O’zbekiston respublikasi davlat statistika qo’mitasi kadrlar malakasini oshirish va statistik tadqiqotlar instituti

Oracle, Microsoft, Hewlett-Packard, EMC, Apache Software Foundation 
(HADOOP) va boshqalar. Katta ma’lumotlar bilan ishlash uchun zarur bo‘lgan 
axborot manbalari bo‘lib, quyidagilar hizmat qilishi mumkin: 
Internetda fodylanuvchilar xulq-atvori loglari; 
avtomobillardantransport kompaniyaiga keladigan GPS-signallar; 
bankning barcha mijozlaritranzaksiyalari haqidagi axborotlar; 

---

35 
yirik chakana tarmoqdagi barcha xaridlari haqidagi axborotlar; 
ko‘p sonli shahar IP-videokameralaridan olingan axborotlar; 
sanoat interneti texnologiyalari bilan jihozlangan katta ishlab chiqarish 
datchiklaridan kelgan axborotlar va boshqalar. 
Endi elektron tijorat va elektron biznesda keng miqyosda ishlatiladigan va 
hozirgi zamonda borgan sari ommabop bo’lib borayotgan virtual valyutalar haqida 
mulohaza qilib ko’ramiz. 
Virtual (raqamli/elektron) valyuta – moddiy timsolda mujassam topmagan, 
ammo to‘laqonli pul belgisi sifatida foydalanish mumkin bo‘lgan pul 
mablag‘laridir. 
Kriptovalyuta – kriptografik algoritmlarni maxsus ko’rinishlarda qo‘llashga 
asoslangan emission valyuta turi. 
Tranzaksiyalar bloklari zanjiri (Block Chain / Blokcheyn) – taqsimlangan 
ma’lumotlar to‘plamlarini tuzish metodologiyasi bo‘lib, bundahar bir ma’lumotni 
qayd qilish unga egalik qilish tarixi haqidagi axborotdan iborat bo‘ladi, bu esa uni 
qalbakilashtirish imkoniyatini qattiq chegaralab qo‘yadi. Blokcheyn virtual valyuta 
tizimlarida operatsiyalarni bajarish va ularning tarixini saqlash uchun qo‘llanadi. 
Bitkoin – mavjud virtualvalyutalar ichida birinchi va eng keng tarqalgan 
kriptovalyuta hisoblanadi va u bitkoin blokcheyni texnologiyasidan foydalanadi. 
Virtual valyutalar kriptovalyutalarga mansub bo‘lmasligi va Blokcheyn 
texnologiyasidan foydalanmasligi ham mumkin. Bunday virtual valyutalarga misol 
qilib Yandeks-dengi, Veb-mani (WebMoney) va Kivi-hamyonni (Qiwi) 
keltirishimiz mumkin. Ko‘pchilik virtual valyutalar, kriptovalyutalar va blokcheyn 
atamalarini adashtirib yuboradi va ularni sinonim sifatida qo‘llaydi, lekin bu faqat 
birinchi – bitkoin uchun to‘g‘ridir. Gap shundaki, blokcheyn texnologiyasi maxsus 
Bitkoin kriptovalyutasi uchun ishlab chiqilgan va ma’lum vaqt davomida boshqa 
hech qaerda qo‘llanilmagan, hozir esa holat bunday emas. Blokcheyn texnologiyasi 
asosida bitkoin kriptovalyutasi ixtiro qilingan va uni emissiya qilish boshlangan. 
Blokcheyndan pul nominali nuqtai-nazaridan emas, balki davlat reestrlari yuritish 
sohasida foydalanish umuman boshqa gap. Davlat sektorida blokli zanjirlar bilan 

---

36 
amalga oshiriladigan tajribalar butun dunyo bo‘ylab tarqalib bormoqda. AQSHda 
sog‘liqni saqlash tizimi va boshqa bir qator tarmoqlarda, Shvetsiyada mulk 
huquqini ro‘yxatdan o‘tkazishda, Buyuk Britaniyada pensiya ta’minoti sohasida 
ham aynan shu yo‘lni, ya’ni blokcheyndan foydalanishni tanlagan.Bunday 
loyihalarda davlatning risklari kriptovalyutalar yaratish bilan taqqoslaganda, ancha 
pastroq darajada bo‘ladi. Shu bilan birga, ulardan olinadigan ijtimoiy samara, 
raqamli va oddiy iqtisodiyotga qo‘shiladigan hissa yuqori bo‘ladi. Masalan, hisob-
kitoblarga ko‘ra, faqat AQSHning o‘zida mulk huqiqini ro‘yxatdan o‘tkazish 
sohasida blokcheyn joriy qilish yiliga 2-4 mlrd dollar tejashga imkon bergan 
bo‘lardi. Bunda tejamkorlik operatsiyalar tezlashuvi bilan, demak, tijorat 
sektorinnig rivojlanishi bilan birga kuzatiladi. Blokcheyntexnologiyasitobora 
ko‘proq quyidagi sohalarda qo‘llanilmoqda: mualliflik huquqi, saylovchilar 
ovozini hisoblash, tashabbus kraudfandingi, ijtimoiy obru-e’tibor, sug‘urta, 
reklama, stavkalar va boshqa bir qancha sohalar bunga misol bo’lishi mumkin. 
Foydalaniladigan texnologiyalar vaalgoritmlar mohiyatiga kirishib o‘tirmasdan, 
quyida blokcheyn texnologiyasining boshqalaridan ajralib turadigan asosiy 
xusuyatlarini sanab o‘tamiz: 
 ma’lumotlar ko‘p marta takrorlangan bo‘lib, barcha qatnashchilar tomonidan 
yaratilgan va qo‘llab-quvvatlanadigan taqsimlangan tarmoqda saqlanadi, bu esa 
uni buzishni yoki o’zgartirishni amalga oshirishni imkonsiz qilib qo‘yadi; 
 har bir qayd qilingan axborot o‘z tarixiga ega bo‘lib, bu axborotning kelib 
chiqishi va uning haqiqiyligini tekshirishga imkon beradi; 
 ma’lumotlar to‘plamini tuzish xususiyatlari uni xakerlar hujumlariga yoki 
g‘ayri qonuniy harakatlarga nisbatan chidamli qilib qo‘yadi. 
Blokcheyn 
texnologiyasining 
sanab 
o‘tilgan 
xususiyatlari 
kriptovalyutalarning asosiy xususiyati – ishonchlilikni ta’minlab beradi, ya’ni: 
1. qalbakilashtirish imkonsizligi; 
2. o‘g‘irlash imkonsizligi. 
3. umumiy emissiya markazi yo‘qligi; 
4. ochiq dasturiykod mavjudligi; 

---

37 
5. tashqi tartibga solish yo‘qligi (dasturiy kodga kiritilganidan tashqari); 
6. transchegaraviylik mavjudligi. 
Ishonchlilikdan tashqari, kriptovalyutalar foydalanuvchilarni foydalanish 
qulayligi va tranzaksiya harajatlari minimalligi bilan ham o’ziga jalb qiladi. 
Bitkoin (yoki boshqa har qanday kriptovalyuta) qiymati maxsus birjalarda 
(kriptobirjayoki virtual valyutalar birjasida) bozor talab va taklifi asosida 
belgilanadi. Boshqacha qilib aytganda, ko‘plab virtual valyutalar moddiy 
ta’minotga ega emas, balki ijtimoiy shartnoma shakli hisoblanadi.Ta’kidlash joizki, 
valyutalar, obligatsiyalar, aktsiyalar, veksellar va boshqa shu kabimoliyaviy 
vositalarning mutlaq ko‘pchiligi ham ijtimoiy shartnoma shakli hisoblanadi va 
to‘liq moddiy ta’mniotga ega bo‘lmaydi. Biroq, agar klassik valyuta qiymati 
asosan uni emissiya qiladigan mamlakatning moliyaviy-iqtisodiy va siyosiy 
tarkibiy qismlariga bog‘liq bo‘lsa, kriptovalyutalar qiymati faqat foydalanuvchilar 
kutadgan natijalar bilan belgilanadi. 
Mamlakatimizning ko’pchilik rivojlangan mamlakatlar kabi, raqamli 
iqtisodiyotni rivojlantirish yo‘lini tanlaganligi axborot texnologiyalari sohasida va 
umuman, elektron hujjatlar aylanmasi sohasida yangi yo‘nalishlar ochib beradi.
Jamiyatning raqamli texnologiyalar tomon burilishi ro’y berishiga butun 
jahon internet tarmog‘ining sifati oshishi hamda aloqa tizimlarining rivojlanishi 
sababchi bo‘ldi. Natijada katta hajmdai ma’lumotlar almashinish va ularni to‘plash 
imkoni paydo bo‘ldi, bu esa, o‘z navbatida, to‘plangan axborotni qayta ishlashga, 
bashorat qilishga, asoslangan qarorlar qabul qilishga va xilma-xil usullarda foyda 
olishga imkon beradi. Bularning barchasi uchun esa mos keluvchi infratuzilma, 
boshqacha qilib aytganda, global axborot platformalari ekotizimini yaratish zarur 
bo’ladi.Biroq bunda ma’lumotlarni yo‘qotish, biznesni yo‘qotish, ish o‘rinlarining 
qisq’arishi, havfsizlikka putur yetishi riski va modernizatsiya qilish zarurati 
vujudga keladi. Bu masalalarni tezda hal qilish zarur, chunki bu borada kechiqish 
jiddiy risklarga olib kelishi mumkin. Hozirda ro‘y berayotgan o‘zgarishlarda 
raqamli iqtisodiyotning afsona yoki haqiqat ekanligi emas, balki bu 
o‘zgarishlarning jamiyatga qanday hizmat qilishi muhim rol o‘ynaydi. Hozirgi 

---

38 
davrda biz texnologiyalar qanday qilib ommaviy hizmat ko‘rsatish sohasini tubdan 
o‘zgartirayotganini ko‘ryapmiz. Vositachilarni olib tashlaydigan, mijoz va 
ta’minotchi o‘rtasidagi aloqalarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri amalga oshirilishiga olib 
keladigan Uber kabi yangi biznes-modellar paydo bo‘lmoqda. Avvalroq xuddi 
shunga o‘xshash o‘zgarishlar moliya sektori va telekommunikatsiyalarda ham ro‘y 
bergan edi. Sanoatda ham bir qancha printsipial o‘zgarishlar kuzatilmoqda, chunki 
raqamli korxona va insonning raqamli qiyofadoshi – robotlar paydo bo‘lishi butun 
insoniyat funktsional modelini jiddiy ravishda o‘zgartirib yuborishi mumkin. Bu 
esa shuni ko‘rsatadiki, axborot texnologiyalari asta-sekinlik bilan odamlarning 
o‘rnini egallab boradi. Huddi mana shu holat raqamli iqtisodiyotning namoyon 
bo’lishi hisoblanadi. To‘g‘ri, mamlakatimizda raqamli iqtisodiyot tufayli qanday 
keskin o‘zgarishlar ro‘y berishi hozircha hech kimga ma’lum emas. Hozirgi texnik-
texnologik qoloqlik sharoitlarida sanoatning raqamli o‘zgarishi tez ro‘y berishiga 
ob’ektiv va sub’ektiv sabablarga ko’ra, bir qancha shubha-gumonlar 
mavjud.Raqamli platformalarning rivojlanishga yorqin misollardan biri sifatida