O’zbеkistоn rеspublikasi хalq ta’limi vazirligi jizzaх davlat pеdagоgika instituti

partiyalarning faoliyatida siyosiy xokimiyat bilan aloqadorlik, unga
ta’sir ko‘rsatish imkoniyatlari kuchayib bordi.
Ommaviy siyosiy partiyalarning vujudga kelishi va siyosiy mavqeining kuchayib borishida XIXasrning ikkinchi yarmida Yevropa mamlakatlarida umumiy saylov huquqining fuqarolar tomonidan siyosiy huquq sifatida qo‘lga kiritilishi siyosat sub’ektlari sonining keskin oshuvini ta’minladi.
Quyidagi dalillarga e’tibor beraylik: Angliyada 1830 yilda saylov huquqidan 200 ming, 1832 yilda 600 ming, 1883 yilga kelib esa 9 million fuqaro foydalanadigan bo‘ldi.
XX asrda Xitoy kommunistik partiyasi eng ko‘p a’zolari bo‘lgan
(50 mingdan ortiq) ommaviy siyosiy partiyaga aylandi.
Siyosiy partiyalarning mavjudligi — demokratik tizim rivojlanishining zaruriy shart-sharoitlaridan biridir. Demokratiya tamoyillari nuqtai nazaridan yondashganda esa, siyosiy partiyalar davlat organlari tizimiga kirmaydi va bevosita davlat ishlarida ishtirok etmaydi. Ammo siyosiy partiyalar bir vaqtning o‘zida ham davlat sohasiga, ham fuqarolik jamiyatiga taalluqli institut ekanligi bilan ajralib turadi.
SHuningdek, ko‘pchilik davlatlarda siyosiy partiyalarga doir alohida qonunlar ham qabul qilingan. Bunday qonunlar quyidagi mamlakatlar uchun xosdir: GFR (1967 y.); Portugaliya (1975 y.); Avstriya (1975 y.); Ispaniya (1978 y.) va 1981 yilda qaytadan to‘ldirilgan; O‘zbekiston (1996 yil).Quyidagi mamlakatlarda esa siyosiy partiyalarni moliyalashtirishga doir maxsus qonunlar qabul qilingan: SHvetsiya (1956 y.); Finlyandiya (1969 y.); AQSH (1974 y.); GFR (1983 y.); O‘zbekiston (2004 y.). Ba’zibir mamlakatlarda esa siyosiy partiyalarga doir huquqiy qoidalar saylovlar to‘g‘risidagi qonunlarda ifodalangan¹³⁹.
Xorijiy tajribalardan ko‘rinib turibdiki, siyosiy partiyalar asosan jamiyat a’zolarining siyosiy irodalarini shakllantirish va ularni siyosiy jarayonlarda ifodalash ehtiyojlari asosida faoliyat yuritadigan jamiyat institutidir.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 60-moddasida siyosiy partiyalarning huquqiy maqomi quyidagicha belgilangan: “Siyosiy partiyalar turli tabaqa va guruhlarning siyosiy irodasini ifodalaydilar va o‘zlarining demokratik yo‘l bilan saylab qo‘yilgan vakillari orqali davlat hokimiyatini tuzishda ishtirok etadilar. Siyosiy partiyalar o‘z faoliyatlarini moliyaviy ta’minlanish manbalari haqida Oliy Majlisga yoki u vakil qilgan organga belgilangan tartibda oshkora hisobotlar berib turadilar”¹⁴⁰.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan kelib chiqib, O‘zbekistonda ham siyosiy partiyalarning jamiyat instituti sifatidagi huquqiy maqomi shakllandi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 56-moddasiga binoan siyosiy partiyalar “jamoat birlashmalari sifatida e’tirof etiladi”¹⁴¹. Mazkur Konstitutsiyaning 58-moddasida esa “davlat organlari va mansabdor shaxslarning jamoat birlashmalari faoliyatiga aralashishiga, shuningdek jamoat birlashmalarining davlat organlari va mansabdor shaxslar faoliyatiga aralashishiga yo‘l qo‘yilmaydi”¹⁴², deyiladi. Bu bilan, birinchidan, siyosiy partiyalar jamoat birlashmalari kabi jamiyatning instituti ekanligi e’tirof etiladi; ikkinchidan, siyosiy partiyalarning davlat hokimiyati organlari faoliyatiga aralashishiga yo‘l qo‘yilmasligi konstitutsiyaviy me’yorlar bilan taqiqlanib, uning davlat hokimiyatiga daxldor emasligi ta’kidlanadi.
Mazkur huquqiy asoslardan shunday xulosa kelib chiqadiki, siyosiy partiyalarning “siyosiyligi” ularning saylovlardagi ishtiroki va davlat hokimiyatiga nomzodlar ko‘rsatishi bilan cheklanadi. Siyosiy partiyalar davlat hokimiyati boshqaruvida ishtirok etmaydilar. Saylovlarda g‘alaba qozongan partiyalarning vakillari esa davlat hokimiyati organlaridagi boshqaruvda ishtirok etadilar. Lekin, bu kabi boshqaruvdagi ishtirok siyosiy partiya a’zosi sifatida emas, balki biron-bir mansabni egallagan shaxs sifatida amalga oshiriladi.
XX asrning 50-70-yillariga kelib siyosatshunos olimlar demokratik prinsiplar asosida faoliyat yurituvchi siyosiy partiyalarning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat ekanligini aniqladilar:
- alohida olingan fuqarolar, ijtimoiy tabaqa va guruhlar manfaatlarini birlashtirib, ularni siyosiy manfaatlar majmuasi darajasiga ko‘tarish, shuningdek, bu uyg‘unlashgan manfaatlarni ularning hammasi uchun bir xilda ahamiyat kasb etishini ta’minlash. Partiyalarning yana bir eng muhim maqsadi, bu — o‘zi tayanuvchi ijtimoiy tabaqalar manfaatlarini siyosiy tizimda ifoda etish;
- har bir fuqaro o‘zining ustidan kim boshqarishi yoki idora etishiga befarq emas. SHuning uchun ham demokratiyaning muhim mezonlaridan biri fuqarolarga o‘zlari ustidan kim boshqarishini tanlay olishga imkoniyat berishdir. Bu kabi tanlash siyosiy partiya vositasida amalga oshiriladi;
- davlatni boshqarishga doir siyosiy qarorlarning xalqchil va demokratik qadriyatlar asosida qabul qilinishi mamlakatdagi fuqarolik jamiyati rivojlanganlik darajasining o‘ziga xos mezonidir. Siyosiy qarorlarni qabul qilishgacha bo‘lgan davrda ularning loyihalarini partiyalarning quyi organlari tomonidan fuqarolar irodalari va istaklarini inobatga olgan holda, shuningdek, oddiy fuqarolarning manfaat va ehtiyojlari asosida shakllantirish imkoniyatlari mavjuddir. SHuning uchun ham partiyalar — bajarilishi shart bo‘lgan siyosiy qarorlarning demokratik legitimlashtirish, jamiyat tomonidan tan olinishini ta’minlash vositasidir;
- turli darajadagi saylovlar vositasida hokimiyatni shakllantirish, boshqaruv kadrlar tizimini legitimlashtirish, shuningdek, uning fuqarolar tomonidan e’tirof etilishini ta’minlash;
- partiya quyi tashkilotlarida o‘z partiya dasturlarini targ‘ib etish, mahalliy boshqaruv organlari faoliyatini baholash, partiyaviy yig‘inlar xulosalari, ommaviy axborot vositalaridagi faol ishtiroklari asosida jamoatchilik fikrini shakllantirish;
- jamiyat siyosiy kengliklarida fuqarolar siyosiy ongining shakllanishi va siyosiy madaniyati yuksalishi uchun ijtimoiy, siyosiy, ruhiy muhit, fuqarolar siyosiy ishtiroki uchun siyosiy kengliklar tashkil qilish;
- fuqarolarning siyosiy manfaatlarini ilg‘ab, ularning o‘zaro o‘xshash manfaatlarini birlashtirib, har bir oila va mahalla hududida tarqoq yotgan tabiiy siyosiy intilishlarini partiyaviy dasturlarga jamlab, o‘z a’zolari va xayrixohlarini siyosiy jarayonlarga safarbar etuvchi, shuningdek, fuqarolarni bu jarayonda faol ishtirok etishga undash uchun ularni rag‘batlantirish, ular intilishlarining doimiyligini ta’minlash;
- demokratik saylovlarda saylangan o‘z vakillari, turli mansablarni egallagan partiyadoshlari, shuningdek, partiyaviy fraksiya va guruhlari vositasida o‘z muqobil dasturlarini amalga oshirish, xalq ommasini e’tirofiga erishish maqsadida parlament va hukumatga ta’sir ko‘rsata olish;
- o‘z siyosiy maqsadlarini «davlat irodasi» bilan uyg‘unlashtira olish;
- fuqarolar bilan davlat organlari o‘rtasidagi aloqalar va munosabatlarnig muvofiqlashtirishni doimiy ravishda ta’minlab turish.
Siyosiy partiyalar ijtimoiy qatlamlarning u yoki bu siyosiy manfaatlarini ifodalab qolmasdan, bu manfaatlarni shakllantirishda ham bevosita faol ishtirok etadi. CHunki partiya o‘zining ijtimoiy bazasi bo‘lgan tabaqaning siyosiy qarashlarini shakllantirishga doir ma’rifiy tadbirlar o‘tkazish bilan shug‘ullanmasa, u holda fuqarolardagi siyosiy qarash va siyosiy manfaatlar o‘z holicha barq urmaydi, juda bo‘lmaganda, bu manfaatlar guruhiy manfaatlar darajasiga ko‘tarila olmaydi.
Fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat sharoitida siyosiy partiyalar mintaqaviy va mahalliy tizimlar hamda jamoaviy birliklar bilan mustahkam aloqada bo‘lib, ular umummilliy maqsadlar ruhini dastlab shu hududlardagi fuqarolardan oladilar. Qolaversa, partiyalarning bir-biri bilan raqobatdoshligi tufayli ham umummilliy siyosiy tizimlar barcha guruh va mansabdorlardan (ular qanchalik katta mansablarni egallamasin) yuqori qo‘yiladi. SHu tariqa siyosiy tizim bilan o‘z vakolatlarini kuchaytirishga intiluvchi alohida olingan mansabdorlar o‘rtasiga aniq chegara qo‘yiladi.
Muxolifatdagi partiyaning eng asosiy funksiyasi esa turli fitnalarni rad etish, kuch ishlatishga asoslangan turli nodemokratik harakatlarning ro‘y bermasligini ta’minlashdir. Muxolifiy partiyalarning siyosiy kurash vositasi ham faqat elektorat orqaligina amalga oshirilishi lozim. Umuman, har bir partiyaning o‘z dasturi va maqsadlariga mos ravishda nazariy, mafkuraviy, siyosiy va tashkiliy funksiyalari bo‘lib, ular partiya faoliyati va ichki hayotining ajralmas bo‘laklaridir.
Partiyaviy raqobatdoshlikning yana bir ijobiy jihati shundaki, hokimiyatni egallagan siyosiy partiya muxolifatga hokimiyatni berib qo‘yish, shuningdek, saylovchilarning o‘zlariga bo‘lgan ijobiy munosabatini o‘zgarishidan “hadiksirab”, boshqaruvni xalqchil va demokratik tamoyillar asosida amalga oshirishga intiladi. Qolaversa, jamiyat muxolifiy partiyalarning turli tuman muqobil rivojlanish dasturlari va ular o‘rtasidagi bahs-munozaralar asosida tez rivojlanish imkoniga ega bo‘ladi.
Partiyalarning ijtimoiy-siyosiy hayotda faoliyat ko‘rsatishlarining kafolati, — ularning moliyaviy asoslarga ega bo‘lishidir. Hozirgi davrda Yevropa, SHimoliy Amerika, YAponiya, Avstraliya, Janubiy Koreya, Hindiston kabi demokratik mamlakatlarda siyosiy partiyalarning turli yo‘nalishlardagi faoliyatining kengayishi va bu sohadagi sarf-xarajatlarining yildan-yilga ko‘payib borishi natijasida ularning serqirra faoliyatini davlat mablag‘lari bilan ta’minlash muammolari kelib chiqmoqda. Tarixiy rivojlanish tajribalaridan ma’lumki, partiyalar moddiy mablag‘larsiz o‘z maqsadlarini to‘liq bajara olmaganlar. SHundan kelib chiqib, aksariyat mamlakatlarda hozirgi davr qonunchiligi partiyalarning moliyaviy manbalarini muvofiqlashtirishga muhim ahamiyat bera boshladi.
XX asrning 90-yillariga kelib partiyalarni davlat tomonidan moliyalashtirish tamoyili umumdunyoviylik xarakterini kasb eta boshladi. 112ta mamlakat milliy parlamentlari vakillari ishtirok etgan Xalqaro Parlamentlararo Kengash (Parij, 1994 yil 26 mart) 154-sessiyasida qabul qilingan “Erkin va adolatli saylovlar mezonlari to‘g‘risidagi Deklaratsiya” ning 4-moddasi quyidagicha ifodalanadi: “Siyosiy partiyalarning shakllanishi va erkin faoliyati ta’minlansin, imkoniyatlardan kelib chiqib siyosiy partiyalar va saylov kampaniyalarini moliyalashtirish muvofiqlashtirilsin, partiyalarning davlatdan alohidaligi ta’minlansin, shuningdek, hokimiyatning qonun chiqaruvchi organlariga saylovlar jarayonidagi kurashlarda hammaga teng shart-sharoitlar yaratilsin”¹⁴³.
Siyosiy partiyalar u yoki bu ijtimoiy qatlamlarning manfaatlari va muammolarini o‘zida ifoda etadi, ularni jamiyatdagi siyosiy munosabatlarda himoya etadi. Siyosiy partiya ma’lum bir ijtimoiy qatlamlarning siyosiy manfaatlari ifodachisi sifatida hokimiyat uchun kurashadi, hokimiyatni egallagan taqdirda esa o‘zi mansub bo‘lgan ijtimoiy qatlam muammolari, shuningdek, saylovlarda o‘ziga xayrixohlik qilgan saylovchilar xohish-irodasini amalga oshirishga intiladi.
Xullas, siyosiy partiyalar bugunga kelib, dunyoning rivojlangan davlatlarida xalk bilan hokimiyat o‘rtasida asosiy bog‘lovchi bo‘g‘in bo‘lgan demokratik institutga aylandilar. Bundan xulosa shuki, siyosiy partiya jamiyatning bir bo‘lagi bo‘lib, u muayyan guruh yoki qatlamning maqsad va manfaatlarini ifoda etuvchi, uni umumdavlat va umummillat manfaatlari bilan uyg‘unlashtirgan xolda faoliyat ko‘rsatadigan, rivojlanishning siyosiy yo‘nalishlarini aniqlab beradigan siyosiy tashkilotdir.
Siyosiy partiya odatda muayyan siyosiy dastur asosida faoliyat ko‘rsatadi. Buning boisi - siyosiy partiya atrofida jamiyatningmuayyan guruhlari, tabaqalari, sinflari ma’lum bir maslak, g‘oya asosida birlashadilar.
Davlat xokimiyatini qo‘lga kiritish maqsadi har bir siyosiy partiyaning g‘oyaviy-siyosiy xujjatlarida, xususan uning dasturida ifodalanadi. G‘oyaviy-siyosiy dasturda partiya nima uchunva kim uchunsiyosiy hokimiyatni qo‘lga kiritmokchi ekanligi, qanday aniqmaqsadlarni o‘z oldiga qo‘yganligi masalasi aks etgan bo‘ladi. Biroq, barcha siyosiy partiyalar ham bu maqsadlarini ochiq-ravshan ifoda etishmaydi. Ko‘pincha partiyalar “barcha fuqarolarning” yoki “mexnatkashlarning manfaatlarini ifoda etamiz” detan shiorlarni ilgari surishadi. Aslida esa jamiyat a’zolari manfaatlari turlicha bo‘lib, xech qachon bir-biriga to‘liq mos kelmaydi.
Siyosiy partiyalar odatda butun jamiyatnint emas, balki jamiyatdati muayyan bir ijtimoiy guruhning, gohida esa aholi qatlamlari katta bir qismining manfaatlarini ifoda etadilar. Bunint uchun siyosiy partiyalar jamiyatdagi muayyan guruhlar manfaatlaridan kelib chiqib, harakat qiladilar. Bu manfaatlar ular uchun ijtimoiy baza, manba bo‘lib xizmat qiladi, partiyalar ushbu manfaatlarni himoya qiladilar va ularni qondirish uchun hokimiyatga erishishni o‘z oldilariga maqsad qilib qo‘yadilar. Siyosiy partiyalar hamisha ham o‘z tub maqsadlarini ochiq bayon etmasliklarining sababi jamoatchilik xayrihohligini yo‘qotishni istamasliklaridadir. CHunki keng jamoatchilikning, butun jamiyatning xayrihohligiga, qo‘llab-quvvatlashiga erishish yo‘llarini qidirish siyosiy partiyaning muxim xususiyatlaridan biridir¹⁴⁴.
Siyosiy partiyalarni turlarga ajratishda turli hil yondashuvlar mavjud. Bu yondashuvlarning har birida muayyan bir mezonga, masalan partiyaning sinfiy tabiati, siyosiy faoliyat vositalari, mavjud ijtimoiy tuzumga munosabati, tarkibiy tuzilishi, siyosiytizimdagi o‘rni va roli, mafkuraga nisbatan munosabatiga ko‘ra partiyalar u yoki bu turlarga ajratiladi.
Siyosiy partiyalar sinfiy tabiatigako‘ra:

• 
  ishchi partiyalarga (sotsial-demokratik, kommunistik);
  
• 
  burjua partiyalariga (mayda burjua partiyalari, milliyburjuaziya partiyalari);
  
• 
  o‘rta tabaqalar partiyalariga (demokratik partiyalar);
  
• 
  sinflararo partiyalarga (ishchi-dexkon, ziyolilar, millatchilar