O’zbekiston respublikasi namangan davlat universiteti fizika-fakulteti fiz-du-21-203-fizika yo’nalishi talabasi meliqo’ziyeva muhlisaning ‘’optika fanidan’’ kurs ishi mavzu: yorug’lik difraksiyas

Difraksion panjara
Difraksion panjara - optik asbob; noshaffof ekranga qilingan koʻp sonli parallel tirqishlar yoki oʻzaro bir xil masofada joylashgan koʻzgusimon yoʻllar (shtrixlar) majmui; ularda yorugʻlik difraksiyasi xodisasi sodir boʻladi. Difraksion panjara oʻziga tushayotgan yorugʻlik nurlarini spektrlarga ajratadi. Difraksion panjaraning muntazam va nomuntazam xillari mavjud. Tirqishlari tartibsiz boʻlgan xili nomuntazam, tartib bilan joylashtirilgan xili muntazam difraksion panjara deyiladi. Optikada nomuntazam difraksion panjaraning amaliy ahamiyati yoʻq. Muntazam difraksion panjara yassi yoki sferik sirtga bir xil shaklda (teng oraliqda) chizilgan chiziqlar toʻplami boʻlib, chiziqlar oraligʻi d difraksion panjara davri deyiladi. Difraksion panjaraga tik tushayotgan yoruglik nurlari har qaysi tirqishda f burchakka sinadi, natijada nurlar yoʻli farqi d-simp hosil boʻladi. Baʼzi tabiiy kristallar ham rentgen nurlarinitahlil qilish uchun muntazam difraksion panjara sifatida ishlatiladi.

Difraksion panjara bu juda noaniq bo'shliqlar bilan ajratilgan juda tor yoriqlarning birikmasidir. Agar panjara ustida monoxromatik to'lqin bo'lsa, unda yoriqlar (ikkilamchi manbalar) kogerent to'lqinlarni hosil qiladi. Barlarning orqasida yig'ish linzalari, keyin esa ekran. Har xil panjara teshiklaridan yorug'lik aralashishi natijasida ekranda maxima va minima tizimi kuzatiladi. Asosiyidan tashqari barcha maximalarning holati to'lqin uzunligiga bog'liq. Shuning uchun, agar oq yorug'lik panjara ustiga tushsa, u spektrda parchalanadi. Shu sababli, diffraktsiya panjarasi spektral qurilma bo'lib, yorug'likni spektrga ajratishga xizmat qiladi. Diffraktsiya panjarasidan foydalanib, to'lqin uzunligini aniq o'lchash mumkin, chunki ko'p sonli yoriqlar uchun intensivlik chegaralari torayib, ingichka yorqin lentalarga aylanadi va maxima (qorong'u chiziqlar kengligi) orasidagi masofa oshadi.

Diffraktsiya panjarasini o'z ichiga olgan spektral asboblar uchun yaqin to'lqin uzunliklariga ega bo'lgan ikkita spektral chiziqlarni alohida-alohida kuzatish qobiliyati muhimdir. To'lqin uzunliklariga ega bo'lgan ikkita spektral chiziqlarni alohida-alohida kuzatish qobiliyati panjara hal qiluvchi kuchi deyiladi. Agar biz ikkita yaqin spektral chiziqni echishni istasak, ularning har biriga mos keladigan shovqin maksimali imkon qadar tor bo'lishini ta'minlash kerak. Diffrakatsiya panjara bo'lsa, bu panjara ustiga qo'yilgan zarbalarning umumiy soni iloji boricha ko'proq bo'lishi kerakligini anglatadi. Shunday qilib, har bir millimetrda 500 ga yaqin chiziqlarga ega bo'lgan, umumiy uzunligi 100 mm bo'lgan yaxshi diffraksion panjaralarda, satrlarning umumiy soni 50,000 ga teng.