O’zbеkistоn rеspublikasi хalq ta’limi vazirligi jizzaх davlat pеdagоgika instituti

Al-Beruniy (973–1048) - Uning idealiga ko‘ra, jamiyatni boshqarish amaldorlardan o‘z huzur–halovatlaridan aniq muddat mobaynida mahrum bo‘lishni, zo‘ravonlardan jabrlanuvchilar huquqini himoya qilish, gunohkorlarni esa jazolashdan iborat bo‘lmog‘ini ta’min etishni taqozo qiladi. U o‘z qarashlarida shunday fikrni ilgari suradi: Mag‘ribda jamiyatni boshqarish "yuqori toifa kishilari va dehqonlar" orasida navbatma–navbat amalga oshirilar ekan. Idora qilish muddati tugagach, hukmdor mas’uliyatli vazifani sog‘–salomat o‘z zimmasidan soqit qilganligiga atab, fuqaroga ziyofat berar, kishilarga sovg‘alar hadya qilar ekan. Odil hukmdorning vazifasi – yuqori va quyi tabaqa kishilari o‘rtasida adolat o‘rnatish, kuchli va ojizlar o‘rtasidagi tenglikni barqaror etishdan iborat. Al-Beruniy: "Tenglik hukmronlik qilgan joyda qayg‘u–alam va ochofatlik o‘z–o‘zidan yo‘q bo‘lib ketadi", - degan g‘oyani ilgari suradi. Shuningdek faylasuf Monteskedan ancha avval geografik deterministik g‘oyalarni ilgari surdi. Turli etnoslar va jamiyatlar taraqqiyotida tabiiy iqlim, hudud rel’efi, foydali qazilma konlari va shuningdek dengiz va daryolarning ta’sirini ham asoslab berdi.
Ibn Sino (980–1037) - uning ijtimoiy-falsafasida axloq-odob, iqtisod, siyosatdan bahs yuritilib, inson, oila, jamiyat manfaatlari, ularning o‘zaro munosabatlari o‘rganiladi. Jamiyatning barcha a’zolari ijtimoiy-foydali mehnat bilan band bo‘lishlari lozim. Bajariladigan vazifalarga qarab, ular mansabdor shaxslarga, ishlab chiqaruvchilar, savdo-sotiq bilan mashg‘ul kishilar va harbiylarga bo‘linadilar. Jamiyatning barqarorligi odamlar uchun bir xil mazmunga ega bo‘lgan qonun va uning adolatliliga asoslanadi, lekin, bu jamiyat a’zolarini, zo‘rma–zo‘raki, teng holatda saqlashdan iborat emas. Barcha kishilarning shoh va sultonlarga aylanishi yoki hammaning qashshoq bo‘lishi norealdir. Bunday vaziyat tabiiy va ijtimoiy qonun-qoidalarga ziddir. Uni hech qanday kuch-qudrat, istak-hohish o‘zgartira olmaydi. Lekin, shu masalada ham Ibn Sino insonparvarlik pozitsiyasida turib, "xizmatkorlarni o‘zingga yaqin tut, ularni siltab tashlama, ularning ehtiyojlari to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qil, ularga nisbatan qahr-g‘azabli bo‘lma, ular bilan, go‘yo do‘sting kabi munosabatda bo‘l, ularni baxtsizlik onlarida yolg‘iz qoldirma, chunki ular ham insonlardir", – deb yozadi.