O'zbekiston respublik asi oliy va o'rta m axsus ta 'lim vazirligi m irzo ulug bek nom idagi o'zbekiston

gan kishi agar qishloqdan kelgan oddiy bir dehqon bo' Isa, yoki sha- 
harda yashasa ham o'rtacha dunyoqarashga ega bo'lsa, unday odam­
lar kitobiy so'z va iboralami, murakkab qonundagi kerakh boblami 
isbot keltirib ishonarli nutq so'zlashi qiyin va buning iloji yo'q. Agar 
nutqni shu yo'sinda uddalay olsa, nutqning soxtaligi bilinib qolishi 
tabiiy hoi. Lisiy san'atkorligining asosiy siri shundaki, u nutq yozish- 
ga kirishar ekan, bir maqsadni ko'zlaydi, u ham bo'lsa sudda gapi- 
rayotgan kishi haqida sud hay'atlari ko'nglida ishonarli taassurotlar 
qoldirish, so'zlovchining har bir gap-so'zlari, qalbidan chiqayotgan 
samimiy gaplar ekaniga ishontira olishidir. Lisiy byurtmachilari
21

---

orasida olifta o'ziga bino qo'ygan dimog'dor shaxsmi, tiyinni-tiyinga 
urib foyda ko'raman deb yurgan basis olib sotarmi, xotini izmida 
yurgan, o'z fikri bo'lmagan laqma ermi yoki shallaqi ayolmi, maq- 
tanchoqmi, ayyormi yoxud sodda omi insonmi, kim bo'lishidan qat'i 
nazar - Lisiy ulaming har biri xarakter xususiyatiga, tabiatiga, bilimi 
va jamiyatdagi mavqeiga mos keladigan o'z nutqi bilan tinglovchi- 
lami ishontiradigan uslubni topadi. Shuning uchun ham Lisiy yozgan 
nutqlaming hammasida so'zlovchining tabiatiga mos gaplar o'rin 
olgan bo'ladi. Lisiy uslubiga xos husn va latofat ham nutq tilining 
sodda, aniq va fikming lo'ndaligida ko'rinadi. Lisiydagi bu mahorat
- ya'ni har kimni o'z tilida, o 'z tabiatiga mos gapirtirish, gapiruv- 
chining qiyofasini to'la ko'rsata olish, yunon tarixida o'tgan logog- 
raflarning birontasida uchramaydigan hodisa. Bu borada Lisiyga 
ulardan birortasi ham teng kelmaydi. Ulaming Lisiydan farqli tomoni 
shunda ediki, ular o'zlari yozib bergan nutqlami ko'plab dalillar 
bilan to'ldirgani holda, shu dalillar asosida joy-joyiga qo'yib, da'vo- 
ni isbot etishga, nutqlari shaklining chiroyli bo'lishiga ortiqcha e'ti- 
bomi qaratganligida, nutq so'zlovchining tabiatini hisobga olmagan- 
ligida. O 'sha davr sud qoidalariga ko'ra sudlanuvchilaming nutqi 
uch qismdan tashkil topgan. Ular nutqlarining kirishida sud hay'atiga 
murojaatdan boshlagan va shu orqali hay'atning iltifotiga ergashish- 
ga urinishgan. Nutqlarining asosiy qismida esa voqea-hodisalar tafsi- 
lotini aniq va ravshan hikoya qilishga, nihoyat nutqining yakunida 
aytgan gaplarining to'g'riligiga, dalillarga ishontirishga uringan. 
O'ziga raqib bo'lgan tomonlaming dalillarini puchga chiqarib, o'zi- 
ning haq ekanligiga mumkin qadar ishontirishga bor kuchini sarf- 
lashgan. Lisiyga qadar va undan keyin o'tgan logograflar yozib ber­
gan nutqlarida bor kuchni nutqning kirish va xulosa qismiga berib, 
asosiy hikoya qilib beriluvchi bayonot qismiga ko'proq e'tiborni 
qaratmaganlar. Lisiy esa ulardan farqli o'laroq, butun fikrni kirish va 
xotima qismiga sarflamasdan, notiqlik mahoratini ko'rilayotgan
22

---

hikoya qilishga qaratadi. Lisiy vozgan nutqining hayonot qismidagi 
nafisligi kamdan-kam logograflarga nasib etgan. Lisiy voqcalar 
hayonini yoz.ganida oddiy so'zlar orqali qisqa va lo'nda hikoya qilish 
yo'lidan borib, dalil va da'volarni bayonotga yog'day singdirib 
yuboradi. Natijada bitilgan nutq qanchalik sodda bo'lmasin, shu 
sodda nutq tagida yashirinib yotgan labiiy holat va samimiyat ting­
lovchilar qalbiga etib boradi. Oqibatda hay'at a'zolari ko'nglida ham 
gunohkorga nisbatan rahmdillik kayfiyatini uyg'otadi. Bu o'rinda bir 
misolga fikrimizni qarataylik: Eratosfen ismi shaxsning Evtilet 
tomonidan o'ldirilishi haqida sud majlisida bu holat yaqqol seziladi. 
Mazkur ish yuzasidan gunohkor sifatida sudga tortilgan qotil fcvfilet 
hay'at a'zolariga o'zining shaxsiy turmushi haqida hikoya qilib 
beradi. U uylanganining dastlabki paytlarida xoliniua ishonolmay 
yuradi. Birinchi farzandi tug'ilgandan so'ng xotmiga ishonchi va 
menri oriadi. Xoiinini ko'p tergamay qo’yadi. Shunday kezlarda 
Evfiletning onasi olamdan o'tadi. Dafn marosimida Eratosfenning 
nigohi Evfiletning go'zal xotiniga tushib. unga etishish uchun yo'l 
izlaydi. U maqsadiga erishish uchun Evfiletning uyida oqsoehlik 
qiladisan qizni qo Iga oladi. Qizning ко masida Evtiletning xotini 
bilan topishadi, Evtilet esa xotinining hiyonatini ssezmasdan xotirjam 
yashayveradi. Shunday kunlaming birida notanish bir ayol uni 
xotmimng sirlandan ogoh qiladi. Ayolnmg gaplanga qaragandu 
Eratosfen bu ayolning ham bekatdni yo’ldan urgan va tashlnh ketgtrn. 
Bu sovuq xabarni eshitgan Evfilet uyidagi oqsoth qizni qistovga oiib 
so rasaki. haqiqat bo’lib chiqadi, Shundan so ng. Kvlilct firatoslctl 
bilan xotini o'rtasidagi jirkaneh jinoyatni ochishda cim ri qi/dan yor- 
dam Ho'raydi, Qizning yordami badaliga uning gunohidan kcchUhga 
v
;i ’ (
1
h
hf*r»irll
Tez orada Evfilet oqsoch qizning xabariga ko'm raqibini qoMga 
tushiradl. Ut’h-to'rt qo'ni-qo'shniliirdan guvoh sifatida foydalangan

---

Evfilet ular b ila n . birga xotinining yotog'iga bostirib kiradi va 
Eratosfentli jinoyat ustida qo'lga olib, uni o'ldiradi.
Lisiy Evfiletning tabiatiga mos nutqni yozgan. Evfiletning 
soddaligini, biroz bo'lsa-da laqmaligini hisobga olgan, biroq vaqti 
kelganda o'z oriyati yo'lida hech narsadan qaytmasligini, darg'azab 
qasoskorga aylanishini ko'rsata oladigan nutq uslubini topgan. 
Evfiletning oddiy tilda aytgan hikoyasini eshitgan har bir tinglovchi 
voqeani go'yo o'z ko'zlari bilan ko'rgandek his etib, shohidlar safiga 
hayolan qo'shilganini sezmay qoladi. Bunday o'ylab qaralsa, aldan- 
gan er, uning go'zal xotini, begona ayollarni yo'ldan uradigan olg'ir 
va olifta yigit, ularga qo'shmachilik qilgan oqsoch qizning qiyofasi 
ko'z o'ngimizda paydo bo'ladi.
Lisiy tomonidan bitilgan har bir nutq sud minbaridan turib gapi- 
rayotgan qonunshunosning safsata gaplari emas, balki, mohir notiq 
qalamiga mansub bir asar sifatida ahamiyatli. Uni ijro etayotgan 
odam go'yo sud minbari sahnasida rol ijro etayotgan aktyomi eslatib, 
tinglovchilar ongiga hikoyasini singdirib, ular qalbini jo'nbushga 
keltiradi. Yunonlarda notiqlik san'atining quloch yoyishi sud notiq- 
ligidan so'ng, xarbiy notiqlik va siyosiy notiqlik kabi notiqlik 
turlarining, sal o'tmay epideyktik-tantanali notiqlikning paydo 
bo'lishiga olib keladi.
Epideyktik notiqlikda balandparvoz so'zlar ishlatilar, shu bois 
ham bunday nutq matnini tayyorlash anchagina izlanishni talab 
qilardi. Natijada logograflar o'zlaridan oldingi voizlaming merosiga 
va xalq og'zaki ijodiga murojaat eta boshladilar. Shu tariqa chiroyli 
so'zlash san'ati asta-sekin shakllanib, badiiy adabiyotning rivojida 
muhim ahamiyat kasb etdi. Ya'ni, tragediya, komediya va roman 
janrlarining tug'ilishiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi. Eng muhimi, notiqlik