O'zbekiston respublik asi oliy va o'rta m axsus ta 'lim vazirligi m irzo ulug bek nom idagi o'zbekiston

145

---

Hujjatlaming tili va uslubi
1. 
Hujjatlaming turlari va ularda ma'lum bir qolipli so’z va ibora- 
larni qo’llash, maqsad va fikmi ma'lum bir qat'iy tartibda berish 
qonun-qoidalari qadimdan ma'lum. Bizgacha etib kelgan turkiy tilda 
yozilgan toshbitiklarga, teri, yog’och, sopol va pergamentlarga yozi- 
lgna hujjatlar (VI-VII asrdan boshlab) ana shu talablar asosida yozil­
gan. Hujjatlaming qaysi tilda tuzilishi xalqning ijtimoiy tarkibiga, 
ijtimoiy-siyosiy ahvoliga qarab belgilangan.
X-XIII asrga oid bitiklar asosiy xalq ommasi turkiy bo’lgan 
uchun hujjatlar turkiy tilda yozilgan. Albatta, Movaraunnahrda arab- 
lar hukmronligi davrida (VIII-IX asrlar boshlanishi) ayrm hujjatlar 
arab tilida ham bitilgan. IX-X asrlarda (somonilar hukmronligi 
davrida) hujjatlar forsiy tilda ham tuzilgan. Qoraxoniylar va Salju- 
qiylar hukmronligidagi X-XII asrlarda hokimiyat turkiy qabilalar 
bo’lgani uchun, hujjatlar asoson turk tilida tuzilgan. M o’g ’illar huk- 
mronligida (XII-XIV asr boshlarida) ayrim rasmiy hujjatlar (yorliq- 
lar) mshqil tilida ham tuzilgan. Amir Tem ur davlati (XIV-XVI asr 
boshlari) va Shayboniyxonlar hukmronligi davrida (XVI-XVIII asr 
o ’rtalari) hujjatlar asosan turkiy (o’zbek) tilida va qimsan fors tilida 
yozildi. O ’zbek xonliklari davrida (XVIII asr oxiri XIX asr ikkinchi 
yarim) Q o’qon va Xorazm xonliklarida hujjatlar O ’zbek tilida, Buxo- 
ro xonligida (tors) tilida va qisman O ’zbek tilida tuzildi. Rus istilosi 
davrida hujjatlar asosan o’zbekcha va tojikcha b o 'lsa ham, hukmron 
idoralarda rus tilida tuzila boshlandi. Sovet davrga kelib, hujjatlar rus 
tilida tuzildi, faqat O ’zbekition mustaqil bo’lgach, hujjatlar O ’zbek 
va boshqa tillarda tuzila boshlandi va bu haqda maxsus qonun ham 
qabul qilindi. Hujjatlar turlicha b o ’lib, har birida o ’ziga xos qolipli 
(trafaret) so’zlar, so’z birikmalari, gaplar qo ’llanadi. Shu bilan birga 
hamma hujjatlar uchun umumiy bo’lgan til xususiyati va uslubi (bel­
gilangan qolipli, bir andozali) ham bo’ladi. Hjjatlaming leksik xusu­
siyati. M ustaqillik tufayli hujjatlarda qo ’llanadaiagan «eskirib qol-
146

---

gan», «arabiy-forsiy (tojikcha)» atamalar tiklandi: munshaot yoki ish 
yuritish, dalolatnoma (akt), yo’rihnoma (instruktsiya), qo’llanma 
(rukovodstvo), ma'lumotnoma (spravka), bildirgi (roport), taijimi hoi 
(avto-biografiya), tavsifnoma (xarakteristika), tavsiyanoma (reko- 
mendatsiya), bayonnoma (protokol) va boshqalar.
2. Hujjatlarda ma'lum bir trafaret, qolipli, bir shaklda qo’llanadi- 
gan so’zlar bo’ldai: buyuraman (buyruqda), kun tartibi, qatnashdilar, 
eshitildi, so’zga chiqdi, Qaror qilindi (bayonnomada), tasdiqlay-man, 
ma'qullansin (ma'lum hujjatlarga munosabat belgisi) va b.
3. Hujjat matnlarida tantanw or, bachkana, laqal, sheva so’zlari 
hamda badiiy tasviriy so’zlar (ko’chma ma'noli istiora, majoziy 
o ’xshatish va boshqalar) qo’llanilmaydi.
H u jjatla rn in g m orfologik xususiyati
Odatda, kichraytirish-erkalatish affikslari, sub'ektiv baho shaki- 
lari q o’llanilmaydi. Ish oti shaklari (uning ish affikslari, bajarilishi) 
ko’proq qo’llaniladi.
Buyruq fe'lining aniqlik nisbati kamroq, majhul nisbati shakli 
ko’proq ishlatiladi («K o’paytirilsin», «Amlaga oshirilsin»).
Fe'lning shaxs kamroq, 1П shaxs, qozirgi-kelasi va o’tgan zamon 
shakllarining qo’llanishi ko’proq uchraydi («So’raydi», «Eshitildi», 
«Iltimos qilamiz»). Odatda, sonlar raqam bilan, ishonchnoma. Tilxat 
kabi hujjatlarda son bilan birga uning yozma ifodasi ham ko’rsatila- 
di. Hujjatlarning sintaktik xususiyati. «hujjat qozirgi adabiy til 
normalari asosida, xolis, ixcham jum lalar bilan tuzilishi shart» 
(qonun, 7-modda).
Hujjatlarda yagona qolipli so’z birikmalari qo’llaniladi: «Men, 
Abdullaev Salim (tarjimi hoi va tilxat), «Muhtaram Salimov Odil- 
bek» (Taklifnoma), «Biz, quyida qo’l qo ’yib, dalolatnoma tuzuvchi- 
lar» (Dalolatnoma) va boshqalar.
147

---

Hujjatlarda so’roq va undov gaplar, murakkab qo’shma gaplar 
q o’llanilmaydi. Odatda, ma'lum voqea va qodisalami, maqsadni xolis 
va ixcham ifodalovchi darak gaplar ishlatiladi. Har bir yangi fikr 
abzatsdan yoziladi yoki raqamlar bilan ko’rsatiladi.
Hujjat sarlavhalariga nuqta va boshqa tinish belgilari qo ’yiladi.
(Kuchirma: Abdurahmanov G \ Mamajonov C. laming O ’zbek 
tili va adabiyoti kitobidan olindi. 164-182 - betlar. Т.: «O’zbekiston» 
2002 yil).