarni joriy etish xarajatlarni minimallashtirishning yagona usuli bo‘lgan va shuning uchun bizning ulushimizni saqlab qolish uchun innovatsiyalarni joriy etishning dolzarbligi ko‘p marta oshadi.¹⁵
Tashqi muhitda bunday dinamik o‘zgarishlar yuz berganda, kompaniyalar strategiyalarni tezda o‘zgartirishi va aktivlari, uskunalari va texnologik vakolatlarini o‘zgartirishi kerak. Ushbu o‘zgarishlar ba’zi aktivlarning qadrsizlanishini talab qiladi, boshqa aktivlar esa keskin ko‘tariladi. Ba’zi kompaniyalar bir zumda
buzilib ketishdi, boshqa kompaniyalar esa “ijodiy halokat” ning asosiy tamoyiliga amal qilib, uni “kapitalizm dvigatelini harakatga keltiruvchi, yangi iste’molchilar, yangi tovarlar, yangi ishlab chiqarish usullaridan kelib chiqadigan asosiy impuls” deb ta’riflab transport, yangi bozorlardan, sanoat tashkilotlarining yangi
shakllaridan juda tez chiqib ketishadi . “Ijodiy halokat” atamasini J. Shumpeter “Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi” kitobining kapitalizm, sotsializm va
demokratiya mavzusida keltirib o‘tadi. Ayniqsa, inqiroz davrida “buzuvchi innovatsiya”ning joriy etilishi tez-tez tarmoqlarda birlashish va qo‘shilishlarning to‘lqinli xatti-harakatlarini ochiq bozorda kompaniyalar tomonidan texnologiyalarni sotib olishga asoslangan holda izohlaydi. Ushbu davrda kompaniyalar qimmat va xavfli bo‘lsa ham, yangi texnologiyalarni o‘zlashtirishga majbur. Innovatsiyalarni joriy etish natijasida kelib chiqqan birlashish va qo‘shilish statistikasi “ijodiy halokat” jarayonining to‘liq hajmini, kuchini va samaradorligini ta’kidlashga imkon beradi.
Ochiq bozorda innovatsiyalarni sotib olish jarayoni kichik innovatsion kompaniya uchun “chiqish”ning asosiy usullaridan biri ekanligini, katta kompaniya uchun esa “yangiliklarni” sotib olishning asosiy usuli ekanligini anglash kerak. Buni statistika tasdiqlaydi: 1990-yillarning oxirlarida birlashish va qo‘shilishlar
to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar oqimining 3/4 dan ko‘pini tashkil etdi. An’anaga ko‘ra, birlashish va qo‘shilishdagi kompaniyalarning taxminan 75 foizi ma’lum bir sinergetik effektlarni qo‘lga kiritishga intilishadi. Buning ortida bitta oddiy
maqsad yashiringan - bu raqobatdosh ustunlikni qo‘lga kiritish va shunga ko‘ra tobora ko‘proq foyda olish.
Iqtisodiy muhit dinamik ekanligi va foyda keltiradigan kompaniyaning asosiy maqsadi statik ekanligidan kelib chiqib shuni nazarda tutish kerakki, iqtisodiy muhitning turli holatlarida ushbu maqsadga erishish, tobora ko‘proq foyda olishning turli usullari mavjud. Iqtisodiy o‘sish va shunga mos ravishda M&A faoliyatining an’anaviy o‘sishi bilan birlashishlar va qo‘shilishlar ustunlik qiladi. Ularning maqsadi operativ sinergiyalarni olish (biznesni kengaytirishga qaratilgan klassik qo‘shilishlar va birlashishlar), yangi texnologiyalarni joriy etish (ochiq bozorda yangi texnologiyalarni sotib olish) orqali xarajatlarni kamaytirishga qaratilgan iqtisodiy rivojlanish pasayishi bilan esa mos ravishda birlashish va qo‘shilish talab etiladi.
Shuni ta’kidlash kerakki, iqtisodiy o‘sish faoliyatni kengaytirishni, iqtisodiy tanazzul esa erishilgan natijalarni himoya qilishni hamda yangi “ijodiy” yechimlar tufayli bozor ulushini saqlab turishni nazarda tutadi. Shuning uchun bozordagi inqirozli vaziyatda kompaniyalar tushayotgan bozorda “omon qolishlariga” yordam beradigan yangi texnologiyalarni qidirmoqdalar va quyidagilarga tadbirlarni amalga oshiradi:
1. Kompaniyaning joriy mahsulotlarini sotishning yangi bozorini izlash.
2. Yangi texnologiyalarni joriy etish orqali yangi savdo bozorini egallash;
3. Yangi texnologiyalarni joriy etish (kompaniyani sotib olish, texnologiya tashuvchisini sotib olish) orqali kompaniyaning joriy mahsulot liniyasi narxini pasaytirish.
Bozorda yetakchi mavqeyini saqlab qolish uchun yangi texnologiyalarni muvaffaqiyatli tatbiq etishning misoli, masalan, 20-asrning 80-yillardan to 90-yillariga qadar bo‘lgan davrda AQSh mudofaa sanoati. Sovuq Urushdan keyingi harbiy xarajatlarni qisqartirish AQSh mudofaa sanoatini larzaga keltirdi. Sovuq urushning oxirida (20-asrning 80-yillari) harbiy byudjetlarning katta o‘sishidan so‘ng, Amerika harbiy sanoati Yevropa va Amerikada harbiy xarajatlarni kamaytirish oqibatlarini boshdan kechirdi. AQShning harbiy texnika byudjeti 1987 yildagi 160 milliard dollardan 10 yildan so'ng 80 milliard dollarga tushdi.. Mudofaa sanoatiga buyurtmalarning qisqarishi ishlab chiqarish narxining keskin o‘sishiga olib keldi (o‘lchov iqtisodiyoti ishlamay qolganligi sababli). AQShning 100 ta mudofaa kompaniyalari qurol savdosi 1990-yildan 1995-yilgacha 30 foizga kamaydi. Ushbu zarba AQSh mudofaa sanoati bozorida katta o‘zgarishlarni va kuchli tarkibiy o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. O‘tgan to‘lqinlar natijasida birlashtirish va qo‘shilish, xarajatlarni optimallashtirish maqsadida yangi texnologiyalarni sotib olish, AQSh mudofaa vazirligining atigi 4 ta yetkazib beruvchisi omon qoldi.
To‘plangan tajribani qo‘llash uchun yangi bo‘shliqlarni qidirish shuningdek, mudofaa sanoatini fuqarolik maqsadlarida qayta qurish imkoniyatini yaratgan yangi texnologiyalarni izlash 90-yillarda harbiy byudjetlarning qisqarishi natijasida yuzaga kelgan muammolarga moslashish jarayonining asosiy elementlari
bo‘lgan. Ushbu birlashish va qo‘shilish natijasida ish o‘rinlarining qariyb 40% qisqarishiga olib kelganiga qaramay (mudofaa sanoati sohasida ish bilan ta’minlanganlarning umumiy soni 1989-yildagi 1,3 million kishidan 1995-yilda 780 ming kishiga kamaydi), ba’zi kompaniyalar ochiq bozorda texnologiyalar, mustaqil innovatsion kompaniyalar qayta qurish va omon qolish imkoniyatiga ega bo‘lishdi. Masalan, IBM mudofaa elektronikasini o‘zining fuqarolik hisoblash loyihalariga yo‘naltirish uchun qoldirdi va buni katta muvaffaqiyat bilan amalga oshirdi. Ochiq bozorda yangi texnologiyalarni sotib olish jarayonlari orqali kompaniyaning yangi bozorlarga yo‘naltirilishining yana bir misoli 1980-yillarning oxiri va 1990- yillarning boshlarida kimyo sanoati. Ushbu davrda umumiy (asosiy) kimyo va maxsus kimyo ajratilishi sodir bo‘ladi. Mutaxassislik kimyo fanida bu davrda foyda keskin ko‘tariladi. Shu munosabat bilan, yangi texnologiyalarni yetkazib beruvchi texnologik kompaniyalarni sotib olish boshlanadi. 1985-yildan 1993-yilgacha 1690 ga yaqin yuqori texnologik kompaniyalarni sotib olish va kompaniyalar bilan bitimlar hajmi 1 milliarddan dollar oshgan. AQShda, Yevropada 1188 va Yaponiyada 110 tani tashkil etdi. Shuni ta'kidlash kerakki, yuqori texnologiyali kompaniyalarning yirik bozori ishtirokchilari, yangi texnologiyalarni yetkazib beruvchilar tomonidan sotib olinadigan bitimlar jarayoni yuqori rentabellik izlash bilan emas, aksincha, poydevor - xususiy kimyo sohasidagi yangi texnologik standart tufayli yuzaga keldi, bu yerda innovatsiyalar raqobatning asosiy
omiliga aylandi. 90-yillarning oxirlarida farmatsevtika sanoatida birlashish va qo‘shilishlar to‘lqini ham o‘sha paytda sodir bo‘lgan biotexnologiya inqilobi tufayli to‘g‘ridan-to‘g‘ri sohadagi innovatsiyalarning dinamikasi bilan bog‘liq edi. Faqatgina ochiq bozorda zarur bo‘lgan yangi texnologiyalarni sotib olish orqali farmatsevtika kompaniyalari ushbu davrda inqilobdan ma’lum darajada omon qolishdi. Biroq biotexnologiya inqilobi an’anaviy farmatsevtika kompaniyalarining xatti-harakatlariga ta’sir ko‘rsatdi va yirik kompaniyalarning innovatsiyalarga bo‘lgan munosabatini jiddiy ravishda o‘zgartirdi.¹⁶
Ushbu sohadagi o‘zgarishlar sharoitida innovatsiyalarni sotib olish “mudofaa strategiyasi”ning bir qismiga aylandi va biotexnologiya sohasidagi kichik kompaniyalar masalan, turli xil tadqiqot laboratoriyalari, tashqi va mustaqil tadqiqot guruhlari, innovatsiyalar uchun o‘sish nuqtalariga aylandilar. Shuningdek,
yirik farmatsevtika kompaniyalari innovatsiyalar ishlab chiqaruvchisi rolini o‘ynaydilar. Shu bilan birga, innovatsiyalarning mijozlari va iste’molchilari yirik kompaniyalar bo‘lganligi sababli, patentlarning aksariyati ularda ro‘yxatdan o‘tgan.

4. Zamonaviy texnologiyalarni joriy qilishda innovatsion rivojlanish muvaffaqiyat omillari

Birlashish va qo‘shilish jarayonida yangi texnologiyalarni joriy etishning muvaffaqiyati ikki omilga bog‘liq: muvaffaqiyatli sinergiya va xalqaro taraqqiyotda muvaffaqiyatli madaniy integratsiya. Yangi texnologiyalarni joriy qilishda innovatsion rivojlanish muvaffaqiyatining asosiy omillari quyidagilardir:
1) Daromad sinergiyasi: yaxshi innovatsion qobiliyat (yangi mahsulotlar, bozorga qisqa vaqt) yoki bozorni yaxshiroq qamrab olish (bozorning geografik va mahsulot assortimenti - yaxshi misol, Accord kompaniyasi) tufayli ko‘proq bozorga moslashtirilgan mahsulotlarni sotish.
2) Narxlar sinergiyasi: uchta model - egallab olish (ekvayer kompaniya sotib olingan kompaniyadagi barcha tuzilmalarni to‘liq almashtirganda), ustuvorlik (murakkab muzokaralarda birlashish va qo‘shilish paytida yangi tuzilma to‘g‘risida qaror qabul qilinganida 50% dan 50% gacha), ikkitasining eng yaxshisi (qachon ikkala kompaniyaning eng yaxshisi birlashishda saqlanib qoladi). Shaklda. 1 ushbu modellarni 3 yil davomida grafik ravishda taqdim etadi.
Uzoq vaqt davomida ilmiy jamoatchilikning kompaniyalarni, texnologiyalarni, tashuvchilarni sotib olish muvaffaqiyatiga nima ta’sir qiladi degan savol tashvishlantiradi:
Discount diskontlangan bitimlar qiymat yaratishi mumkinmi (texnologiya sotib olayotganda savdolashish mantiqiymi)?
1. Strategik nuqtai nazar: birlashish tegishli tarmoqlarda qiymat yaratadimi?
2. Baholanmagan kompaniyani sotib olish qiymat yaratadimi?
3. Sotib olingan kompaniya hajmi muvaffaqiyatga ta’sir qiladimi?
Bu savollarning barchasiga javoblar ha deb qabul qilingan. Ammo, agar siz 80-yillarning statistikasini ko‘rib chiqsangiz (1-rasm) - 2000-yillardagi (2-rasm) bu gipotezalar rad etiladi.¹⁷
Shakllardan 4 shuni ko‘rsatadiki, kompaniya texnologiyani sotib olgan narx va kompaniyaning – xaridorning kapitallashuvining o‘sishi o‘rtasida hech qanday bog‘liqlik yo‘q (shuning uchun muvaffaqiyatli bitimning muvaffaqiyatsizligi strategik aktivni “o‘ta qimmat” ga sotib olishdan ko‘ra “xavfli” ekanligini ko‘rish mumkin).
5-bitim 80-2000 yillardagi qo‘shni (birinchi ustun) va qo‘shni bo‘lmagan (ikkinchi ustun) tarmoqlarda muvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsiz bitimlarning ulushini ko‘rsatadi. Shundan ko‘rinib turibdiki, bitim muvaffaqiyatining bir xil sohada sodir bo‘lishiga bog‘liq emas yoki kompaniya aktivlarini diversifikatsiya qilishga qaror qiladi.
1-shakl va 2-shakllar. 2- shakl kompaniyaning qiymati va hajmi to‘g‘risida ma’lumot beradi. Tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, yana bir marta M&A operatsiyasining muvaffaqiyati va sotib olingan kompaniyaning hajmi yoki qiymati o‘rtasida hech qanday bog‘liqlik yo‘q.
Shu bilan birga, innovatsion mahsulotning tijorat muvaffaqiyati hal qiluvchi darajada iste’molchilar xattiharakatlarining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lib, u bir qator elementlardan iborat: iqtisodiy modelning hayot aylanishi, jamiyatdagi o‘zgarishlar, texnologiyalarning hayot aylanishi, odatiy xatti-harakatlarning o‘zgarishi.
Buni tushunish uchun quyidagilarni bilish muhimdir:
1. Iqtisodiy modellar bir necha yildan bir necha asrlarga qadar umr ko‘rishadi.
2. Jamiyatda sezilarli o‘zgarishlar bir necha o‘n yillar davomida sodir bo‘ladi.
3. Texnologiyaning hayot sikli olti oydan o‘n yilgacha davom etishi mumkin. Ba’zi hollarda, ellik yil.
4. Odamlarning xulq-atvoridagi o‘zgarish bir necha oydan bir umrgacha davom etadi.
Innovatsion muvaffaqiyatning eng katta ehtimoli to‘rtta yo‘nalishlardan birida burilish davri bo‘lgan davrga to‘g‘ri keladi va turli xil chastotali sikllar bilan hamqadam bo‘lish qobiliyati innovatsion kompaniya muvaffaqiyatining hal qiluvchi omili bo‘lib hizmat qiladi, ammo bu juda qiyin:
Innovatsion ritm kompaniya hayoti ritmidan uzoqlashadi. Moliyaviy uzoq muddatli rejalashtirishning murakkabligi mavjud.
Ko‘pgina sohalarda texnologik tsikl torayib bormoqda.
Shu bilan birga, yangi texnologiyalarni joriy qilishda zamonaviy kompaniyalarning zaifligining asosiy jihatlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: