O‘zbekiston respublikasi bank-moliya akademiyasi mavzu: Klassik nazariya. Klassik nazariya iqtisod maktablari asoschilari Bajardi: Toshkent 2022

Klassik siyosiy iqtisod maktablari — iqtisodiy taʼlimotlar tarixida XVII-XIX asrlarda vujudga kelgan yoʻnalishlar. Klassik siyosiy iqtisod maktablarining qarashlari jamiyatning iqtisodiy hayotini dastlabki tizimli oʻrganish qoʻllanilgan nazariyalar hisoblanadi. Bu maktablarning yuzaga kelishiga 17asr oxiri-18 asr davomida kapitalistik iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi va Angliyadagi sanoat inqilobi turtki boʻldi. Maktablarning klassik deb atalishining sababi shuki, ularning namoyandalari oʻz asarlarida hozirgi bozor iqtisodiyoti asosida yotuvchi qonuniyatlarni oʻrganganlar, bu sohada muhim kashfiyotlar qilganlar va bu jihatdan ularning qarashlaridagi ilmiy qoidalar hozirgacha oʻz ahamiyatini yoʻqotmagan. Klassik maktab vakillari vujudga kelayotgan yangi jamiyat — kapitalizmni ishlab chiqarishning abadiy va tabiiy shakli, inson tabiati (aqliy egoizm)ga mos tushuvchi birdan-bir jamiyat sifatida qaraganlar.
Klassik maktab rivojlanishini 4 bosqichga ajratish va har bir bosqichni alohida maktab sifatida qarash mumkin. Birinchi bosqich vakillari ingliz iqtisodchisi V. Petti (1623-1687) va fransuz iqtisodchisi P. Buagilber (1646-1714) hisoblanadi. Bu bosqichda merkantilizm taʼlimotining xatolari yoritib beriladi. Kiimatning mehnat nazariyasi ilgari suriladi va har qanday qiymatning manbai va oʻlchovi tovar mahsuloti yoki boshqa boylikni yaratish uchun sarflangan mehnat miqdori deb qaraladi. Boylik va farovonlik asosi muomala sohasida emas, ishlab chiqarish sohasida yaratilishi koʻrsatiladi. Bu bosqich 18 asr oʻrtalari va 2-yarmida fransiyalik F. Kene va A. Tyurgolar tomonidan ilgari surilgan fiziokratizm bilan yakunlanadi. 2-bosqichni ingliz iqtisodchisi A. Smit asarlaridagi iqtisodiy gʻoyalar, 3-bosqichni 19 asrning 1-yarmida yashagan fransuz iqtisodchisi J. B. Sey, ingliz iqtisodchilari D. Rikardo, T. Maltus, N. Senior, amerikalik G. Keri asarlarida bayon etilgan qarashlar tashkil etadi. Klassik siyosiy iqtisod maktablarining rivojidagi 4-bosqichni J. S. Mill qarashlari yakunlaydi.
A. Smitning asosiy gʻoyalari "yoʻl bering, oʻtsinlar, yoʻl bering, bajarsinlar" (laissez faire, laissez passer) shiorida ifodalangan boʻlib, u "koʻrinmas qoʻl" nomini ham olgan. Smitning fikricha, tadbirkorlarning erkin faoliyat yuritishiga qanchalik erkinlik berilsa, iqtisodiy rivojlanish shunchalik jadallashadi. Smit iqtisodiy faoliyatga toʻsiq boʻluvchi asosiy kuch bu — davlat, deb hisoblaydi. Smitning liberal qarashlari Yevropada, xususan, Angliyada keng ommalashgan va oʻsha davr hukumatlari tomonidan liberal qonunlar va qarorlar qabul qilinishiga ilmiy asos boʻlgan.
D. Rikardo qiymatning mehnat nazariyasini rivojlantirib, tovarning qiymatini unga sarflangan mehnat harajatlari tashkil etadi, degan xulosani beradi. Rikardo kapitalistik ishlab chiqarishning asosida qiymat qonuni yotishini taʼkidlab, boshqa iqtisodiy kategoriyalarni ana shu qonunga bogʻlab oʻrganadi.Fransuz iqtisodchisi J. B. Sey (1767—1832) gʻoyalarida iqtisodiyotdagi toʻla erkinlik sharoitidagina ishlab chiqarish omillari (mehnat, kapital va yer)dan eng samarali foydalanish mumkinligi va sinflar oʻrtasidagi munosabatlar uygʻunlashuvi ilgari suriladi. Seyning eng muhim kashfiyotlaridan biri "Sey qonuni" — "bozor qonuni" yoki "sotish nazariyasi" hisoblanadi.
Ingliz iqtisodchisi T. R. Maltus (1766—1834) iqtisodiy oʻsish va aholi koʻpayishi oʻrtasidagi aloqadorlik muammolarini xal etishga uringan. Iqtisodiy liberalizm konsepsiyasi tan olingan holda aholi oʻsishi va moddiy neʼmatlar (tirikchilik vositalari) yaratilishi oʻrtasida katta farq bor, aholi "geometrik", neʼmatlar "arifmetik" progressiyalarda oʻsadi, degan "nufus nazariyasi" ilgari suriladi. Klassik maktab gʻoyalarini boyitishga ingliz N. Senior (1790—1864), fransuz F. Bastia (1801 — 1850), amerikalik G. Keri (1793—1879) katta hissa qoʻshdilar.
Ingliz iqtisodchisi J.S.Mill (1806-1873) klassik maktabning soʻnggi namoyandalaridan biri sifatida D. Rikardo gʻoyalarini rivojlantirdi, 1-oʻringa "ishlab chiqarish qonunlari"ni qoʻydi, bu masalani "taqsimot qonunlari"ga qarama-qarshi deb bildi.19 asr oxirlarida klassik siyosiy iqtisod maktablariga muqobil iqtisodiy gʻoyalar paydo boʻla boshladi, klassik maktabning bir qancha qonun-qoidalari yangi sharoitlarga moslashtirilgan holda neoklassik qarashlarda oʻz aksini topdi
Klassik iqtisodchilar Devid Rikardo, Karl Marks va ozroq darajada Jon Styuart Mill Xyumning "sof" miqdoriy nazariyasi bilan ham, Smitning haqiqiy hisob doktrinasi bilan ham kelisha olmadilar ular pulning "tovar nazariyasi" yoki "metall nazariyasi" deb nomlanuvchi narsaga ega edilar. Ularning fikriga ko'ra, pul shunchaki oltin, kumush va boshqa qimmatbaho metallar edi. Shu ma'noda, pulning narxi boshqa har qanday tovar bilan bir xil edi: ishlab chiqarish xarajatlari. Yoki, aniqrog'i, ular pulning uzoq muddatli qiymati to'g'ridan-to'g'ri tovar pullari (tangalar) yoki konvertatsiya qilinadigan qog'oz pullar asosidagi oltinni tashkil etadigan qimmatbaho metall konlaridan qazib olish xarajatlariga bog'liq deb hisoblashgan. Shunday qilib, banknotalar na tovar, na unga aylantiriladigan Fiat pullari ularning nazariyasidan tashqarida qoladi.Masalan:"Oltin va kumush, boshqa barcha tovarlar singari, ularni ishlab chiqarish va bozorga etkazib berish uchun zarur bo'lgan mehnat miqdoriga mutanosib ravishda qiymatga ega...Mamlakatda ishlatilishi mumkin bo'lgan pul miqdori uning qiymatiga bog'liq bo'lishi kerak...Garchi [qog'oz pullar] ichki qiymatga ega bo'lmasa-da, ularning sonini cheklab qo'ygan bo'lsa-da, ularning ayirboshlash qiymati tanga yoki bu tanga ichidagi ingotlarning teng qiymati kabi katta ". Shunday qilib, biz Rikardoning pozitsiyasini tushunishimiz mumkin Bullionist qarama-qarshilik). Jon Styuart Mill bu masalada bir xil darajada ochiq edi: "Ammo pul, umuman tovarlardan boshqa narsa emas, talab va taklif bilan belgilanadigan o'z qiymatiga ega. Uning qiymatining yakuniy regulyatori ishlab chiqarish xarajatlari hisoblanadi" .
Xulosa qilib aytganda, bu iqtisodchilarning asosiy (bosh) xizmati shundaki, ular o‘z ta’limotlarida shuni aniqlab berdilarki, butun millatning boyligi moddiy ishlab chiqarishning hamma tarmoqlarida vujudga keltiriladi. Boylikning o‘sishi ishlab chiqarishga dastavval (pul, tovar shaklida) sarflangan qiymatlar mehnat jarayonida qo‘shimcha kattalik (foydaga yoki qo‘shimcha qiymat)ga o‘sib o‘tgandagina ro‘y beradi.
Iqtisodiy nazariyaning pirovard natijasida haqiqatdan ham tom ma’nodagi fanga aylanishiga imkon bergan tamoyil jihatdan muhim bo‘lgan kashfiyot mana shu tarzda qilingan edi.
Ishlab chiqarish resurslari hamma vaqt ham cheklangandir, chunki odamlarning xohish va ehtiyojlari, talablari doimo o‘sib boradi, ya’ni ular resurslardan farqli o‘laroq cheklangan. Shuning uchun, yer, yer osti boyliklari, xomashyo, dastgohlar, odamlarning mehnatidan samarali foydalanishni o‘rganish zarurdir.
Cheklangan resurslardan jamiyat hamda uning a’zolari talablarini qondirish uchun oqilona foydalanish muommosi nazariy iqtisodiyotning predmetidir.