O'zbekistOn Respublikasi axborot texnOlOgiyalaRi va


Download 1.22 Mb.
Pdf ko'rish
Sana14.05.2020
Hajmi1.22 Mb.
#106117
Bog'liq
Golografiya


O'zbekistOn Respublikasi axbOROt 

texnOlOgiyalaRi va 

kOmmunikatsiyalaRini RivOjlantiRish 

vaziRligi muhammad al-xORazmiy 

nOmidagi tOshkent axbOROt 

texnOlOgiyalaRi univeRsiteti

  

Fizika phy019 – guRuh



tuzdi:      

   jamOliddinOv ibROhim 

Qabul Qildi: 

 axmedova nodira aminjanovna

tOshkent 2020 


Mavzu: 

Golografiya va uning qo`llanilishi

Reja: 

1.

2.

Golografik tasvirlar va ularning sifati. 

Golografik interferometriya.

3.

4.

Kirish. 

Golografiya nima? U qanday hosil bo`ladi

5.

6. Xulosa.

Izohli lug`atlar.

Kirish 

Inson  zoti  yaralibdiki  toki  paydo  bo’lganidan  boshlab  hozirgi  kecha 

kunduzgacha  taraqqiyot  yo’lini  bosib  kelmoqda.  Shu  bilan  birgalikda  fan  va 

madaniyat  ham  o’z  rivojini  topmoqda.  Ayniqsa  hozir  biz  yuksak  rivojlangan 

asrda yashayapmiz. Hayotimizni texnikasiz tasavvur qilolmaymiz.  

Keling , biz uchun hozir oddiy va har xillari bo’lgan televizor tarixiga bir 

nazar solib ko’raylik. Avval boshda  katta va o’ta og’ir darajadagi televizorlar 

ixtoro qilingan va bu voqea o’ta e’tiborga molik bo’lgan. Buni qarangki, o’sha 

televizorlar  rangdor  ham  emas  faqatgina    oq  va  qora  ranglardan  iborat  edi. 

Bora bora  uning  hajmi  kichrayib,ixchamroq qilib  chiqarila  boshladi..  endi uni 

bemalol  ko’tarib  o’rnini  almashtirish  ham  mumkin,ya’ni  unchalik  qiyinchilik 

tug’dirmas  edi.  Shu  tariqa  fan  rivojlanib,biz  oq-qora  televizorlardan  voz 

kechdik va endi o’zimiz uchun qulay bo’lgan rangdor televizorga o’tdik. Shu 

taroqa  hayotimiz  ancha  go’zallashdi.  Xuddi    shuningdek  bizning 

xotiralarimizni  saqlab  qo’yish  uchun  tushadiga  sur’atlarimizning  rivojlanish 

bosqichlari ham taraqqiy topib bordi va o’z cho’qqisiga yetdi desak mubolag’a 

bo’lmaydi.  Oq-qoradan  rangli  sura’atlaga,  rangli  sur’atlardan  endi  hajmiy 

sur’atlarga o’tildi.  

 Asta  –sekinlik    bilan  3D,5D  va  7D  kinolar  yaratila  boshladi.    Bir 

qarashda  bizni  taajubga  soluvchi  bunday  kinolar  aslida  fizik  qonunlarga 

asoslangandir,ya’ni  bularning  hammasi  golografiya  qonunlari  asosida 

yaratilayotgan yangiliklardir.  

Golografik  tasvirlarning  bizga  qulaylik  tomonlari  juda  ko’p.  Hozirda 

ko’pgina Yevropa mamlakatlari bu soha anchagina ildamlab ketgan va bu soha 

bizda  ham  yaxshigina  yo’lga  qo’yilmoqda.  Keling,  golografiya  o’zi  nimaligi 

haqida ozgina tasavvurga ega bo’laylik. 



 

Golografiya qanday hosil buladi

Spektrning  optic  sohasiga  tegishli  elektromagnitik  tebranishlar  davri 

favqulotda  kichik,  shu  tufayli  kattaroq  yoki  kichikroq  interferonsionlikka  ega 

bo’lgan  qabul  qilgichlar  yorug’lik  energiyasining  oniy  qiymatini  emas,  balki 

uning  tebranishlar  davri  ichidagi  o’rtacha  qiymatini  qayd  qiladi.  Bunday 

o’rtachalash  natijasida  tebranishlar  amplitudalari  haqida  fikr  yuritish 

imkoniyatiga  ega  bo’amiz,lekin  ularning  fazalari  haqidagi  ma’lumotlarga  ega 

bo’lmaymiz.  Shu  bilan  birga,  to’lqinlarning  fazalarigina  yorug’lik  manbai 

qismlarining o’zaro joylashishi haqida,manbaning qabul qilgichdan uzoqligi va 

hokazolar  haqida  ma’lumot  beradi.  Shunday  qilib,to’lqinlar  olib  boruvchi 

tebranishlarning fazalari to’g’risidagi ma’lumotlar tushirib qoldirilgan o’lchash 

natijalari,umuman  aytganda  ,  bu  to;lqinlar  manbaning  xossalari  haqida  to’la 

tasavvur hosil qilish imkonini bermaydi. 

Masalan,  H  fotoplastinka  sirtiga  S

1

  nuqtaviy  manba  chiqargan  sferik 



to’lqin tushayotgan bo’lsin. (1-rasm). tushayotgan yorug’lik yorug’likka sezgir 

qatlamning  ochiq  qismini  tekis  qoraytiradi.  Har  qanday  boshqa  nuqtaviy 

manbadan, masalan S

2

 kelgan to’lqin ham ana shu natijaga olib keladi. Albatta, 



qabul  qilgich  sifatida  tebranish  fazalarining  taqsimoti  to’lqin  frontidan  H 

plastinka  tekisligigacha  bo’lgan  o’zgarib  boruvchi  masofa  (1-rasm)  bilan 

aniqlanadi; fazalarning bu taqsimoti manbaning vaziyatiga bir qiymatli bog’liq. 

Biroq  fazani  bilmaslik  bizni  to’lqinlar  manbaining  joylashishi  haqida  biror 

xulosa  chiqarish  imkonidan  mahrum  qiladi;  ma’lumki,  faza  yuqorida  aytib 

o’tilgan asosiy sabablar tufayli aniq bo’lmay qoladi.   



1-rasm. To’lqin fazasini qayd qilish haqidagi masalaga doir. 

Linza  yoki  biror  murakkabroq  optic  asbobdan  foydalanib, 

fotoplastinkani S

1

 manbaning S



1

 tasviri bilan ustma-ust tushirishimiz mumkin



(2-rasm).    Optik  sistemalarning    tautoxronizmi  tufayli  ,  yorug’lik  to’lqinining 

linzaning  turli  qismlari  orqali  o’tuvchi  barcha  qismlari  S

1



    tasvirga  baravar



faza siljishlari bilan keladi va yorug’lik manbaining vaziyati haqida ma’lumot 

uning  tasviri  joylashishi  orqali  aniqlanadi.;  tasvirning  vaziyatini  o’lchab  va 

optik  asbobning  xossalarini  bila  turib,manbaning  koordinatalarini  hisoblab 

topish  mumkin.  Ravshanki,  aytilgan  mulohazalar  sirtning  H  qabul  qilgich 

tekisligiga tasviri tushirilayotgan har qanday nuqtasiga taalluqlidir.  

Biroq  bu  prinsipning  tatbiq  etilishi  yorug’lik  manbai  haqida  bizni 

qiziqtiruvchi barcha ma’lumotlarni bir fotosuratda aks ettira olmaydi. Masalan 

S



 manbaning H qabul qilgich sirtidan tashqaridagi S

2

 tasviri plastinkaning C` 



qismini qoraytiradi, ya’ni C buyumning akslanishidek effektga olib keladi. S

2



ni H ga tushayotgan sferik to’lqin manbai deb qarab  va 1-rasm muhokamasini 

esga  olib  , optic  sistemadan  foydalanganda  ham    , optic  sistema  bo’lmaganda 

ham  manbalar  xossalari  haqidagi    bilimning  to’lqinsiz  bo’lishining  umumiy 

fizik sababi tebranishlarni qabul qilgich qayd qilganda ularning fazasi haqidagi 

ma’lumotning yo’qolishi ekanligini ko’ramiz.  


2-rasm. optic sistemalarda to’lqinlarni qayd qilish haqidagi masalaga doir. 

Shunday  qilib,  tahlil  qilingan  sodda    misollardan  ham,  umumiy 

mulohazalardan  ham  quyidagicha  xulosa  chiqadi:  to’lqinlar  manbalarining 

joylanishi  to’g’risidagi  to’la  tasavvurlar  hosil  qilish  uchun  to’lqinlarning 

amplitudalari taqsimoti ham , fazalari taqsimotini ham o’lchay bilish kerak.  

Fazalar  taqsimotini  interferension  hodisalar  yordamida  o’lchash 

mumkin.  Interferensiyaning  mohiyati  shundaki,  kogerent  tebranishlar 

qo’shilganida  ularning  fazalar    farqi  natijaviy  tebranish  amplitudasini 

o’zgartiradi,boshqacha  aytganda  to’lqinlarning  fazaviy  munosabatlarini 

interferension  manzaraning  amplitudaviy  strukturasiga  aylantiradi.  Binobarin, 

agar qabul qilgichga bizni qiziqtirayotgan to’lqindan tashqari frontining shakli 

qiyosan  soda  bo’lgan  “sinov”  to’lqini  ,  masalan,  yassi  yoki  sferik  to’lqin  ha 

yuborilsa  ,  u  holda  vujudga  keladigan  interferension  manzara  qabul  qilgich 

sifatida  bu  ikki  to’lqin  fazalari  farqining  o’zgarish  qonunini  to’la  xarakterlab 

beradi.  Shu  usul  bilan  o’zgarayotgan  to’lqinning  fazaviy  strukturasi  haqida 

tasavvur hosil qilish mumkin.  



Golografik tasvirlar 

va ularni sifati

Shu choqqacha biz tayanch va yorituvchi to’lqin sifatida qo’llaniladigan, 

shuningdek,  buyumlarni  yoritish  uchun  qo’llaniladigan  nurlanish  butunlay 


kogerent  nurlanish  deb  faraz  qilib  keldik.  Ammo  asbolyut  kogerent  yorug’lik 

yo’q;  nurlanish  manbai  qanoatlantirishi  kerak  bo’lgan  zaruriy  talablarni 

oydinlashtirish haqidagi masala tabiiy ravishda paydo bo’ladi.  

Konstrakt  interferension  manzara  kuztish  uchun  nurlnish  spektrining 

to’lqin uzunliklarda ifodalangan kengligi  

Shartga  bo’ysunishi  kerak,  bundagi  m-interferensiya  tartibi  ,  ya’ni 

interferensiyalashuvchi  to’lqinlar  L  yo’l  farqining    λ  ga  nisbati.  To’lqin 

uzunlikdan ko’ra ,unga teskari bo’lib chastotaning 2πc ga nisbatiga  

2  

 

 



 

teng  bo’lgan  ν  kattalik  qulay  ;  bu  kattalik  sm

-1

  bilan  ifodalanadi.  Agar 



nurlanish spektrining kengligi sm

-1 


 bilan ifodalansa,ya’ni 

deb 


olinsa  ,interferensiya  tartibi  o’rniga  esa  m=L/λ  ta’rif  asosida  yo’llar  farqi 

kiritilsa  ,  bu  holda  nurlanish  monoxramatikligining  kriteriysini  quyidagi  soda 

shaklda ifodalash mumkin: 

(1) 


Demak,nurlanish  spektirining  sm

-1

  bilan  ifodalangan  kengligi  yo’llar 



farqining  teskari  qiymatidan  kichik  bo’lishi  kerak(ancha  kichik  bo’lsa  yana 

ham  yaxshi).  Bu  shartning  fizik  mazmuni  ravshandir:  kvazimonoxramatik 

nurlanishni  tashkil  etgan  suglarning  (nurlanish  kogerentligining)   

ga 


teng  bo’lgan  uzunligi  L  yo’llar  farqidan  kata  bo’lishi  kerak,shunda  bir 

suggategishli tebranishlar gologramma tekisligida interferensiyalashadi.  

Uch  o’lchovli  buyumlarni  gologrammalashda  L  amalda  buyumning 

o’lchamlari  bilan  bir  xil  bo’ladi,  bu  holda  yo’llar  farqi  qiymatlari  eng  kata 

bo’ladi. Demak, agar buyumning o’lchamlari bir necha o’n sm bo’lsa , u holda 

w


    ning  qiymati  0,01  sm

-1

  dan  oshmaydi.  Taqqoslash  uchun  shuni  aytib 



o’tamizki,  yorug’likning  gaz-razryad  manbalarida  spectral  chiziqlar  kengligi 

odatda    0.1-1 sm

-1

 chamasida bo’ladi va shuning uchun ularni golografiyada 



qo’llanishda ajrata olish kuchi kata bo’lgan Fabri-Pero interferometry tipidagi 

spectral  asboblar  yordamida  qo’shimcha  ravishda  monoxramatizatsiya  qilish 

kerak bo’ladi.  

Nurlanishning  fazoviy  kogerentligiga  tegishli  talablarni  kogerentlik 

yordamida  sohasi  tushunchasi  yordamida  ta’riflash  oson:  kogerentlik 

sohasining 

  

   


  o’lchamlari  gologrammaning D  o’lchamlaridan  kata  bo’lishi 

kerak. Agar manbaning burchakli o’lchami θ ga teng bo’lsa,u holda   

 

   


       bo’ladi va fazoviy kogerentlikning ta’riflangan   

   


    

zaruriy kriteriysidan quyidagi kelib chiqadi: 

       

 (2) 


Topilgan bu shartni boshqacha usulda talqin qilish mumkin: manbaning 

burchakli  o’lchamlari  sistema  ajrata  oladigan  va  burchakli  o’lchovda 

ifodalangan masofadan kichik bo’lishi kerak. 

Bir-biridan  mustaqil  olingan  (1)  va  (2)  shartlarning  har  birini  qiyosan 

soda  bajarish  mumkin.  Masalan,  m  tartibi  kichik  bo’lgan  aniq  interferension 

manzara  qiyosan  kata  yuzlarda  oson  vujudga  keladi.    Ammo  ikkala  shartning 

bir vaqtda bajarilishi kerakligi yetarlicha kichik oqimlar bilan ishlashga majbur 

etadi  va  yorug’likning  lazerdan  boshqa  manbalari  golografiyasi  bo’yicha 

eksprementlar favqulodda qiyin va murakkab bo’ladi.  

D.Gabor  1948-yilda  electron  mikroskoplarning  ajrata  olish  qobiliyatini 

oshirish    muammosi  bilan  bog’liq  ravishda  golografiyaning  asosiy  fizik 

g’oyalarini  ta’riflab  berdi.  Gabor  o’z  nazariy  mulohazalarini  spektrning  optic 

sohasidagi  ekstrementlar  bilan  tasdiqladi.  Ammo  yuqorida  zikr  qilingan 

qiyinchiliklar  tufayli  golografiya  to  optic  kvant  generatorlari  yaratilganiga 



qadar  juda  sekin  rivojlandi;  bu  generatorlarning  nurlanishi  ularning  ishlash 

prinsipiga asosan,nihoyatda monoxramatik bo’lib, fazoviy kogerentlik darajasi 

ham  yuqori  bo’ladi. Oltmishinchi  yillar  boshida  E.Leyt  va  Upatniekslar lazer 

nurlanishi  yordamida  1-gologrammalar  hosil  qilishdi.  Shu  vaqtdan  boshlab 

golografiya  tez  rivojlandi  va  tatbiqiy  optikaning  tarmoqlangan  sohasiga 

aylandi.  Shuning  uchun  golografiyaning  yutuqlari  butunlay  optic  kvant 

generatorlari ixtiro etilishi bilan bog’liq bo’ldi,deb aytishga to’la asos bor. 

Lazerlar nurlanishi kogerentligining uzunligi bir necha yuz metr bo’lishi 

mumkin  va  prinspial  jihatdan  lazerlar  golografiya  uchun  yorug’lik  manbalari 

muammosini  hal  qiladi.  Turli  tipdagi  lazerlar  qo’llaniladi,lekin  geliy-neonli 

lazerlar(λ=632.8 nm) eng ko’p qo’llanilyapti.  

Tayanch  va  yorituvchi  to’lqinlar  aynan  bir  xil  bo’lganida  tasvirning 

buyumga  tamomila  o’xshash  bo’lishi  va  faqat  har  bir  nuqta  tasvirining 

difraksion  kengayishi  natijasida  kengayishi  natijasida  tasvir  buyumdan  farq 

qilishini  ko’rishimiz  mumkin.  Kattalashgan  tasvir  olmoqchi  bo’lganimizda 

muqarrar  ravishda  tasvirning  sifati  yanada  yomonlashar  ekan(tasvir 

aberratsiyalar).  Bu  hol  o’ziga  alohida  e’tibor  talab  qiladi,chunki 

gologrammaning o’lchamlari va yorug’likning tushish burchaklari oshgan sari 

aberratsiyalar tez o’sadi.     

Golografiyada ko’p qo’shimcha tasvirlar paydo bo’lishi imkoniyati bor. 

Interferension  manzarani  yassi  tayanch  to’lqin  buyum  maydoning  fazoviy 

tashkil  etuvchilarining  interferensiyasi  tufayli  hosil  bo’lgan  polosolarning 

elementar  sistemalari  qo’shilishi  deb  hisobllash  mumkin.  Bunga  tegishli 

elementar difraksion panjara davriy bo’ladi, lekin fotografiya protsessi kerakli 

tarzda  rostlangan  bo’lmasa  ,uning  o’tkazish  koeffitsienti  koordinataga 

garmonik bog’langan  bo’lmayd.  Bunday  panjarani  yoritganda m=0,±1  tartibli 

to’lqinlargina emas ,balki m=±2  va hokazo tartibli to’lqinlar ham hosil bo’ladi. 

Difraksiyaning har bir tartibiga o’z tasviri mos keladi,ya’ni ko’p tasvirlar hosil 

bo’ladi, ammo ularning ustma-ust tushishi odatda ma’qul emas va hatto zararli. 


Golografik eksperimentning (darvoqe har qanday boshqa sohadagi kabi) 

aytib  o’tilganlardan  tashqari  yana  ko’p  nozik  xususiyatlari  bor.  Xususan, 

tayanch  to’lqin  va  golografiyalanadigan  to’lqin  intensivliklari  nisbati, 

asbobning  vibratsiyasi,jelatin  qatlamidagi  fazaviy  buzilishlar  va  hokazolar 

muhim ahamiyatga ega bo’lishi mumkin. 

Golografik interferometriya 

Golografiyaning  fizik  prinsiplarini  bayon  qilishni  tugallayotib, 

kuzatilayotgan buyum  haqida elektromagnit maydon eltadigan informatsiyani 

qayd  qilishning  bu  usuli  asosida  yotgan  mulohazalarni  yana  bir  marta  bayon 

qilib  o’tamiz.  Bizni  amplituda    va  fazalarning  bu  maydondagi  taqsimoti  o’z 

ichiga olgan informatsiya qiziqtiradi. Buyum to'lqinining  maydoni bilan unga 

kogerent  bo’lgan  tayanch  to’lqinning  maydoni  superpozitsiyasidan  vujudga 

kelgan maxsus interferension manzarada intensevlik taqsimoti fotosuratga olish 

o’rganilayotgan  to’lqin  maydoni  eltadigan  to’la  informatsiyani  qayd  qilishga 

imkon  beradi.  Gologramma  fotoqatlamidagi  qorayishlar  taqsimotida  yorug’lik 

keying  defraksiyasi  buyumning  to’lqin  maydonini  tiklaydi  va  kuzatilayotgan 

buyum  yo’q  bo’lganida  shu  maydonni  o’rganish  imkonini  beradi.  Endi 

golografiyaning  ba’zi  amaliy qo’llanishlarini ko’rib chiqamiz.  

Buyum  haqida  gologrammada  qayd  qilingan  mustaqil  ma’lumotlar 

sonini  quyidagi  mulohazalar  yordamida  taxmiman  baholash  mumkin. 

Buyumning  mustaqil  elementi  ,  uning  “  elementar  yacheykasi”  deb  ajrata 

olanadigan eng kichik 

 

   



 intervalga teng bo’lgan o’lchamli yuzcha sohasida 

o’zgaradigan bo’lsa , gologramma o’zgarishlarni o’zida aks ettira olmaydi va 

bu xossalarni tavsiflaydigan parametrlarning qandaydir o’rtacha qiymatinigina 

qayd qiladi. Aksincha, masofalar ajrata olish intervelidan kata bo’lgan hollarda  

buyum xossalarining biror farqini aniqlay olamiz. Aslida bu fikrni ajrata olish 


tushunchasining  umumiy  ta’rifi  deb,  ajrata  olish  shartini  esa  ajrata  olish 

qobiliyatining miqdoriy o’lchovi deb hisoblash mumkin.  

Uchi buyumda bo’lib ,gologramma tekisligida buyumga tiralgan fazoviy 

burchakni  Ω  bilan  belgilaymiz.  Buyumning  mustaqil  elementiga  mos  kelgan 

fazoviy  burchakning 

 

   



 

 

 



 

ga  tengligi  ravshan.  Shuning  uchun  Ω  fazoviy 

burchak  ichida  joylashgan  mustaqil  elementlar  soni 

bilan  ifoda 

qilinadi.  Ikkinchi  tomondan, 

 

   



  ning  qiymati  gologrammaning  D 

o’lchamlariga  munosabat  orqali  bog’langan  ;  biz  bu  munosabatdan  

ni  topamiz.  Bundan  keyingi  hisoblashlarda      Ω=1    deb  faraz 

qilamiz,bu esa buyumning burchakli o’lchamlari 60

0

 ga yaqin ekanini bildiradi. 



Bu holda  

(3) 


Shunday  qilib,  buyum  haqidagi  gologrammada  qayd  qilingan  mustaqil 

ma’lumotlar  soni  to’lqin  uzunlik  kvadratiga  teskari  proportsional  va 

gologramma  yuziga  (  D

2

  )  proporsional  bo’ladi.  Binobarin,  gologrammaning 



1sm

2

 yuzasida buyum 



 

 haqida  

(4) 

Mustaqil ma’lumot qayd qilinadi. 



N  va  N

1

  ning    (3),  (4)  ifodalarini  birmuncha  boshqacha  mulohazalar 



asosida  keltirib  chiqarish  mumkin.  Masalan  N  soni  gologrammaning  chiziqli 

o’lchamining  interferension  manzarasidagi  minimal  davrga  nisbatining 

kvadratiga  teng,  ya’ni  N=(D/d)

2

  deb  olish  mumkin.  Ammo  d



2

=(λ/2φ)


2

2



/Ω 

bo’lgani  sababli  biz  yana  (3)  ifodani  hosil  qilamiz(  bu  yerda  2φ  buyumning 

burhakli o’lchamlari). 


λ=0.63*10

-4

  sm  bo’lsin;  u  holda  gologrammaning  1  sm



2

  sirtida 

N=2.5*10

8

  mustaqil  ma’lumot  bo’ladi,  5X8  sm



2

  o’lchamli  chog’roq 

gologrammada taxminan N=10

10

 ma’lumot bo’ladi. 



Ravshanki bu  fantastic  ma’lumotlarning hammasi  ham  bir  xil qadr-qimmatga 

ega  bo’lavermaydi  va  N  ning  bunday  qiymatiga  hamma  vaqt  ham  ehtiyoj 

bo’lavermaydi.  Masalan shaxmat taxtasida 32 dona vaziyatni qayd qilish kerak 

bo’lsa,   u holda  yuzi  32*10 l

2

min


  bo’lgan  gologramma  o’n  karrali  zapas  bilan

yetarli bo’ladi.  

Gologramma  qayd  qiladigan  ko’p  mustaqil  ma’lumotlar  gologramma 

strukturasining  favqulotta  murakkab  bo’lishidan  bilinadi.  Ammo  gologramma 

strukturasi  tasodifiyligi  haqida  xulosa  albatta  subyektiv  bo’lib,  bu  subyektiv 

xulosa  ko’rish  apparatining  gologrammadan,  unda  murakkab  shaklli  buyum 

haqida  to’plangan  tamomila  muntazam  va  qonuniy  ma’lumotni  ajratishga 

noqobil  ekanligi  bilan  ham  bog’liq  bo’ladi..  Bunga  qarama-qarshi  ravishda 

sferik  to’lqin  gologrammasining  halqali  strukturasida  ko’z  birinchi 

qarashdayoq umumiy qonuniyatni payqab oladi va bunday gologramma to’g’ri 

shaklda  ko’rinadi.  Ammo  gap  birinchi  tajribada  to’lqinning  sferikligini  qayd 

qilish to’g’risida emas, balki uning egrilik radiusini aniq o’lchash haqida yoki 

to’lqin frontining sferik shakldan oz chekinishlarini  o’rganish haqida ketsa, u 

holda ham tegishli xulosa chiqarish qiyinlashishi, buning uchun ko’p ma’lumot  

talab qilinishi mumkin. 

Sferik  to’lqin  misolida  manba  haqida  gologramma  qayd  qilgan 

ma’lumotlarni gologrammaning o’zini bevosita ishlash, ya’ni halqalar radiusini 

o’lchash  yo’li  bilan  olish  mumkin.  Murakkabroq  hollarda,  masalan,  shahmat 

donalarining  gologrammasida  bunga  urinish  muvaffaqiyatsizlik  bilan  tugaydi. 

Shu  nuqtai  nazardan  tasvirning  qayta  tiklanishi  ma’lumotlarni  bir  shakldan 

boshqa  shaklga,  ya’ni  his  etish  uchun  va  o’zlashtirilgan  ma’lumotlar  asosida 

biror  xulosani  tariflash  uchun  qulay  bo’lgan  shaklga  avtomatik  almashtirish 



deb  qarash  mumkin.  Ayni  vaqtda  huddi  shunday  almashtirish  informatsiyani 

optic jihatdan ishlashning ko’p metodlari mazmunini tashkil qiladi. 

Qayd  qilingan  ma’lumot  favqulotda  tez  avtomatik  o’zlashtiriladi. 

Tasvirni  qayta  tiklash  uchun  zarur  bo’lgan  minimal  vaqtni  quyidagi 

mulohazalar    yordamida  baholash  mumkin.  Yoriyuvchi  to’lqin  davom  etish 

vaqti  τ  bo’lgan  yorug’lik  impulsi  bo’lsin.  Davom  etish  vaqti  chekli  bo’lgan 

impulsni monoxromatik to’lqinlar to’plami deb hisoblash mumkin. Impulsning 

δν spectral kengligi τ muddatga universal δντ=1 munosabat orqali bog’langan.  

Aslida difraksion panjara bo’lmish gologramma impulsni spektrga ajratadi va 

buyumning    har  bir  nuqtasi  tasviri  tegishli  tegishli  tarzda  kengaygan  bo’ladi.  

Bunday kengayishning amalda sezilarli bo’lmasligi uchun impulsning spectral 

kengligi  gologramma,  ya’ni    panjara  ajrata  oladigan  chastotalar  intervalidan 

kichik  bo’lishi  kerak.  Aytib  o’tilgan  mulohazalarga  asoslanib,  impulning 

davom etish muddati 

(5) 

Shartni  qanoatlantirishi  kerak  ekanligini  isbotlash  oson,  bundagi  D- 



gologramma  o’lchami,  φ

va    φ-  tayanch  to’lqin  va  buyumdan  kelayotgan 



to’lqinlarning  gologrammaga  tushish  burchaklari.  Topilgan  bu  shartni 

boshqach  tahlil  qilish  mumkin;  impulsning  cτ  uzunligi  panjaraning  chetki 

shitrixlaridan  kelayotgan to’lqinlar orasidagi D (sinφ-sinφ

0

) yo’l farqidan kata 



bo’lishi  kerak;  aks  holda  bu  to’lqinlar  tasvir  nuqtasida  interferensiyalana 

olmaydi, gologramma to’liq ishlamaydi va tasvir kengaygan bo’lib qoladi. 

(5) da D=9sm,   sinφ-sinφ

0

=1/3 deb hisoblab, impulsning zaruriy davom 



etish  muddati  favqulotda  kichik  τ=10

-10


  s  qiymat  olishi  kerakligini  topamiz. 

Tasvir sifatiga qo’yiladigan talabni pasaytirganda impulsning minimal davom 

etish muddatini yanada kamaytirish mumkin. 


Albatta,  golografik  tasvirni qayta tiklash protsesining chaqqonligi qayta 

tiklangan  tasvirni  qayd  qilishni  ham  o’z  tarkibiga  olgan  sistemaning  ishlash 

vaqti  kichik  bo’lishini  hamma  vaqt  ham  ta’minlay  olmaydi.  Ko’z  enersiyasi 

vaqti, masalan, taxminan 0.1s bo’ladi va tasvirni ko’z bilan qayd qilishda butun 

sistemaning  inersionligi  ko’z  enersiyasiga  bog’liq  bo’ladi.    Ammo  enersiya 

vaqti  10

-8

    va  undan  ham  kam  bo’lgan  yorug’lik  qabul  qilgichlar  bor  va 



golografik tasvirni tez tiklash mumkin. 

Shunday qilib tatbiqiy nuqtai nazardan golografiya juda keng ko’lamdagi 

ma’lafiya turli texni va ilmiy  masalalarni yechish uchun keng qo’llaniladigan 

bo’ldi.umotni qayd qilish, saqlash va shaklini juda tez almashtirish qobiliyatiga 

ega.  Golografiya  asosidagi  fizik  prinsiplardan  kelib  chiqadigan  bu  jihatlar 

tufayli  golografiya  turli  texnik  va  ilmiy  masalalarni  yechish  uchun  keng 

qo’llaniladigan bo’ldi. 

Tatbiqiy  golografiya  metodlaridan  birini  –  golografik  interferometriya 

deb ataladigan va juda keng tarqalgan metodni ko’rib chiqaylik. Bu metodning 

soda  variantining  mohiyati  quyidagidan  iborat.  Buyumning  ikki  xil,  lekin  bir 

biridan  kam  farq  qiladigan  holatiga,  masalan,  deformatsiya  protsessidagi  ikki 

holatiga  mos  keladigan  ikki  interferension  manzara  bir  fotoplastinkaga  ketma 

ket yozib olinadi. Bunday qo’shaloq gologrammani yoritganda buyumning ikki 

tasviri  hosil  bo’ladi.,  bu  tasvirlar  birbiridan  buyumning  ikki  holati  kabi 

darajada  farq  qiladi.  Bu  ikki  tasvirni  hsil  qiluvchi  qayta  tiklangan  to’lqinlar 

kogerent  bo’ladi,  interferensiyalashadi  va  tasvir  sirtida  buyum  holatining 

o’zgarishini xarakterlovchi polosalar kuzatiladi.  

Boshqa  bir  variantda  buyumning  ma’lum  bir  holati  uchun  gologramma 

tayyorlanadi;  uni  yoritganda  buyum  uzoqlashmaydi  va  golografiyalashning 

birinchi  bosqichidagidek  buyum  yoritiladi.    U  holda  yana  ikki  to’lqin  hosil 

bo’ladi,  ularning  biri  golografik  tasvir  hosil  qiladi,  ikkinchisi  esa  buyumning 

o’zidan tarqaladi. Agar endi buyum holatiga gologrammani ekspozitsiya qilish 

vaqtidagiga  nisbatan  qandaydir  o’zgarishlar  ro’y  bersa,  u  holda  bu  to’lqinlar 


orasida  yo’l  farqi  vujudga  keladi  va  tasvir  interferension  polosalar  bilan 

qoplanadi. 

Tasvirlangan  usul  buyumlar  deformatsiyasini,  ularnining  titrashi, 

alyanma  hrakati  va  shunga  o’xshashlarni  tadqiq  etishga  qaratilgan.  Tokarlik 

stanogining potroniga qisib qo’yilgan  sharikli podshipnik tasvirining fotosurati 

3-rasmda  ko’rsatilgan.  Interferension  manzara  qisish  kuchining  ikki  xil 

qiymatida  deformatsiya  turlicha  bo’lshini  yaqqol  ko’rsatadi,  tenzometr 

strelkasining  ketma-ket  olingan  ikki  ekpozitsiya  vaqtida  qayd  qilingan  ikki 

vaziyati ana shuni ko’rsatib turibdi. 

3-rasm.  buyumning  golografik  interferometriya  metodi  bilan  qayd 

qilingan deformatsiyalari. 

Golografik  interferometriya  qaytaruvchi  sirtlarning  ishlov  berilishida  yoki 

tadqiq  etilayotgan  buyumlarning  optic  jihatdan    birjinsliligiga  qattiq  talablar 

qo’ymaydi.  Haqiqatan  ham  deformatsiya,  titrash    va  boshqalar  natijasida 

buyum sirti bo’ylab o’zgaradigan yo’l farqlari vujudga keladi. Shuning uchun 

polosalar  manzarasi  yupqa  pardalarda  yuz  beradigan  interferensiya  holatida 

kuzatiladigan  manzaraga  o’xshaydi.  Yupqa  parda  rolini  jismning  ketma-ket 

kelgan  ikki  vaziyati  o’rtacha  sirtlari  orasidagi  fazo  bajaradi.  Boshqacha 

aytganda  interferensiyalashuvchi  to’lqinlar  frontlari  juda  murakkab  shaklda 

bo’lishi  mumkin,  lekin  ko’pincha  interferension  manzara  qiyosan  yuzaki 



bo’lib, oson kuzatiladi. Golografik terminologiyani qo’llab , to’lqinlarning biri 

ikkinchisi  uchun  tayanch  to’lqin  bo’ladi,  deyish  mumkin,  bunda  har  biri  ikki 

kogerent  holda    tayanch  to’lqin  golografiyalanayotgan  to’lqinga  tamomila 

o’xshaydi. Bunga qarama- qarshi o’laroq interferension asboblarda  taqqoslash 

to’lqini  sifatida,  ya’ni  tayanch  to’lqin  sifatida  tamomila  aniq  standart  to’lqin 

xizmat  qiladi  va  tadqiq  etilayotgan  to’lqinlar  fronti  ham  anashu  drajada  soda 

bo’lishi kerak.  

Yorug’likni  sochuvchi  jismlarning  g’adir-budir  sirtidan  (masalan, 

avtomobil  shinalari,  balkalar,  korroziyalanuvchi  sirtlar  va  shu  kabilardan) 

yorug’lik  qaytadigan  hollarda  ,  devorlari  juda  bir  jinsli  bo’lmagan  idishga 

solingan  buyumlar  holida  bu  xususiyat  tufayli  golografik  interferensiyani 

amalga  oshirish  mukin.  Shuning  uchun  ham  golografik  interferometriya  juda 

keng qo’llaniladigan bo’ldi.   

Golografiya tarixidan. Golografiya (yunoncha —  to'la yozuv) —  interferensiya 

ma-zarasi yordamida yozuvni va to'Iqin maydonini qayta tiklashning maxsus usuli. Bu 

usul interferensiya va difraksiya qonunlariga asoslangan. 

Jismlarning fazoviy tasvirini qayd qilishning va qayta tiklashning bu yangi usuli 

1947-  yilda ingliz fizigi D.Gabor (1900-1979) tomo-nidan kashf qilingan. Bu 

kashfiyoti uchun D.Gabor 1971-  yilda Nobel mukofotiga sazovor bo’ldi. Golografiya 

ixtiro qilingan dastlabki yillarda unga yetarlicha e'tibor berilmadi. Buning aspsiy 

sababi qizigan manbalar chiqaradigan yorug’lik to’lqinlari yodamida keskin 

interferensiya manzarasi hosil qilish-ning imkoni bo’lmaganligidadir. Ammo yuqori 

darajadagi monoxromatik nurlar — lazer nurlari paydo bo’lganidan so’ng bu usulning 

amalda qo’llanishida keskin burilish ro’y berdi. 



Izohli lug`at

Golografiyaning asosi. 

Endi golografiyaning asosi bilan tanishishga o’taylik. Xo’sh, jism to’g’risidagi 

malumot (uning tasviri) qanday qilib qayd etiladi va qanday qilib tiklanadi? Buning 

uchun jismdan chiqayotgan to’lqin amplitudasi va fazasini qayd qilish va qayta tiklash 

zarur. Bu esa amalda mumkin. Chunki interferensiyada, intensivlikning taqsimoti 

interferensiyaga kiruvchi to’lqinlarning ham amplitudalariga, ham fazalariga bog’liq  

Shuning uchun ham faza, ham amplituda haqidagi ma'lu-motlarni qayd qilish uchun 

jismdan chiquvchi to’lqindan (jism to’lqini) tashqari, yorug’lik manbayidan boruvchi, 

unga kogerent bo’lgan to’lqindan ham (tayanch to’lqini) foydalaniladi. 

Golografiyaning asosiy g’oyasiga muvofiq, jism va tayanch to’lqinlari hosil 

qiladigan interferension manzaradagi intensivliklar taqsimoti rasmga tushirib olinadi. 

So’ngra, fotoplastinkada qayd qilingan qoraygan taqsimotlar yorug’lik difraksiyasi 

yordamida qayta tiklanib, jism bo’lmasa ham, uni o’rganish imkoniyati vujudga keladi.  

Gologramma hosil qilish. 

Gologramma deb,fotoplastinkada qayd qilingan tayanch va jism to 'Iqinlari hosil 

qilgan interferension manzamga aytiladi. Buning qanday amalga oshirilishi. 

Lazer nuri ikkita qismga ajratilib, bir qismi ko’zguga, ikkinchi qismi esa jismga 

yoo’naltiriladi. Nurning birinchi qismi ko’zgudan qaytib fotoplastinkaga tushsa 

(tayanch to’lqini), ikkinchi qismi jismdan qaytib fotoplastinkaga tushadi (jism to’lqini). 

Bu to’lqinlar kogerent bo’lganliklari uchun fotoplastinkada interferensiya manzarasini 

vujudga keltiradi. Tayanch va jism to’lqinlarining qo’shilishi natijasida hosil bo’lgan 

interferensiya manzarasining fotoplastinkadagi rasmi chiqarilib, gologramma hosil 

qilinadi. 



Golografik tasvirni tiklash. 

 

Tasvirni tiklash uchun gologramma dastlabki joyiga qo’yiladi U tayanch to’lqini bilan 

yoritilib, lazerning jism orqali tushadigan qismi to’siladi. Fotoplastinkaga tushayotgan 

nurning interferension manzaradagi  difrak-siyasi natijasida jism to’lqinining nusxasi, 

ya'ni jismning mavhum hajmiy tasviri tiklanadi. Tasvirda jismning barcha 

xususiyatlari aks-langan bo’lib, golografiyagacha qayerda turgan bo’lsa, o’sha joyda 

turadi. U shunchalik real tuyuladiki, ushlab ko’rish mumkindek bo’ladi. Bundan 

tashqari, kuzatish gologrammaning o’ng tomonidan o’tkir burchak ostida olib borilsa, 

narsaning haqiqiy tasviri ham tiklanadi. Lekin bu holda narsaning joylashuvi 

teskarisiga o’zgaradi. Masalan, botiq joy qavariq va aksincha bo’ladi. Ammo, odatda, 

jism real mavjuddek tuyuladigan mavhum tasvirdan foydalaniladi. 

Shuni ta'kidlash lozimki, hatto gologrammaning bir bo’lagi ham tasvirni to’la 

tiklashga imkon beradi. Ammo bo’lakchaning juda kichik bo’lishi tasvirning aniqligini 

yomonlashtirishi mumkin. 



Golografiyaning qo’llanilishi. 

 Golografiya usulidan hozir juda ko’p sohalarda foydalaniladi. Lekin ularning eng 

muhimi  —  ma'lumotlarni  yozish  va  saqlash.  Golografiya  oddiy  mikrofotografiya 

usuliga qa

raganda, bir xil hajmga yuzlab marta ko’p ma'lumotni yozishga imkon 

beradi. Masalan, o’lchamlari 32x32 mm bo’lgan fotoplastinkaga, 

  har birining yuzasi 

1  mm

2

  dan  bo’lgan  1024  ta  gologrammani,  ya'ni  1024  betli  kitobni  joylashtirish 



mumkin.  Golografik  xotirali  EHM,  golografik  elektron  mikroskop,  golografik 

kino  va  televideniye,  golografik  interferometrlar  kabi  istiqbolli  sohalar 

endigina rivojlana boshlamoqda. 

Yorug’likning qutblanishi. Qutblagichlar 

Tabiiy yorug’lik.  Bizga ma'lumki, Maksvell nazariyasiga muvofiq, yorug’lik 

ko’ndalang to’lqinlardan iborat bo’lib, elektr va magnit maydon kuchlanganliklarining 

vektorlari  E  va  H  o’zaro perpendikular va to’lqin tarqalish tezligi vektori v  ga 

perpendikular tekislikda tebranadi Shuning uchun ham yorug’likning qutblanish 

qonunlarini o’rganishda faqatgina bitta vektorni o’rganishning o’zi yetarlidir. Odatda, 

mulohazalar yorug’lik vektori deb ataluvchi elektr maydon kuchlanganligi vektori E 

to’g’risida yuritiladi. 

Yoruglik ko’plab atomlar tomonidan chiqariladi va ko’plab elektromagnit 

nurlanishlarning yig’indisidan iborat  bo’ladi. Bu nurlanishlar mustaqil ravishda amalga 

oshirilgani uchun yorug’lik vektorining hamma yo’nalishlar bo’yicha taqsimoti bir xil 

bo’ladi  

E vektori barcha yo’nalishlar bo’yicha teng taqsimlangan yorug’lik tabiiy yorug’lik 

deyiladi. 

Qutblangan yorug’lik.  Yorug’lik vektori tebranish yo 'nalishining tekis taqsimoti 

biror usul bilan o’zgartirilgan yorug’lik qutblangan yorug’lik deyiladi. 

Aytaylik, qandaydir tashqi ta'sir natijasida E vektor tebrani-shining biror yo’nalishi 

boshqa yo’nalishlarga nisbatan ustunroq bo’lsin U holda bunday yorug’lik  qisman 

qutblangan yorug’lik  deyiladi.  Yassi qutblangan yorug’lik  E  vektorining tebranish va 



to’lqin tarqalish yo’nalishlari yotuvchi tekislik qutblanish tekisligi deyiladi. 

Mexanik to’lqinlarning qutblanishi. 

 Yorug’lik to’lqinlarining qutblanish mexanizmini yaxshiroq  tasawur qilish uchun 

mexanik to’lqinlarning qutblanishi bilan tanishaylik. 

Bo’ylama to’lqinlar (tovush to’lqinlari) holida tebranish to’lqinning  tarqalish 

yo’nalishi bilan mos keladi. Ko’ndalang to'lqinlar holida esa tebranish to’lqinning 

tarqalish yo’nalishiga perpendikular bo’ladi. Shu bilan birga to’lqinning tarqalish 

yo’nalishiga perpendikular bo’lgan yo’nalish cheksiz ko’pdir  

Qutblangan to’lqinni hosil qilish uchun  quyidagicha tajriba o’tkazaylik. Yo’lida 

tirqishli to’siq qo’yilgan ko’ndalang to’lqin  SO  chilvir bo’ylab tarqalayotgan bo’lsin 

Garchi to’lqin harakat yo’nalishiga perpendikular bo’lgan barcha yo’nalishlarda 

tebranishi mumkin bo’lsada,  AB  tirqishga parallel bo’lgan to’lqinlargina to’siqdan 

o’tadi, boshqacha aytganda, shu yo’nalish  bosh-qalariga nisbatan ustun bo’lib qoladi, 

ya'ni to’lqin qutblanadi. Agar to’siq va demak, tirqish ham 90° ga burilsa to’lqin 

tirqishdan o’tolmay so’nadi.  Tajriba natijasi chilvirdagi to’lqin ko’ndalang, qutblanish 

esa ko’ndalang to’lqinlarga xos xususiyat ekanligini ko’rsatadi. Bo’ylama to’lqinlar 

tirqish qanday joylashishi-dan qafiy nazar, undan o’taveradi. 

Qutblagichlar. 

 Endi yorug’lik to’lqinlarining tabiatini aniqlash uchun yuqorida keltirilganga 

o’xshash tajriba o’tkazib ko’raylik. Yorug’lik to’lqini holida «tirqishli to'siq» vazifasini 

nima bajarishi mumkin, degan savol tug’iladi. Bu vazifani ba'zi kristallar, masalan, 

turmalin  o’tashi mumkin. Bunday kristallar  anizotropik xususiyatlarga ega 

bo’lganliklari uchun, yorug’lik tebranishining ma'lum yo’nalishidagisini o’tkazib, 

boshqalarini o’tkazmaydi. Boshqacha aytganda, ular yorug’likni qutblash xususiyatiga 

ega va shuning uchun ularni qutblagichlar deyiladi. 


Yorug’lik tg’lqinining qutblanish xususiyatiga egaligi uning ko’ndalang to’lqin 

ekanligini isbotlaydi. 



Malyus qonuni 

 Endi turmalin bilan tajriba o’tkazaylik. Buning uchun tabiiy yorug’lik turmalin 

plastinkaning optik o’qi O ga perpendikular ravishda yo’naltiriladi uning O  optik o’qi 

undagi tirqish vazifasini o’taydi.  Optik o’q  deb, turmalinning tebranish so’nmay 

o’tadigan yo’nalishiga aytiladi). Birinchi turma-linni nur yo’nalishi atrofida aylantirib

undan o’tgan yorug’lik intensivligining o’zgarmaganligini  ko’ramiz. Agar nurning 

yo’liga ikkinchi T



2

  turmalin plastinkani qo’ysak va uni nur yo’nalishi atrofida 

aylantirsak, o’tayotgan yorug’lik intensivligining o’zgarishi kuzatiladi. Ikkinchi 

turmalindan chiqayotgan nurning intensivligi turmalin plastinkalarning optik o’qlari 

orasidagi cc burchakka bog’liq bo’lib, tushayotgan yorug’lik intensivligi bilan  fransuz 

fizigi E.Malyus (1775—1812) nomidagi qonun orqali bog’langan: 

bu yerda —  ikkinchi turmalindan chiqayotgan,   —  ikkinchi turmalinga tushayotgan 

yorug’lik intensivliklari. 

Bryuster qonuni. 

Tabiiy yorug’lik ikkita dielektrikning (misol uchun havo va suv) chegarasiga 

tushganda bir qismi qaytadi, bir qismi esa sinib ikkinchi muhitda  harakatlanadi. Bu 

nurlarning yo’liga turmalin plastinka qo’yib, ularning qisman qutblanganligiga ishonch 

hosil qilish mumkin. Tajribalar qaytgan nurda tushish tekisligiga perpendikular bo’lgan 

tebranish  singanida esa tushish tekisligiga parallel tebranish (strelkalar bilan 

ko’rsatilgan) ustunroq bo’lishini ko’rsatdi. 

Qutblanishdan foydalanish. 

Qutblanish hodisasi xalq xo’jaligidajuda keng qo’llaniladi. Bularga mexanik yuklanish 

natijasida vujudga  keladigan elastik kuchlanish joylari-ni aniqlash, tovushni yozish va 

eshittirish kabi tez o’tadigan jarayonlarni o’rganish misol bo’ladi.  Tajribalarning 

ko’rsatishicha, ba'zi kristallar va organik moddalarning eritmalaridan qutblangan 

yorug’lik  o’tganida qutblanish tekisligining burilishi kuzatiladi. Qutblanish tekisligini 



burovchi moddalar optik faol moddalar deyiladi.  Bunday moddalarga kvars,  

shakarning suvdagi eritmasi  va boshqalar misol bo’ladi. Aynan shu hodisadan optik 

faol moddalar eritmasining konsentratsiyasini aniqlashda keng foydalaniladi 

Rentgen nurlari.  

Nemis fizigi V.Rentgen 1895-Yilda trubkada gazlarning elektr toki O’tkazish jarayonini 

o’rganayotib noma'lum nurni kashf etdi. Keyinchalik esa unga rentgen nurlari deb nom 

berishdi.  

Bu nurlar trubkaning katoddan chiqayotgan katta tezlikli elektronlar tushayotgan joyida 

yashil sifat nurlanish vu-judga keltirishi natijasida qayd qilindi. Rentgen  nurlarining 

oddiy nur uchun noshaffof hisoblanuvchi odam tanasi, qora qog’oz, karton va yupqa 

metall qatlamlardan osongina o’ta olish qobiliyatiga egaligi aniqlandi. 



Rentgen trubkasi. 

 Rentgen nurlarining vujudga kelish me-xanizmini bilish uchun uni hosil qiladigan, 

rentgen trubkasi deb ataluvchi maxsus asbob bilan tanishaylik . Rentgen trubkasi 

ichidagi bosim 0,1 mPa atrofida bo’lgan shisha ballondan iborat. Volframdan spiral 

ko’rinishida yasalgan katod elektronlar manbayi bo’lib xizmat qiladi. Termoelektron 

emissiya natijasida katoddan chiqayotgan elektronlar oqimi kuchli elektr maydonda 

tezlatiladi. Tezlashgan elektronlar oqimi 45° burchak ostida o’rnatilgan og’ir anodga 

tushadi. Anodning bunday joylashtirilishiga sabab, undan chiqayotgan nurning 

yo’nalishini boshqarishdir. 

Tezlashtiruvchi maydonda U  kinetik energiyaga ega bo’lgan elektron anod 

moddasida tormozlanadi. Katta tezlikli elektronlarning anodda tormozlanishi natijasida 



rentgen nurlari vujudga keladi. 

Tormozlanish natijasida vujudga keladigan rentgen nurlari uzluksiz, yaxlit spektrga 

ega. Chunki anodga urilayotgan elektron-larning tezliklari va demak, kinetik 

energiyalari ham turlicha. Shuni ta'kidlash lozimki, rentgen nurlarining energiyasi uni 

vujudga keltirgan elektronlarning energiyasidan katta bo’la olmaydi. 

Rentgen nurlarining vujudga kelish mexanizmi bilan tanishdik, lekin bu nurning 

tabiati qanday, degan savolga hali javob bermadik 

.

Rentgen nurlari — elektromagnit to’lqinlar. 

Rentgen nurlari elektromagnit to’lqinlarmi, degan savol u kashf qilmgan paytlar-

dayoq paydo bo’lgan. Lekin bu savolga javob berish uchun rentgen nurlarining to’lqin 

xususiyatiga ega ekanligini isbotlash qilinadi. Shu maqsadda rentgen nurlarining tor 

tirqishdan bo’ladi-gan difraksiyasini qayd qilish yo’lidagi barcha urinishlar muvaffa-

qiyatsizlikka uchragan. Ammo 1912-yilda nemis fizigi M.Laue difraksion panjara 

sifatida kristallardan foydalanishni taklif qildi va kristallarda rentgen nurlarining 

difraksiyasi nazariyasini ishlab chiqdi. Chunki oralaridagi masofasi bir necha nanometr 

tartibida bo’lgan va tugunlari yetarli darajada batartib joylashgan kristall juda yaxshi 

difraksion panjara vazifasini o’tashi mumkin. V.Fridrix va P.Knippinglar tomonidan 

o’tkazilgan tajribalarda M.Laue nazariyasi to’la  tasdiqlanib, rentgen nurlarining 

difraksiyasi kuzatil-di. Shunday qilib, rentgen nurlarining elektromagnit to’lqin ekanligi 

isbotlandi. Rentgen nurlari elektromagnit to’lqinlar shkalasida ultrabinafsha va y- nurlar 

oralig’ida joylashgan bo’lib, to’iqin uzunligi 100 nm dan 10-5 nm gacha bo’lgan 

elektromagnit to’lqin-lardan iboratdir. 



Rentgen nurlarining qo’Ilanilishi. 

 Rentgen nurlarining juda yaxshi singib (yutilmay) o’tish qobiliyati, fotoplastjnkaga 

ta'siri, moddalardan o’tishda ionlashtirish qobiliyatiga egaligi uning fan va texnikada, 

amaliyotda keng qo’llanilishiga imkon berdi. Rentgen nurlari eng ko’p qo’llaniladigan 

soha  —  rentgen defektoskopiyasi. Bu usulning maqsadi rentgen nurlari yordamida 

buyumlardagi ichki kamchiliklarni va ularning o’rnini, kattaligini, tabiatini aniq-lashdan 

iborat. Usulning mohiyati rentgen nurlarining turli zichlik-dan  o’tganda turlicha 

yutilishiga asoslangan. Manzarani foto-plastinkaga tushirib olish qulay usullardan 

hisoblanadi. Bu usul, ayniqsa, tibbiyotda (rentgenodiagnostika) juda keng qo’llaniladi. 

Shuningdek, rentgen nurlari, aniqrog’i, bu nurlar vujudga keltiradigan difraksion 

manzara yordamida moddalarning tuzilishini, atomlarning joylashuvini aniqlash 

mumkin. Bu usul rentgen struktura analizi deyiladi. 

Bundan tashqari, rentgen nurlari davolashda, mikroskoplarda, spektroskopiyada, 

spektral analizda, astronomiyada va boshqa bir qancha sohalarda juda keng qo’llaniladi 

Xulosa

 

Men  o’z 

mustaqil    ishimni  tayyorlash  jarayonida  turli  xil  adabiyotlardan 

foydalandim  va  golografiya  tushunchasi  bilan  yanada  yaqindan  tanishdim. 

Golografiya  interferensiya  hodisasiga  asoslangan,  boshqacha  aytganda  to’lqinning 

fazaviy  munosabatlarini  interferension  manzaraning  amplitudaviy  strukturasiga 

aylantiradi.  

Golografiya usulidan hozir juda ko’p sohalarda foydalanilmoqda. Lekin ularning 

eng muhimi — ma'lumotlarni yozish va saqlash. Golografiya oddiy 

mikrofotografiya usuliga qaraganda, bir xil hajmga yuzlab marta ko’p ma'lumotni 

yozishga imkon berar ekan. 


Xulosa  qilib  shuni  aytishim  mumkinki,  fan  va  texnikaning  rivojlanishi 

golografiyaning  rivojlanishiga  katta  imkoniyat  yaratib  berdi  va  insoniyat  hayotini 

go

`zallashtirishda davom etib kelmoqda.



Foydalanilgan adabiyotlar

R.I. Grabovskiy. Fizika kursi,  T..,  "O`qituvchi",  1973.

R. Bekjonov. Atom va yadro fizikasi. T..,  "O`qituvchi",  1972

I.V. Savelev. Umumiy fizika kursi. III-qism.  T., "O`qituvchi",  19976

F.A. Korolev. Fizika kursi. Optika, atom va yadro fizikasi, T., "O`qituvchi",

Foydalanilgan saytlar

https://www.aim.uz

https://www.orbita.uz

https://www.refarat.uz

https://www.samdu.uz 

https://www.uz.wikipedia.org 

Masalan, o’lchamlari 32x32 mm bo’lgan fotoplastinkaga, har birining yuzasi 1 mm2 

dan bo’lgan 1024 ta gologrammani, ya'ni 1024 betli kitobni joylashtirish mumkin. 

Golografik xotirali EHM, golografik elektron mikroskop, golografik kino va 

televideniye, golografik interferometrlar kabi istiqbolli sohalar endigina rivojlana 

boshlamoqda.



Document Outline

  • O'zbekiston Respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti
  • FIZIKA PHY019 – GURUH
  • Toshkent 2020
  • Reja:
  • 1. Muqaddima.
  • 2. Golagrafiya.
  • 3. Golografik tasvirlar sifati.
  • 4. Golografik interferometriya.
  • 5. Xulosa.
  • Kirish

Download 1.22 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling