O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovasiyalar vazirligi

O’zbekistonning xalqaro valyuta munosabatlaridagi o’rni.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin o‘zining mustaqil tashqi siyosatini, shu jumladan, tashqi iqtisodiy siyosatini yurita boshladi. Mamlakatimiz tashqi iqtisodiy siyosati eng avvalo, milliy iqtisodiy manfaatlarni himoya qilgan holda xalqaro moliya munosabatlarida faol ishtirok etishga qaratilgan.
Respublikamizda ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirish, iqtisodiyot tarmoqlarining barqaror o‘sishini ta’minlash, yuqori sifatli va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqargan holda jahon bozorlarida mustahkam o‘rin egallash, pirovardida aholi turmush darajasini yuksaltirishga qaratilgan strategiya izchil amalga oshirilar ekan, bu maqsadlarga erishishda tashqi iqtisodiy faoliyatni yanada takomillashtirishga alohida e'tibor berilmoqda.
Ma'lumki, tashqi iqtisodiy faoliyat milliy iqtisodiyot rivojlanishining muhim vositasi bo‘lib hisoblanadi. U mamlakatning jahon hamjamiyatiga boigan aloqasini ifodalab, uning istiqbolini belgilab beradi. Eksport salohiyatini oshirish orqali mamlakat ichida ixtisoslashtirilgan ishlab chiqarishning rivojlanishiga erishiladi. Mamlakat eksporti hamda importining qiymati o‘rtasidagi farq, ya'ni saldo tashqi iqtisodiy faoliyat samaradorligining muhim iqtisodiy ko‘rsatkichi bo‘lib hisoblanadi. Ushbu ko‘rsatkich milliy daromad darajasiga ko‘p tomonlama ta’sir etadi. Sababi, import va eksport hajmidagi sezilarli o‘zgarish ham mamlakatdagi daromad, bandlik va narx darajalarida muayyan tebranishlarni keltirib chiqarishi mumkin.
Keyingi yillarda mamlakatimizda keskin raqobatlashuv sharoitida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning jahon va mintaqaviy bozorlarda xaridorgir bo‘lishi va mustahkam o‘rin egallashi uchun bir qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Mamlakat eksport salohiyatini rivojlantirish va kengaytirish milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan yaxlit dasturni ishlab chiqish va amalga oshirish respublikaning tashqi savdo siyosatining asoslaridan biridir. Dasturning maqsadi-mavjud resurs va ishlab chiqarish salohiyatidan maksimal foydalanish va rivojlantirish asosida eksport hajmlarining barqaror o'sishi uchun shart-sharoitlarni ta'minlash va uning tuzilmasini takomillashtirishdan iborat .
Eksport ta'minoti dunyoning 78 mamlakatida amalga oshirilmoqda. Eksport tarkibida sezilarli o'zgarishlar yuz berdi, jumladan, xom ashyo resurslarini eksport qilish ulushi kamaydi va ayni paytda tayyor mahsulotlar eksporti hajmi, shu jumladan qayta ishlash hajmi sezilarli darajada oshdi. Oziq-ovqat mahsulotlari va iste'mol tovarlari importi ikki barobar kamaydi.
Jami importning 74% ga yaqini ishlab chiqarish, texnika, asbob-uskunalar va tovarlar importiga to'g'ri keladi, bu esa respublika iqtisodiyotini rivojlantirishning strategik maqsadlariga mos keladi.
O‘zbekiston Islom Taraqqiyot Bankiga 2003-yil 3-sentabrda a’zo bo‘lib kirgan⁵. Ushbu bank tomonidan mamlakatimizda qator loyihalarni moliyalashtirish amalga oshirildi, jumladan, mintaqaviy tez tibbiy yordam markazlarini zarur jihozlar bilan ta'minlash, elektr energiyasi uzatish tarmoqlarini qurish, kichik va xususiy biznes uchun moliyalashtirish liniyalari, kollejlar va umumta’lim maktablarini qurish va jihozlash, davlat moliyasini boshqarish islohotlarini o‘tkazishga ko‘maklashish va boshqalar.
2006-yilda lslom Taraqqiyot Banki missiyasining O‘zbekistonga tashrifi doirasida Islom Taraqqiyot Banki va O‘zbekiston Respublikasi hukumati o‘rtasida 2007—2009-yillardagi uch yillik hamkorlik dasturini ishlab chiqish to‘g‘risida Memorandum imzolandi. Shu bilan birgalikda ITB boshqaruvchilar kengashining 29-yillik yig‘ilishi doirasida O‘zbekiston Xususiy sektorni rivojlantirish bo‘yicha Islom korporatsiyasiga a’zo bo‘lib kirdi. Ushbu korporatsiya xususiy sektorni moliyalashtirishda faol ishtirok etmoqda, shuningdek, korxonalarni qayta qurish va xususiylashtirish dasturlarini amalga oshirishda davlat va xususiy sektorga maslahat xizmatlarini ko‘rsatib kelmoqda.
Hozirgi kunda Islom Taraqqiyot Banki tomonidan O‘zbekiston Respublikasida kichik biznesni rivojlantirish, energetika, sog‘liqni saqlash, ta'lim kabi sohalarga yo'naltirilgan 11 loyihani amalga oshirish uchun 140,22 Taraqqiyot Banki va O‘zbekiston Respublikasi hukumati o‘rtasida 14 loyihani o‘z ichiga olgan hamkorlik dasturi ishlab chiqilgan. Mazkur dastur doirasida ta’lim, sog‘liqni saqlash, infratuzilmani rivojlantirish (suv ta'minoti, uy-joy kommunal xo‘jaligi va boshq.), energetika, kichik biznesni rivojlantirish, qishloq xo‘jaligi kabi sohalarni moliyalashtirish ko‘zda tutilgan bo‘lib uning umumiy qiymati 418,15 mln AQSH dollarini tashkil etadi.
Hozirda Islom Taraqqiyot Banki O‘zbekiston hamkorlik qilayotgan xalqaro moliya institutlari orasida yetakchi o‘rinlardan birini egallab, mamlakat iqtisodiyotida tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
O‘zbekistonning Shanxay hamkorlik tashkiloti, MDH va Iqtisodiy Hamkorlik Tashkiloti kabi integratsion birlashmalarda ishtirok etishi mamlakatimizning jahon xo‘jaligidagi o‘rnini yanada mustahkamlashda muhim o‘rin tutmoqda. Mamlakatimiz 2001-yil iyun oyida Shanxay hamkorlik tashkilotiga (SHHT) a’zo bo‘lib⁶, uning muassisi va teng huquqli qatnashchisiga aylandi. O‘zbekiston Respublikasi hamda Shanxay hamkorlik tashkilotiga a’zo davlatlar hududida akkreditatsiyadan o‘tkazilgan qo‘shma korxonalar va vakolatxonalar soni xo‘jalik subyektlari darajasida kooperatsiyaviy aloqalarning faol rivojlanayotganidan dalolat beradi.
2012-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi hududida Shanxay hamkorlik tashkilotiga a’zo davlatlar investorlari ishtirokida 1601 ta korxona faoliyat yuritayotgan bo‘lib, ulardan 270 tasi 100 foiz xorijiy sarmoya hisobiga tashkil etilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligida Shanxay hamkorlik tashkilotiga a’zo davlatlar firma va kompaniyalarining 178 ta vakolatxonasi akkreditatsiyadan o‘tkazilgan.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekistonda tarixiy jihatdan qisqa bir davrda xalqaro moliya munosabatlarini yo‘lga qo‘yish va rivojlantirish borasida bir qator ijobiy ishlar amalga oshirildi. O‘zbekiston o‘zining tinchliksevar, yaxshi qo‘shnichilik, o‘zaro foydali hamkorlikka qaratilgan siyosati va faoliyati bilan butun dunyoga tanildi, jahon hamjamiyatida o‘zining munosib o‘rnini egalladi hamda uning mavqei yildan-yilga mustahkamlanib bormoqda.

Xulosa

Jahon valyuta tizimi turli valyuta munosabatlarini tashkil etishning muayyan shakli hisoblanadi. Bu butun jahon iqtisodiyotining rivojlanishi, shuningdek, butun dunyo bo'ylab integratsiya jarayonlarini sezilarli darajada oshirish bilan bog'liq. Jahon valyuta tizimi qonuniy ravishda turli davlatlararo bitimlar bilan mustahkamlangan. Umuman olganda, xalqaro valyuta munosabatlari milliy valyutalarga asoslangan. Valyuta odatda xalqaro to'lov va hisob-kitob aylanmasida qo'llaniladigan milliy pul birliklari deb tushuniladi. Jahon valyuta tizimi turli valyuta munosabatlarini tashkil etishning muayyan shakli hisoblanadi. Umuman olganda, valyuta tizimi milliy yoki xalqaro miqyosda valyuta bozorining muayyan munosabatlarini tashkil etish shaklidir. Zamonaviy jahon valyuta tizimi uning rivojlanishida bir necha bosqichdan o'tdi. Agar jahon valyuta tizimini uning maqsadi nuqtai nazaridan ko'rib chiqsak, u jahon savdosiga nisbatan bo'ysunadi. Boshqacha aytganda, jahon valyuta tizimi tovarlar, xizmatlar va kapitallarning xalqaro harakatini ta'minlaydi. Shuning uchun jahon valyuta tizimi faoliyati samaradorligi jahon iqtisodiyotidagi ijobiy yoki salbiy jarayonlardan kelib chiqqan holda baholanishi kerak.

Jahon valyuta tizimi jahon iqtisodiyotidagi eng muhim element hisoblanadi. Yuqoridagi tahlilga asoslanib, jahon valyuta tizimi uzoq tarixga ega va rivojlanishning bir necha bosqichlaridan o'tgan degan xulosaga kelish mumkin. Valyuta tizimining mavjudligi davrlarining har biri o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lib, u yoki bu davrning talablariga javob beradi, ammo umumiy rivojlanish tendentsiyasini qayd etish mumkin: oltinni bosqichma-bosqich demonetizatsiya qilish va AQSh dollarini asosiy zaxira valyutasi sifatida mustahkamlash, bu AQShning jahon iqtisodiy maydonida mustahkamlanishiga yordam berdi. Shu bilan birga, shuni ta'kidlash kerakki, demonetizatsiya bilan bog'liq holda, hozirgi bosqichda pul boylik to'plash va saqlab qolish uchun o'z mol-mulkini yo'qotdi, chunki qog'oz pullar davlatning qarzlaridan boshqa narsa emas va u yoki bu mamlakat hukumati ishonchiga tayanadi. Shunga ko'ra, davlat iqtisodiyotida muammolar paydo bo'lganda, uning valyutasi tezda devalvatsiya qilinadi, pul sotib olish qobiliyatini yo'qotadi. Jahon valyutalarining xavfsizligi hozirgi bosqichda jahon tizimining asosiy muammolaridan biridir.`Muammolarni bartaraf etish maqsadida jahon valyuta tizimini isloh qilish konsepsiyasini ishlab chiqish masalasi o'ta dolzarbdir. Tarix shuni ko'rsatadiki, islohotlar barcha mamlakatlarning tajribasi va manfaatlarini hisobga olgan holda juda murakkab va uzoq jarayondir. Biroq, global iqtisodiyotni rivojlantirishning zamonaviy shartlari ziddiyatli va noaniq. Yirik davlatlar tomonidan iqtisodiy manfaatlarining tobora o'sib borayotgan raqobat va himoya qilinishi o'zaro manfaatli qarorlar qabul qilish va kelishuvga erishish jarayonini sezilarli darajada murakkablashtiradi. Shu bilan birga, hozirgi vaqtda globallashuv katta miqyosga yetdi, barcha mamlakatlar bir-biriga bog'langan va bir-birining iqtisodiyotiga ta'sir ko'rsatmoqda. Shuning uchun samarali valyuta tizimini va muvozanatli iqtisodiy makonni tashkil etish zarurati jahon hamjamiyati uchun umumiy ustuvor vazifadirJahon valyuta tizimini isloh qilish bo'yicha konstruktiv yechim topish uchun o'zaro imtiyozlar va eng samarali valyuta munosabatlari talab etiladi.

Bugungi kunda jahon valyuta tizimini isloh qilishning o'ziga xos xususiyatlari va kamchiliklarini hisobga olgan holda bir necha yondashuv mavjud. Islohotlarning asosiy yo'nalishlari orasida jahonning yetakchi davlatlarining milliy valyutalariga asoslangan "millatlararo" jahon zahirasi valyutasini yaratish, suiiste'mollikka yo'l qo'ymaslik maqsadida valyuta kurslari siyosatini tartibga solish, valyuta munosabatlarini tartibga solishda xalqaro valyuta jamg'armasining rolini kuchaytirish, oltin rolini aniqlash va boshqalar kiradi.

Jahon valyuta tizimini yanada rivojlantirishning asosiy parallel yo'nalishlarini ajratib ko'rsatish mumkin: Markaziy banklarning oltin-valyuta zaxiralarida oltinning rolini oshirish va uning qiymatini oshirish, shuningdek, ushbu jarayonga boshqa davlatlarni jalb qilish va valyuta ittifoqlarini shakllantirish imkoniyati bilan savdo qiladigan mamlakatlar o'rtasida valyuta juftlarining bevosita almashinuviga o'tish.

Xalqaro valyuta tizimini isloh qilish har qachongidan ham dolzarb bo'lib ,chunki butun jahon hamjamiyatining iqtisodiy kelajagi uning muvaffaqiyatli ishlashiga bog'liq.

Xulosa qilish kerakki, Jahon valyuta tizimi ishlab chiqarishning o'sish sur'atlari, jahon savdosining rivojlanishi va xalqaro aloqalar bilan o’zaro bog’liq. Bu nafaqat mamlakatlar iqtisodiyotga katta ta'sir ko'rsatadi, balki ularning jahon sahnasida maqomini belgilaydi.

Bugun, birinchi navbatda, mamlakat iqtisodiyotining ishlab chiqarish sektorini faol qo'llab-quvvatlash, barcha ichki bozorda narxlar barqarorligini ta'minlash zarur. Jahon iqtisodiy aloqalarini sezilarli darajada kengaytirish, shuningdek, globallashuv jarayonining rivojlanish sur'atlarining o'sishi bugungi kunda o'z shartlarini belgilab beradi, ular valyuta strategiyasining asosiy yo'nalishlarini ishlab chiqishga ta'sir qiladi