O’zbеkistоn rеspublikasi хalq ta’limi vazirligi jizzaх davlat pеdagоgika instituti

G‘arbiy Yevropa uyg‘onish davri va yangi zamon ijtimoiy falsafasi
Yevropa Uyg‘onish davri – Renessans shu vaqtgacha er yuzida bo‘lib o‘tgan revolyusiyalar ichida eng buyugi bo‘ldi. Ana shu revolyusiya vaziyatida rivojlanib borgan tabiiyot ilmi ham boshdan-oyoq revolyusion bo‘lib, buyuk italiyaliklarning uyg‘onib kelayotgan yangi falsafasi bilan birgalikda rivojlanar va uning jafokashlari gulxan va zindonlarda qurbon bo‘lib ketar edi. SHunisi xarakterliki, ularni ta’qib qilishda protestantlar bilan katoliklar o‘zaro raqobat qilganlar. Protestantlar Migel Servetni (1509/1511-1553 yillar. Ispan mutafakkiri, vrach. Kichik qon aylanish doirasining mavjudligini aytgan) o‘tda kuydirgan bo‘lsalar, katoliklar Jordano Brunoni (1548-1600. Italiyalik panteist faylasuf, dunyoning cheksizligi va ko‘pligi haqidagi qarashlarni bayon qilgan) o‘tda kuydirganlar. Bu davr gigantlarga muhtoj bo‘lgan va gigantlarni, bilimdonlik, ruh va xarakter gigantlarini vujudga keltirgan davr bo‘ldi. Bu shunday davr ediki, uni fransuzlar Renessans, ya’ni antik madaniyatning, fan va falsafaning qayta tiklanishi, uyg‘onishi, deb to‘g‘ri atadilar.
Uyg‘onish davri tafakkuri, mafkurasi va madaniyati uchun hal qiluvchi tendensiya dunyoni teotsentristik tushunishdan antropotsentristik tushunishga o‘tilganligidir. O‘rta asr diniy duyoqarashiga qarshi kurashda Uyg‘onish davri madaniyatida insonparvarlik, antropotsentristik motivlar oldingi planga chiqadi. Erdagi hayotga past nazar bilan qarash o‘z o‘rnini insonning ijodiy imkoniyatlarini, uning aql-tafakkurini, erda baxtli yashashga intilishini tan olishga bo‘shatib beradi. Insoniylikning amalga oshirilishini esa o‘tmish madaniyati erishgan yutuqlarsiz ko‘z oldiga keltirish mushkul, shu ma’noda Uyg‘onish davri gumanizmi (insonparvarligi) o‘tmish madaniy merosiga, antik falsafa yutuqlarini egallashga qiziqish uyg‘otadi. SHu sababli yana Aflotun va Aristotelning, stoiklar, epikurchilar, Sitseronning hamda boshqa antik mutafakkirlarning falsafasi yangicha joziba bilan yuz ocha boshlaydi.
Antropotsentrizm tomonga burilishni "sof" materialistik qarashlarning g‘alabasi sifatida haddan ortiq yuzaki tushunmaslik kerak. Gap shundaki, Renessansning insonparvarligi insonning ichki olamiga, uning erdagi "ilohiyligiga" e’tibor berganlikda, tashqi ilohiy "qoidalardan" chekinilganlikda, insonni hayotiy faollikka chaqirganlikda, insonni o‘ziga ishonishni ta’kidlaganlikda o‘z ifodasini topadi. Ammo mana shu progressiv hisoblanuvchi yangiliklarning o‘zi ham tarixiy jihatdan belgilangan bo‘lib, u yoki bu shakllarda diniy ramkalarda yuzaga chiqishi mumkin edi.
Shu bilan birga Uyg‘onish davri gumanizmini ideallashtirish ham noto‘g‘ri bo‘ladi va undagi ichki ziddiyatlarni ham ko‘rmaslik mumkin emas. Ular XII –XV asr tarixiy voqeligi bilan belgilanadi. Ana shu o‘ziga xosliklar ushbu g‘oyalarning elitarligida (ya’ni, saralangan, yuqori tabaqaga oid kishilarga mo‘ljallanganligida), "aristokratik" (oqsuyaklik) tendensiyalarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Masalan, axloqning insonparvarlik g‘oyalari ta’lim olishga imkoniyati bo‘lgan yuqori tabaqalarga mo‘ljallangan. Shuni ta’kidlash joizki, gumanizmni ko‘tarib chiqqan kishilarning o‘zlari ham antik madaniyat va falsafa yutuqlarini o‘rganish imkoniyatlariga ega bo‘lgan kishilar edilar, bir necha chet tillarini, ayniqsa Renessansda alohida hurmatga ega bo‘lgan lotin tili va adabiyotini egallagan kishilar edilar.
Ko‘pincha Renessans va Reformatsiyaning o‘zaro munosabati haqida bahslar olib boriladi. Ba’zan ularni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yishga harakat qilinadi. Bunda Renessans – xalqaro hodisa, umumYevropa hodisasi sifatida, Reformatsiya esa – milliy, xususan, nemis hodisasi sifatida tushuniladi. Nima bo‘lganda ham, muhimi ularning antifeodal yo‘nalishga ega oqim ekanligi, ularni harakatlantiruvchi kuchlar chirib borayotgan feodal jamiyatidagi shahar qatlamlari ekanligidadir. Agarda Renessans jamiyatni oqsuyaklarga oid maorifni yoyish orqali jamiyatni o‘zgartirishni mo‘ljallagan bo‘lsalar, Reformatsiya esa o‘rta asr doirasidagi kishi nuqtai nazaridan xudoning jamoliga etishishning yangi yo‘lini taklif qiladilar. Demak, Renessansning g‘oyalarini faqat yuqori tabaqa kishilari faollashtirishlari mumkin edi (umuman olganda unda o‘rta va past tabaqa vakillarining manfaatlarini ifodalovchi insonparvarlik g‘oyalarining o‘zi yo‘q edi), aksincha, asosiy maqsadi cherkov va uning g‘oyalarini o‘zgartirish sanalgan Reformatsiya g‘oyalarini o‘z ahvoli va kun kechirishi bilan diniy tasavvurlarga jips bog‘lanib qolgan jamiyatning o‘rta va past tabaqalari ko‘tarib chiqishga qodir edi.
Renessans g‘oyalari asosan shaharlarning yuqori tabaqalari, hunarmandlar va diniy yo‘nalish olimlari tomonidan himoya qilinar edi. Shu ma’noda Renessans mafkurasi ikki yo‘nalishda – bir tomondan, antifeodal, ikkinchi tomondan, antiplebey (kambag‘al qatlamlarga qarshi) edi.
O‘rta asr konservativ mafkurasi bilan kurash jarayonida sifat jihatdan farq qiluvchi ijtimoiy-falsafiy qarashlar tizimi vujudga keldi. Uning markazida shaxsning eng ulug‘ qadriyat ekanligi, har qanday individning qadr-qimmati, erkinligi, insonning erkin rivojlanishi uchun etarli sharoit yaratilishi lozimligi, har kimga o‘z baxt-saodatiga etishishi uchun imkoniyat berilishi kerakligi haqidagi fikrlar turadi. Uyg‘onish davri dunyoqarashida inson taqdiri uning oilaviy kelib chiqishi, darajasi, konfessional mavqei bilan emas, balki sof shaxsiy jasorati, faolligi, fikrlari va amaliy faoliyatining oliyjanobligi bilan belgilanadi.
Uyg‘onish davri o‘z taraqqiyotining ilk bosqichida, ya’ni XIV-XV asrlarda asosan "gumanistik" shaklda Italiyada taraqqiy topdi, XVI-XVII asrlarda esa asosan "tabiiy ilmiy yo‘nalish" shaklida boshqa Yevropa mamlakatlarida rivojlandi.