O‘zbekiston respublikasi adliya vazirligi, toshkent davlat yuridik instituti
Xalqaro jinoyat huquqini milliy qonunchilikka implementatsiya
Download 428.31 Kb. Pdf ko'rish
|
xalqaro jinoyat huquqi
|
Xalqaro jinoyat huquqini milliy qonunchilikka implementatsiya qilishning nazariy asoslari
Huquqshunoslik doktrinasidan ma'lumki, huquq manbasi tushunchasi yuridik majburiy xulq-atvor qoidasini namoyon etadigan va bu qoidaga huquqiy norma xususiyatini beradigan (masalan, konstitutsiya, qonun, farmon, davlat vakolatli organining qarori yoki farmoyishi va sh.k.) shakldir. Shunga muvofiq, xalqaro huquq manbalari - o‘zida xalqaro munosabatlar sub'ektlarining xulq-atvor qoidalarini namoyon etadigan va ushbu qoidalarga xalqaro-huquqiy normalar xususiyatini joriy qiladigan shakllardir. Yana bir ta'rif shundan iboratki, xalqaro huquq manbalari - davlatlar tomonidan tan olingan davlatlarning xohish-irodalarini muvofiqlashtirish natijalarini mujassamlashtirgan xalqaro-huquqiy normalarni qayd etish shakllaridir. Xalqaro huquqning davlat ichki huquqidan katta farq qiluvchi o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: birinchidan, xalqaro huquq normalari sub'ektlar tomonidan ular o‘rtasida o‘zaro kelishilgan va shu bilan umumiy xohish-irodasini ifoda etuvchi bitimlarga binoan o‘rnatiladi. Shuning uchun bunday bitimlar xalqaro-huquqiy normalarning manbai hisoblanadi; ikkinchidan, aytib o‘tilganidek, xalqaro huquqda nazarda tutilgan sub'ektlarning sub'ektiv huquqiga hamisha xalqaro huquq boshqa sub'ektlarining yuridik majburiyatlari qarama-qarshi turadi. Xalqaro huquqning manbalari sirasida asosiy manbalardan biri xalqaro shartnoma bo‘lib, u xalqaro ommaviy huquqning tegishli normalari tomonidan tartibga solinadigan, xalqaro huquq sub'ektlari o‘rtasidagi yozma bitim sifatida tushuniladi. Bunday normalarning yig‘indisi va tizimi xalqaro huquqning xalqaro shartnomalar huquqi deb nomlanadigan alohida, nisbatan mustaqil bo‘lgan tarmog‘ini tashkil qiladi.
21
Xalqaro huquqni xalqaro shartnomalarsiz bir zum ham tasavvur qilib bo‘lmaydi, ular hayotning barcha jabhalarini qamrab oladi. Shartnomalar bir necha turga bo‘lib o‘rganiladi. Birinchi guruh shartnomalar siyosiy shartnomalardir. Unda xalqaro huquq sub'ektlari o‘rtasida diplomatik munosabatlarning o‘rnatilishi, urush eki urush xavfining oldini olish, xalqaro nizolarni tinch yo‘l bilan hal qilish, xalqaro xavfsizlikni ta'minlash kabi shartlar o‘z aksini topadi. Ikkinchi guruh shartnomalar - iqtisodiy shartnomalar hisoblanadi. Uchinchi guruh shartnomalar esa madaniyat, fan va san'at sohasidagi shartnomalardan iborat. Nazarimizda ushbu tasnifni yana ikki guruh shartnomasi bilan to‘ldirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Masalan, harbiy sohadagi shartnomalar, aloqa, kommunikatsiya, transport borasida shartnomalarni alohida bir guruhga ajratish mumkin. Huquqiy masalalar, jinoyatchilikka qarshi xalqaro kurash vositalarini takomillashtirish. insoniyatning og‘usiga aylangan giyohvand moddalarga qarshi kurash, terrorchi va jinoyatchilarni ekstraditsiya asosida qaytarish va boshqa masalalar bo‘yicha shartnomalarni yana bir alohida guruhga kiritish maqsadga muvofiqroq bo‘lar edi. Shu o‘rinda savol paydo bo‘lishi tabiiy. Davlatlarning ichki vakolat doirasidagi masalalar ham xalqaro shartnomaning ob'ekti bo‘lishi mumkinmi? Nazariy jihatdan, ha mumkin. Biroq amalda xar bir davlat o‘z ichki masalalarini, o‘zgalar ishtirokisiz mustaqil hal qilishni afzal ko‘radi. Mabodo biron bir masala yuzasidan davlatlarning manfaatlari mos tushmasa, ziddiyat mavjud bo‘lsa, davlatlar xalqaro huquqning o‘zga davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik printsipini qalqon qilib oladi va bu printsip ularni o‘zi istagan siyosatni amalga oshirishida himoya vazifasini o‘taydi. Xalqaro shartnomani xalqaro huquqning asosiy manbai sifatida ko‘rib chiqish jarayonida tabiiy ravishda bir savol turilishi mumkin. Xalqaro huquqning manbai bo‘la olmaydigan shartnoma ham bormi? Ha, albatta, bunday shartnoma bo‘lishi mumkin. Agar shartnoma tuzilishi jarayonida tomonlarning o‘zaro tenglik huquqi buzilib, tomonlardan birining vakilini sotib olish, kontragentni aldash, yolg‘on ishlatish, hatto xatti-harakat eki majburlash va po‘pisa qilish hollari yuz bersa, bunday shartnoma mazkur holat ma'lum bo‘lishi bilan o‘z yuridik kuchini yo‘qotadi va tabiiyki, xalqaro huquqning manbai bo‘la olmaydi. Demak xulosa qilib aytish mumkinki, faqat xalqaro huquq sub'ektlarining o‘z xohish-irodasiga binoan, xalqaro huquqning umum e'tirof etilgan printsiplariga rioya qilib tuzilgan shartnomagina xalqaro huquqning
22
manbaiga aylanadi. Xalqaro shartnomalarning ahamiyati ham turlicha bo‘ladi. Masalan: ulkan miqyosdagi keng ko‘lamli, mintaqaviy va ko‘p tomonlama shartnomalar xalqaro huquqning manbai sifatida turli vaznlarda namoyon bo‘ladi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Nizomi shunday katta ahamiyatga molik bo‘lgan hujjatlardan biri bo‘lib, deyarli barcha mamlakatlar tomonidan qabul qilingan. Hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biri, nazarimizda, xalqaro shartnomalarni tatbiq etishdir qilishdir. Ko‘plab shartnomalarning ishlamayotganligi, ko‘p hollarda ayni o‘sha mexanizmning yaxshi takomillashmagani yoki butunlay yo‘qligi sababli yuz beradi. Bu muammoni hal qilish uchun shartnomalarga aloqasi bo‘lgan idoralar va xizmatchilar, o‘zlarining sohasiga tegishli shartnoma ratifikatsiya qilingach, shartnomaning to‘liq matni va uni qanday tushunish hamda qo‘llashga oid izohni olishlari lozim. Lekin, bunday izoh yoki qo‘llanma aksariyat mavjud emas. Xizmatchilar xalqaro shartnoma qoidalarini o‘zlari qanday tushunsa, shu holicha qo‘llashga urinyapti. Masalan: prokuratura xodimlari u yoki bu jinoyatni tavsif qilishda, ularga jazo sanktsiyalarini talab qilishda faqat davlat ichki qonunlarini qo‘llaydi. Xalqaro shartnoma mavjudligi va ayni shu masala shartnoma qoidasiga binoan o‘zgacha hal qilinishi yoki kvalifikatsiya qilinishi haqida to‘liq axborotga ega emas. Xalqaro huquq normalarini yaratish, rivojlantirish va sharhlashda xalqaro tashkilotlar va konferentsiyalarning aktlari katta ahamiyatga ega. BMT Bosh Assambleyasining deklaratsiyalar deb nomlangan ba'zi rezolyutsiyalari BMTga a'zo-davlatlar tomonidan kelishilgan bo‘lib, ularning o‘zaro munosabatlari qoidalarini o‘z ichiga oladi. Bu qoidalar amal qilayotgan xalqaro-huquqiy normalar (shartnoma yoki odat normalari) yanada muayyan ko‘rinishda qayta ishlab chiqiladi eki yangi imperativ ko‘rsatmalarni o‘zida namoyon etadi. Bunday ko‘rsatmalarga Mustamlaka mamlakatlar va xalqlarga mustaqillik berish to‘g‘risidagi 1960-yilgi Deklaratsiyani kiritish mumkin. Unda mustamlakachilikni to‘la tugatish va butun hokimiyatni qaram hududlarning xalqlariga berish choralarini qabul qilish nazarda tutiladi. Boshqa misol: BMT Ustavining 108-moddasi asosida BMT Bosh Assambleyasi tomonidan Ustavning alohida moddalariga o‘zgartirishlar (normativ xususiyatga ega bo‘lgan bunday rezolyutsiyalar 1963, 1965, 1971-yillarda qabul qilingan edi) kiritildi. O‘z tarkibi va faoliyatining xususiyatiga ko‘ra davlatlararo (hukumatlararo) xalqaro konferentsiyalar, yig‘ilishlar, kongresslar ko‘pincha, xalqaro shartnomalarni muhokama qilish va qabul qilish uchun
23
chaqiriladi hamda ularning davlatlar vakillari tomonidan imzolanishi bilan yakunlanadi. Konferentsiyalarning yakuniy aktlari bunday xollarda mustaqil normativ mazmunga ega bo‘lmaydi. Lekin konferentsiya ishtirokchilari bo‘lgan davlatlarning xohish-irodasiga muvofiq
shartnomaviy tartibga solish sohasining muntazam kengayib borishi xalqaro munosabatlar rivojlanishining qonuniyati hisoblanadi. Xalqaro tashkilotlarning davlatlar hamkorligini yo‘lga quyishdagi rolining kuchayish, ular qabul qilgan qarorlar bilan bu tashkilotlarda qatnashuvchi mamlakatlarning ichki huquqi o‘rtasida o‘zaro ta'sirning chuqurlashuviga olib keladi. Tashkilotlarning qarorlari ichki huquqni rivojlantirishga jiddiy ta'sir ko‘rsatmoqda. O‘z navbatida ichki huquq xalqaro tashkilotlar qarorlarini. amalga oshirishning tobora muhim vositasiga aylanmoqda. BMT Bosh Assambleyasida qabul qilinadigan rezolyutsiyalar yuridik jihatdan davlatlar uchun majburiy emas, biroq ularning ayrimlari ichki davlat huquqiga, hatto konstitutsiyaviy huquqqa ham jiddiy ta'sir ko‘rsatadi. Buning yaqqol namunasi sifatida 1948-yili qabul qilingan inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasini tilga olish kifoya. Ko‘pgina mamlakatlarning konstitutsiyalarida mana shu Deklaratsiyaga to‘g‘ridan- to‘g‘ri asoslanish ko‘zga tashlanadi. Ko‘pincha konstitutsiyalarning inson huquqiga bag‘ishlangan bo‘limlari Deklaratsiyaning asosiy qoidalarini ifodalaydi. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasining 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan Konstitutsiyasi inson
huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasining asosiy qoidalari asosida qabul qilingan. Bosh Assambleyaning ko‘pgina rezolyutsiyalari ichki davlat huquqiga taalluqli qoidalarni ifodalaydi. Chunonchi, 1960-yili qabul qilingan diniy kamsitishning barcha shakllarini tugatish to‘g‘risidagi Deklaratsiya davlatlardan diniy kamsitishni keltirib chiqaradigan va qonun kuchi bilan mustahkamlaydigan qonun hamda qoidalarni bekor qilishni talab etadi. BMT Xavfsizlik Kengashi o‘z vakolati doirasida davlatlar uchun yuridik majburiyat yuklaydigan qarorlar qabul qiladi. Agar bu qarorlarni amalga oshirish uchun ichki davlat normalari chiqarish zarurati tug‘ilsa, bunday norma chiqarilishi hamda bunday davlatlar o‘z hokimiyati ostida bo‘lgan barcha kishilar va tashkilotlar bu normalarni bajarishlarini ta'minlashga majbur. Mazkur normalarni asossiz ravishda bekor qipish Xavfsizlik Kengashi qarorlarini buzish hisoblanadi. Xavfsizlik Qengashi xalqaro huquqqa va Kengash qarorlariga zid davlat aktlarini qoralab, qonunsiz ekanligini e'lon qilib, bir qator qarorlar qabul qildi. Jumladan, 24
1968-yilda Xavfsizlik Kengashi qabul qilingan rezolyutsiya Isroilniig Ierusalimniig yuridik maqomini o‘zgartirishga qaratilgan hamma qonun choralarini bekor deb e'lon qildi va bu choralar ana shu maqomni o‘zgartira olmasligini ta'kidladi. Xavfsizlik Kengashi Janubiy Afrika qonunlarini Namibiya hududida tarqatish qonunga zid ekanligini ko‘rsatuvchi o‘z qarorlarini bir necha bor ta'kidlagan edi. Evropa hamjamiyati organlarining qarorlari unga a'zo bo‘lgan mamlakatlar ichki huquqiga sezilarli ta'sir ko‘rsatadi. 1957-yili Evropa Hamjamiyatini tuzish to‘g‘risidagi shartnoma hamkorlikning oliy organlari Kengash va Komissiya qarorlar, ko‘rsatmalar qabul qilishini belgilaydi. Qarorlar kengashga a'zo davlatlarning har birida ichki huquq normalari ustidan ustunlikka ega. Qo‘rsatmalar davlatlarga muayyan natijalarga erishishni yuklaydi. Bunda shunday natijalarga erishishning shakl va vositalarini belgilashni ana shu davlat organlari ixtiyoriga qoldiradi. Boshqacha qilib aytganda, ko‘rsatmalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri ichki davlat ta'siriga ega emas. Qarorlar ularga qaratilgan davlatlarga ichki huquq sub'ektlarini qo‘shib hisoblaganda ham majburiy bo‘ladi, to‘g‘ridan-to‘g‘ri ichki davlat ta'sirga ega bo‘ladi. Shunday qilib, yuqorida tahlillardan xulosa shuki, turli xil xalqaro huquq
manbalarining implementatsiya qilinishi xalqaro
huquq manbasining yuridik tabiatiga bog‘liq. Jumladan xalqaro shartnomalarni implementatsiya qilish uchun mazkur xalqaro shartnoma tegishli davlatlar tomonidan ratifikatsiya qilingan bo‘lishi shart Ayni vaqtda barcha xalqaro shartnomalar birdek implementatsiya qilinmaydi. Xar bir davlat o‘z milliy an'analardan kelib chiqqan holda xalqaro shartnoma implementatsiya qilish mexanizmini belgilab olishga haqli. Xalqaro shartnoma milliy qonunchilikda joriy qilinish tartibni belgilash har bir davlatning suveren huquqidir. Xalqaro tashkilotlar qarorlari ham davlatlar tomonidan turlicha implementatsiya qilinadi. Jumladan, agarda xalqaro tashkilot qarori davlatlar uchun tavsiyaviy ahamiyatga ega bo‘lsa, mazkur qaror davlat tomonidan umuman implementatsiya qilinmasligi yoki
qisman implementatsiya qilinishi mumkin. Xalqaro tashkilotlarning majburiy qarorlari davlatlar tomonidan og‘ishmay bajarilishi lozim. Ana shunday qarorlarning davlatlar uchun yuridik majburiyligi tegishli tashkilotning yuridik maqomi yoxud mazkur tashkilotda a'zolikdan kelib chiqadigan tegishli davlatlarning majburiyatlari bilan belgilanadi.
25
Xalqaro huquqbuzarliklar turlari va ularni tasniflash mezonlari Bugungi kunda xalqaro uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash masalalari o‘ziga tobora ortib borayotgan e'tiborni jalb etib, xalqaro huquqbuzarlikning ayrim turlarining xavflilik darajasi umumjahon tus olgan. Ammo bugungi kunda ham amaliyot ham nazariyada xalqaro uyushgan jinoyatchilikning turlari bo‘yicha yagona qarorga kelingani yo‘q. Giyohvandlik moddalarning noqonuniy aylanishi qaroqchilik, terrorizm, qullarni sotish, pullarni qalbakilashtirish, ayollarni va bolalarni sotish jinoyatlar bilan birga 1927-yilda bo‘lib utgan jinoiy qonunchilikni birxillashtirish buyicha xalqaro anjumanda xalqaro xarakterdagi jinoyat deb e'tirof etildi.1 Bu toifadagi xalqaro qilmishlarning huquqiy xususiyati shuki, ularning xalqaro hamjamiyatiga nisbatan ijtimoiy xavflilik darajasi xalqaro jinoyatlardagiday bo‘lmaydi. Ta'riflarga qaraganda, xalqaro jinoyatlar Birlashgan Millatlar Tashkilotining xalqaro huquq kommisiyasi davlatlar tomonidan xalqaro hamjamiyatning hayotiy muhim manfaatlarini ta'minlash uchun asosiy ahamiyat kasb etadigan majburiyatlarni buzishni xalqaro-huquqiy qilmish sifatida belgilaydi. Bunday jinoyatlarni sodir etganlik uchun davlat bilan bir qatorda individlar ham javobgarlikka tortiladi. Xalqaro xarakterdagi jinoyatlar milliy huquqiy tartibotga tajovuz qilishi bilan birga xalqaro hamjamiyatning muhim manfaatlariga ham zarar keltiradi. Ba'zan bu jinoyatlarni konvensiyaviy deb ataladi, chunki davlatlarning xalqaro xarakterdagi jinoyatlarning muayyan turiga qarshi kurashi ko‘p tomonlama xalqaro shartnomalar asosida amalga oshiriladi. 1
xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan jinoyatlardan 2 quyidagi farqlarni belgilaydi, ya'ni xalqaro jinoyatlarda sub'ekt sifatida davlat mexanizmidan jinoiy maqsadda foydalanuvchi davlatlar, ularning mansabdor shaxslari, shuningdek oddiy ijrochilar tan olinsa, xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan jinoyatlarni esa jismoniy shaxslar sodir etadi. Shuningdek xalqaro jinoyatlarda ob'ekt sifatida xalqaro tinchlik va xavfsizlik, butun insoniyat manfaatlari qaralsa, xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan jinoyatlarning ob'ekti ikki yoki bir necha davlatlar manfaatlarida namoyon bo‘ladi. Javobgarlik jihatidan xalqaro jinoyat hamda xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan jinoyatlardan farqi shuki, xalqaro jinoyatlarda xalqaro huquq sub'ekti sifatida davlatlarning javobgarligi va ijrochining jinoiy javobgarligi
1 Международное публичиное право.- Москва.:Проспект, 1990. С.9. 542. 2 Saidov A.X.Xalqaro huquq. Darslik. -Toshkent.: Adabiyot jamg‘armasi, 2001. 229-bet. 26
mavjud bo‘lsa, xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan jinoyatlarda shaxsiy jinoiy javobgarlik mavjuddir. Nihoyat A.X.Saidov fikricha xalqaro jinoyatning yuridik maqomi xalqaro yoki ikki davlat bo‘lsa, xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan jinoyatlarning yuridik makomi ichki davlat bo‘ladi. 1
xalqaro xarakterdagi jinoyat toifalariga tabaqalashtirish g‘oyat mushkuldir. Buning boisi hozirgi zamon ilmiy-texnikaviy taraqqiyot, iqtisodiy-ijtimoiy muammolar, urbanizatsiya jarayonlari nazariya va amaliyotda xalqaro xarakterdagi jinoyat deb e'tirof etilgan huquqbuzarliklarning xalqaro hamjamiyatiga nisbatan ijtimoiy xavflilik darajasiga tobora o‘sib borishiga xizmat qildi va qilmoqda. Myullerson R.A. bu borada "Xalqaro xarakterdagi jinoyatlar bu davlatlar o‘zaro hamkorlik tarzida qarshi kurashayotgan umumjinoiy jinoyatlardir(giyohvandlik j moddalarga qarshi kurash, havo qaroqchiligi, pornografik nashriyotlarni tarqatish,pullarni qalbakilashtirish va hokazo). Agarda xalqaro jinoyat bevosita davlat tomonidan sodir etilgan bo‘lsa jismoniy shaxslarning xalqaro-huquqiy javobgarligi ushbu davlatning siyosiy javobgarlik shaklidir; xalqaro jinoyatlar asosan davlatlar emas jismoniy shaxslar tomonidan sodir etiladi. Jismoniy shaxslar tomonidan xalqaro xarakterdagi jinoyatlarni sodir etganlik uchun davlat javobgarligi faqat xalqaro xarakterdagi jinoyatlar buyicha uz shartnomaviy majburiyatlarni bajarmaganda yoki ushub jinoyatlarga davlat organlari bevosita ishtirok etganda yuzaga chiqadi " degan fikr bildiradi. 2
xavfli bo‘lgan, shaxsni himoyalash, xalqaro hamjamiyatning muhim hayotiy manfaatlari,tinchlikni saqlash uchun asosiy ahamiyatga ega bo‘lgan, xalqaro huquq norma va printsiplarning buzilishiga aytiladi. Bunda xalqaro jinoyatlarni keltirib chiqaradigan,davlatlarning jinoiy siyosatini amalga tatbiq qiladigan mansabdor shaxslarning qilmishi katta xavf tug‘diradi. Xalqaro siyosiy va moddiy javobgarlikka bunday jinoyatlarni keltirib chiqaruvchi davlat rahbarlari- oliy mansabdor shaxslar va jinoiy siyosatning boshqa ishtirokchilari ham tortiladilar. 3
huquq-tartibotga zarar etkazmasdan va oqibatda barcha yoki ko‘plab davlatlarning manfaatlariga tegishlidir. Ammo ularning butun xalqaro hamjamiyatiga nisbatan bo‘lgan xavfliligi xalqaro jinoyatlarning
1 Saidov A.X. Xalqaro huquq. -Toshkent.: Adolat, 2001. 229-bet. 2 Международное уголовное право.-Москва.: Наука, 1999. С 111-112. 3 Odilqoriev.X.T., Ochilov B.E. Hozirgi zamon xalqaro huquqi.-Toshkent.: Xega-Print, 2002. 327-bet. 27
xarakterlovchi elementi bo‘lmish-xalqaro tinchlik va xavfsizlikka tahdididan ancha kamdir. 1
tinchlik va xavfsizlikka ziyon etkazishi elementi xalqaro jinoyatlarni ta'riflashda asosiy elementdir. Xalqaro qilmishlar bu turining o‘ziga xosligi aynan xalqaro xavfsizlik va tinchlikka, insoniyatga bo‘lgan tahdidi bilan izohlanadi. Xalqaro uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashda davlatlar hamkorligini tashkil etishda e'tiborga olinishi lozim bo‘lgan navbatdagi muammo : jinoiy qilmish turlarining o‘zaro integratsiyasidir. Jumladan giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning noqonuniy muomalasi daxldor bo‘lgan jinoiy qilmishlarning boshqa jinoyatlar bilan tobora chirmashib ketganligini zamona voqeligining mudhish realligidir. Darhaqiqat, "Bugun aniq aytish mumkin ki agar diniy ekstremizm va aqidaparastlik shiorlari xalqaro terrorning g‘oyaviy niqobi bo‘lsa, narkobiznes va narkotraffik, hech shubhasiz, xalqaro terrorning moliyaviy tayanchidir." 2
ko‘rilmagan daromadlar manbasidir. Narkotiklar savdosidan ko‘rilgan foydani asosli ravishda sanoatning butun bir tarmoqlarining daromadlari bilan qiyoslanib, narkotiklar savdosi dunyoda mahsulotlari sotilishi bo‘yicha ikkinchi o‘rinda turadigan industriya deb tan olingani bejiz emas. Vashingtondagi strategik ma'lumotlar markazi xodimi R.Xadsonning yozishicha, bir yil mobaynida narkotik va psixotrop moddalari noqonuniy savdo-sotiq orqasidan mafiya eng kamida bir trillion dollar foyda oladi. Bu ko‘rsatkich esa AQSH Federal byudjeti miqdoriga teng. 3
terrorizm, qurol-yarog‘larni etqazib berish, diniy ekstremizm kabi xalqaro huquqbuzarliklar bilan chirmashib ketganligi tabiiy hol, chunki haqiqatdan ham " uyushgan jinoyatchilik foyda olishning ijtimoiy xavfli yo‘llarni tanlaydi: narkotiklar bilan savdo qilish, tovlamachilik, pullarni qalbakilashtirish, narkobiznes va qimorga asoslangan o‘yinlardir". 4
Uyushgan jinoiy guruhlarning narkobiznes kabi mablag‘ orttirish singari daromad manbasi mavjudligi xalqaro va milliy xavfsizlikka muntazam ravishda o‘sib borayotgan tahdiddir. Bundan Afg‘onistonda
1 Международное уголовное право. -Москва.: Наука, 1999. С.57. 2 Karimov I.A. Terrorizm xavfi to‘g‘risida.-Toshkent.:Shark,2002. 119-bet. 3 Вестник МВД РФ. 1992. №5. С.64. 4 Белов Н.В. ЭПК (энциклопедия преступлений и катастроф) наркомафии. Производство и распространение наркотиков. Минск.: Современный литератор, 1998. С.199.
28
bo‘lib utgan hayajonli voqealar yaqqol dalolat beradi. Vaholanki O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov 1996-yildayoq "Hozir Afg‘onistonda qurol-yarog‘lar shu qadar to‘planganki, hisoblansa, jahondagi boshqa biron mamlakatda (jon boshiga) buncha qurol yo‘q Ammo bu hech kimni tashvishga solmayapti. Qurol-yarog‘lar va narkotik moddalar chegara orqali Markaziy Osiyo Respublikalariga o‘tmoqda, ammo na Birlashgan Millatlar Tashkiloti, na boshqa xalqaro tashkilotlar bu chegarani hech qanday nazorat ostiga olmagan.Afg‘onistonda, Pokistonda, Eronda bizning mintaqamizda qo‘poruvchilik faoliyati olib borish uchun terrorchilar guruhlari tayyorlanmoqda" deb, xalqaro hamjamiyatning diqqat-e'tiborini bu muammolarga qaratishga uringan edi. 1
Yurtboshimiz xalqaro
hamjamiyatining Markaziy Osiyoda xavfsizlikni va tinchlikni ta'minlash, qurol-yarog‘larni etkazib berilishini cheklash, narkotik va psixotrop moddalarning noqonuniy aylanishiga barham berish borasida chora-tadbirlarni aynan Afg‘oniston muammosini hal etishiga yo‘naltirilishi lozimligiga davlat rahbarlari uchrashuvlarida, nufuzli xalqaro tashkilotlarda qayta-qayta da'vat qilgan edi. Chunonchi Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasida so‘zlagan nutqida
"Afg‘oniston hozirgi
paytda xalqaro
terrorchilik va
ekstremizmning poligoni hamda tayanch bazasiga, milliardlab daromad keltirayotgan va xalqaro terrorchilikni oziqlantirayotgan dunyo narkotik ishlab chiqarishning asosiy manbai-fabrikasiga aylangan. Afg‘oniston bilan chegaradosh hududlar, birinchi navbatda, Markaziy Osiyo davlatlari yuzlab tonna opiumni va geroinni asosan Evropa va Shimoliy Amerika mamlakatlariga olib chiqish uchun qisqa va qulay yo‘llarga va koridorlarga aylanmoqda Shu birgina misolda zamonamiz voqeligining ikki mudhish hodisasi- xalqaro va narkobiznes o‘zaro chirmashib borayotganini ko‘rishimiz mumkin" deb ta'kidlagan edi. 2
rejalarini oshirib borgan "Al-qoida" terroristik tashkilotining nomi har bir sog‘lom fikrli inson uchun vahshiy va mash'um ma'no kasb etadi. 2001-yil 11-sentyabr kun ushbu terroristik tashkiloti a'zolari tomonidan uyushtirilgan g‘ayriinsoniy terroristik aktlar terrorizmning hozirgi kundagi ijtimoiy xavfliligini namoyon qildi.
1 Неъматов Ж.К. Научно-практические проблемы международного сотрудничества в борьбе с легализацией доходов, полученных от преступной деятельности.(Сравнительно-правовой анализ законодательства Республики Узбекистан и международных документов.)-Ташкент.:Asia Offset Print, 2003. С.4. 2 Karimov I.A.O‘zbekiston:milliy istiqlol,iqtisod, siyosat, mafkura.T1. -Toshkent.: O‘zbekiston, 1996. 159-160 betlar. 29
Ma'lumotlarga qaraganda "Al-qoida" tashkilotining jinoiy nigohi O‘zbekistonga ham tushgan. 1997-yilning iyul oyida "O‘zbekiston Islom xarakati" terroristik tashkiloti Turkiya davlatida yashiringan S.Madaminov tomonidan boshqarilgan dinoiy guruh bilan birlashib, xalqaro terroristik tashkilot sifatida O‘zbekiston Respublikasining demokratik saylov asosida tashkil topgan qnuniy hukumatini ochiqdan-ochiq kuch ishlatib, ya'ni " jixod" yo‘li bilan egallash maqsadida birinchi raqamli terrorchi Usoma bin Laden boshqargan "Al-qoida" va boshqa terrorchilik tashkilotlari moddiy kumagiga tayangan holda jinoiy faoliyatini oshirib bir necha o‘ta og‘ir jinoyatlarni sodir etgan. Tahlilga ko‘ra bu jinoiy uyushma ishtirokchilari 1992-2001-yillar davomida O‘zbekiston Respublikasining turli mintaqalarda va Turkmanistonda jami qirqqa yaqin jinoyatlarni sodir etib 71 nafar begunoh insonlarni o‘ldirganlar, 212 shaxslarga turli darajada tan jarohatlari etqazganlar. Ularning qilmishlari natijasida jami 706.150.023 sum miqdorida moddiy zarar etqazilgan, ma'naviy esa san-sanoqsiz. 1
Mazkur fojialarning ruy berishi sababi nafaqat terrorizmga balki Afg‘onistonda o‘sha vaqtda tobora avjiga chiqqan narkotik va psixotrop moddalarning noqonuniy aylanishiga qarshi samarali chora-tadbirlar ko‘rilmaganidir. Yuqorida belgilanganidek uyushgan jinoyatchilikning moddiy manbalarni orttirishning xususiyati shuki, ular bu borada aksariyat xollarda qonunga xilof usullardan foydalanadi. Narkobiznes aynan shunday usul bo‘lib, uning qo‘llanilishi giyoxvandlik va psixotrop moddalarga bo‘lgan talab va ularning savdosidan ko‘rilayotgan foyda bilan izohlanadi. Chunonchi "Krek" nomli kokain asosida ishlab chiqariladigan narkotik modddasini ishlab chiqarish uchun sarflangan xarajatlar 300%, geroindan 100%, metamfetamin nomidagi narkotikdan 70% foyda keltirar ekan. 2
legallashtirish zaruriyatini vujudga keltirib, "pullarni yuvish" jinoyatining sodir etilishiga sababchi bo‘ladi. "Pullarni yuvish" atamasi birinchi bor Amerika Qo‘shma Shtatlarida 80 yillarning boshlarida narkotiklar bilan savdo qilish hamda undan ko‘rilgan foyda shiddat bilan o‘sganligi munosabati bilan tilga olinib, nolegal usullar bilan topilgan pullarni legallashtirish ma'nosini anglatadi.2 Ma'lumotlarga qaraganda faqatgina Amerika Qo‘shma Shtatlarida bir yilda 200 milliard dollar qiymatidagi kapitallar "yuviladi". Dunyo
1 Rajabova M. Diniy ekstremizm va terrorizmga qarshi kurash muammolari. -Toshkent.: O‘zbekiston, 2003. 282-283-betlar. 2 Белов.Н.В.ЭПК(энциклопедя преступлений и катастроф) наркомафии. Производство и распространение наркотиков. -Минск.: Современный литератор., 1998. С.67-68. 30
miqyosida bu son 100 milliarddan 500 milliardgacha AQSH dollarini tashkil etadi. Amerika Qo‘shma Shtatlari Senati huzuridagi narkotik va terrorizmga qarshi kurash qo‘mitasining ma'lumotlariga asosan dunyoda xar yili 320 dan 500 gacha milliard dollar "yuviladi". 1
moddalarning noqonuniy aylanishiga oid huquqbuzarliklarni xalqaro xarakterdagi huquqbuzarlik emas , balki xalqaro jinoyat deb e'tirof etish o‘rinlidir. Bundan yana bir maqsad narkotik va psixotrop moddalarning noqonuniy aylanish jinoyatida davlatlarni xalqaro jinoyat sub'ekti sifatida xalqaro-huquqiy javobgarlikka tortishdir. Aynan xalqaro jinoyatlar davlat organlari tomonidan sodir etilsa xalqaro huquq nuqtai nazaridan bu jinoiy xatti-harakat davlat o‘zining xatti- harakatidir. Shu bois aytish mumkinki, bunday jinoyatlarda bir xil jinoyat tarkibini sodir etib, davlat buning oqibatida kelib chiqadigan xalqaro javobgarlik sub'ekti bo‘ladi. Agarda jinoiy aktlar jismoniy shaxslar tomonidan sodir etilgan bo‘lsa va davlat tomonidan bunday aktlarning oldini olish yoki unga barham berish bo‘yicha choralar ko‘rilmasa- bu boshqa holat. Va albatta, uning xalqaro majburiyatlarini buzgan aktlari uchun davlat xalqaro-huquqiy javobgarlikka tortiladi, ammo davlat bu holatda ham tegishli jinoyat tarkibini sodir etmaydi. Mazkur holatda ushbu jinoyatlar uchun sub'ekti jismoniy shaxslar bo‘lib ular bilan birga xalqaro-huquqiy javobgarlikka davlat ham tortilishi mumkin. 2
xavfliligini munosabati bilan huquqbuzar davlatga nisbatan nafaqat jabrlanuvchi davlat, balki xalqaro hamjamiyatning har bir a'zosi ya'ni davlatlar va xalqaro tashkilotlar e'tirozlarni bildirishga haqlidir. 3
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Xalqaro Sudi 1970-yil 6-fevral kunidagi o‘z qarorida "orga omnes" tarzdagi, ijro etilishida butun xalqaro hamjamiyat manfaatdor bo‘lgan majburiyatlar mavjudligini tan oldi. Bu majburiyatlarga birinchi navbatda xalqaro xavfsizlik va tinchlikni ta'minlashga qaratilgan majburiyatlar oiddir. 4
Ta'kidlash lozimki trasmilliy jinoiy faoliyatni amalga oshirish uchun jismoniy shaxslar aksariyat xollarda birlashib, jinoiy uyushma sifatida
1 Научно-практические проблемы международного сотрудничества в борьбе с легализацией доходов, полученных от преступной деятельности.(Сравнительно-правовой анализ законодательства РУз и международных документов.) -Ташкент.: Asia Offset Print, 2003. -C.7. 2 Международное уголовное право. -Москва.: Наука, 1999. С.67. 3 Василенко В.А .Ответственность государства за международные правонарушения. Киев., 1976. С124; Курис П.М. Международные правонарушения и ответственность государств.-Вильнюс, 1973. С.63-64,135. 4 Тункин Т.И.Теория международного права. -Москва., 1970. С.474. 31
faoliyat ko‘rsatadilar. Til biriktirishning bu o‘ta xavfli shakli doimo mavjud bo‘lib kelgan. Misol tariqasida SSSR miqyosida saksoningchi yillarning oxirlarida bir yilga yaqin muddat davomida olib borilgan operatsiya natijasida 10.000 yaqin aynan narkotiklarning noqonuniy savdosi bilan shug‘ullanuvchi jinoiy guruh aniqlangan.Ulardan 20 tonnadan ortiqroq narkotik va psixotrop moddalar tortib olinib, yo‘q qilib tashlangan. 400 gektarga yaqin maydondagi ko‘knori esa o‘rib olinib, yoqib yuborilgan. 1
olib borayotgan uyushmalarning soni muttasil tarzda oshib bormoqda. Ular giyohvandlik moddalarning muomalasi ro‘y berayotgan mintaqalarni o‘zaro bo‘lib olib, ularning faoliyati aniq ishlab chiqilgan elementlardan tashkil topgan tizimda namoyon bo‘ladi. Xususan o‘z tarkibida giyohvandlik moddalarni qamrab olgan o‘simliklarni ekish va parvarishlash, o‘simliklardan giyohvandlik moddalarni ishlab
chiqish,tayyor moddalarni ulgurji tarzda sotib olib, dunyoning turli nuqtasiga etkazganidan keyin sotishdir. Trasmilliy uyushgan jinoiy faoliyatga ixtisoslashgan uyushmalarning "salohiyati" g‘oyat keng va xavflidir. 2
o‘z faoliyatini oshirish uchun barcha zamonaviy asbob-uskunalarga, samolyotlarga, moliyaviy mablag‘larga egalar. Kriminologik jihatdan narkotizmga ixtisoslashgan xalqaro ko‘lamdagi jinoiy uyushmalar quyidagi xususiyatlari bilan tavsiflanadi: - yuqori darajada tashkillashtirilganligi, uning ishtirokchilari vazifalari aniq va qat'iy taqsimlanganligi; - belgilab qo‘yilgan ierarxiyaga asosan buysunuvchanlik; - obru hamda kuch bilan ta'minlanadigan ichki intizom; - pinhona faoliyatining yuqori darajada tashkil etilganligi; - jinoiy uyushmaning bo‘lingan guruhlari bilan yaqindan-yaqin aloqadorligi; - turli davlatlarda jinoiy uyushmaning shu'balari mavjudligi va faoliyat ko‘rsatishi; - boshqa jinoiy tusdagi (pullarni qalbakilashtirish, kontrabanda, odam o‘ldirish kabi jinoyatlarni sodir etish bilan shug‘ullanuvchilar va hokazo) bilan o‘zaro aloqadorligi va hamkorligi;
1 ЭПК (Энциклопедия преступлений и катастроф) наркомафии.Производство и распространение наркотиков.- Минск.: Современный литератор, 1988. С.9. 2 Гасанов Э.Г Наркотизм: тенденции и меры преодоления.-Москва.:ЮрИнфоР,1997.С.29. 32
- jinoiy guruh a'zolari turli millatlarga mansub bo‘lishi; -xohlagan maqsadga erishish uchun zo‘rlikdan foydalanishidir. 1
jinoiy to‘dalarga xalqaro miqyosda zarba berish dolzarb vazifasidir. Bunda jinoiy uyushmalarni javobgarlikka tortish borasidagi xalqaro-huquqiy mexanizmni shakllantirish taqozo etiladi. Transnatsional uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash to‘g‘risidagi Konvensiyaning 10-moddasiga asosan har bir ishtirokchi davlat o‘zining huquqiy tamoyillarini hisobga olib, uyushgan jinoiy guruhlarga daxldor yuridik shaxslarning javobgarligi nazarda tutmog‘i darkor. 2
Bu borada ushbu Konvensiyaga qo‘shilmagan har bir davlat qo‘shilish tadbirlarini ko‘rib, o‘z qonunchiligida Giyohvandlik vositalari va psixotrop moddalarning noqonuniy aylanishiga daxldor yuridik shaxslarni javobgarlikka tortishning milliy-huquqiy asoslarini yaratishi shartdir.
Download 428.31 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|