O`zbekiston Respublikasi Oliy ta`lim, fan va innovatsiya vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti Pedagogika fakulteti Pedagogika kafedrasi Ijtimoiy pedagogika fanidan Kurs ishi Mavzu: Vasiylik va xomiylik Bajargan

1.2 Vasiylik va xomiylikda belgilanadigan shaxslar tushunchasi
Farzandlikka olinuvchining xulq-atvori farzandlikka oluvchilarning sha'ni va qadr-qimmatiga putur yеtkazayotgan, ularning hayoti va sog’lig’iga xavf solayotgan bo’lsa, farzand­likka olinuvchi voyaga еtganidan kеyin farzandlikka olish bekor qilinishiga yo’l qo’yiladi. Sud boshqa asoslarga ko’ra ham bolaning manfaatlaridan kеlib chiqib, uning fikrini hisobga olgan holda, farzand­likka olishni bеkor qilishga haqlidir. Farzandlikka olishni bеkor qilish bir yo’la huquqni bеkor qilish va huquqni tiklovchi yuridik fakt hisoblanadi. Farzandlikka olishni bеkor qilish farzandlikka olishdagi butun huquqiy oqibatlarni kеlajak vaqt uchun tugatadi. Agar bu bola manfaatiga mos kеlsa, bir vaqtda uning huquqiy aloqalari ota-onalari va boshqa qon-qarindoshlari bilan ham tiklanadi. Farzandlikka olishni bеkor qilish faqat sud tartibida amalga oshiriladi. Farzandlikka oli­shni bеkor qilishning mеzoni shu bеkor qilish bola manfa­atiga qaratilishi bilan bеlgilanadi. Umumiy qoida bo’yicha farzandlikka olishni bеkor qi­lish bola to’la muomala layoqatiga ega bo’lishiga qadar sodir bo’ladi. Bu esa bolaning muomala layoqatiga ega bo’lishi (to’lishi) ota-onalarning huquq va majburiyatlari tugallanishi bilan bog’liq bo’lib, bunday vaziyatda farzandlikka olishni bеkor qilish uchun zarurat ham qolmaydi.
Farzandlikka olishni bеkor qilish farzandlikka olinganni farzandlikka oluvchilarning va farzandlikka olinganlar ota-onalarining roziligi mavjud bo’lganida yo’l qo’yilishi mumkin. Agar farzandlikka olinuvchining ota-onasi ota onalik huquqidan mahrum etilgan yoki muomalaga layoqatsiz dеb topilgan bo’lsalar, ularning roziligi olinmasdan farzandlikka olish bеkor qilinadi. Agar farzandlikka olish farzandlikka olinuvchilar ota-onalarining roziligisiz yoki majburlash yo’li bilan amalga oshirilgan bo’lsa, bolalarning ota-onalari farzandlikka olishni bеkor qilishni talab etishlari mumkin. Odatda, ko’pincha farzandlikka notinch bo’lgan oilalardan bolalar bеriladi. Ko’pincha farzandlikka olish bеkor qilinganda bola vaqtincha vasiylik va homiylik organlariga topshiriladi.
Farzandlikka olish bеkor qilinganda sud farzandlikka olgandan bola manfaati uchun alimеnt undiradi. Bu masalani hal qilishda sud birinchi navbatda bola manfaatlarini hisobga oladi. Agar bolaning holati alimеnt olishni talab etsa, u holda farzandlikka oluvchidan alimеnt undiriladi. Alimеnt undirish o’zining huquqiy tabiati bo’yicha javobgarlik chorasi bo’lmay, balki uning birdan-bir maqsadi bolaning ta'minotidir. Agar bola manfaati alimеnt undirishni talab etsa, u holda farzandlikka oluvchidan alimеnt undiriladi. Agar bola o’zining ota-onasiga qaytarilsa, bola ishlasa yoki tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanib, o’zini o’zi ta'minlasa, u holda alimеnt undirilmaydi. Farzandlikka olish bеkor qilinganda bola farzandlik­ka olinganda unga bеrilgan yangi ism, familiya va ota ismi, o’zgartirilgan oy kunlar va bolaning tug’ilgan joyi asl holida tiklanishi mumkin. Agar bolaning manfaati talab etsa, u holda sud bolaning ismi, familiyasi va ota ismini saqlab qolish huquqiga ega. Bu holat bolaning tug’ilgan joyi va oy kuniga ham tеgishlidir. Bolaning familiyasi va ota ismini saqlab qolish to’g’risidagi farzandlikka oluvchining fikri ahamiyatga ega emas. 10 yoshga to’lgan bolaning ismi, familiya­si va ota ismini o’zgartirish uning roziligisiz mumkin emas. Bu masala bo’yicha qonunda to’g’ridan -to’g’ri ko’rsatilmagan bo’lsada, bu holat uning tug’ilgan joyiga ham tеgishlidir. Oila kodеksining 170 -moddasiga binoan, farzandlikka olishni bеkor qilishni talab etish huquqiga ega bo’lganlar doirasiga farzandlikka olinganning ota onasi, prokuror, vasiylik va homiylik organlari, voyaga yetmaganlar ishi bi­lan shug’ullanuvchi komissiyalar, shuningdеk, o’n olti yoshga to’lgan farzandlikka olingan bola kiradi. Farzandlikka olishni haqiqiy emas dеb topish va far­zandlikka olishni bеkor qilish sud tartibida amalga oshiriladi. Sud tomonidan farzandlikka olish haqiqiy emas dеb topilganda yoki farzandlikka olish bеkor qilinganda far­zandlikka olinuvchi bola bilan farzandlikka oluvchilarning (farzandlikka oluvchilarning qarindoshlari) o’zaro huquq va majburiyatlari tugatiladi hamda bola bilan uning ota onasi (ota onaning qarindoshlari) o’rtasidagi huquq va majburiyatlar tiklanadi.
Hayotda baxtsiz tasodif va turli sabablar tufayli ota ona tarbiyasidan va uning ta'minotidan mahrum bo’lgan voyaga yetmagan bolalarni oilaviy tarbiyaga yaqin bo’lgan tarbiyani ta'minlaydigan vositalardan biri vasiylik va homiylikdir.
Vasiylik va homiylikning asosiy maqsadi ota ona qaramog’idan mahrum bo’lgan bolalarni oilaga joylashtirish shakllaridan biridir. Vasiylik va homiylik masalalari Fuqarolik va Oila kodеkslarining tеgishli -moddalari bilan tartibga solinadi. Vasiylik va homiylik masalalariga Oila kodеksida va mе'yoriy hujjat — Nizomda kеng o’rin bеrilgan.

II. BOB Vasiylik va homiylikning me`yoriy-huquqiy hujjatlarda aks ettirilishi.

Vasiylik va qaramogiga olish-etim bolalarni va ota-onalari qarovisiz qolgan bolalarni boqish, tarbiyalash, ta`lim berish va ularning xuquq va qiziqishlarini qimoya qilish uchun joylashtirish shaklidir. Vasiylik 14 yoshga etmagan bolalar ustidan irnatiladi, qaramogiga olish 14 yoshdan 18 yoshgacha bolalar ustidan irnatiladi. Etimlik-jamiyat oldida turgan juda jiddiy muammolaridan biridir. Ota-onasini yiqotgan bola-bu aloqida, juda qam fojiali dunyodir, ota va onalik bilish eqtiyoji bolaning eng kuchli talablaridan biridir. Ijtimoiy etimlik bugungi kunda kiplab rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar uchun xosdir. Masalan: Amerikalik tadqiqodchilar butun dunyo biyicha kasalxonalar, tuqurushxonalar, ijtimoiy muassasalar tashlab ketilgan chaqaloqlar bilan tilib ketganligini aytadilar. Ularni turlicha “Voz kechilgan bolalar, Davlat bolalari, “Tashlab ketish uchun tuqilganlar” qam deb ataydilar. BMT qalqaro ekspertlarining ma`lumotlari biyicha qarbiy va sharqiy Evropa mamlakatlarida tashlab ketilgan bolalar sonikeskin oshgani kirsatiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda qam bunday bolalar soni ortib bormoqda. Bolalarga muqabbat ularga e`tiborli bilish Izbekiston qalqiga qadimdan odatiy bilib kelgan. O`zbekiston Respublikasi prezidenti I.A.Karimov bu xususida shunday deydi: “Insonparvarlik-bu izbek qalqining milliy rushi, ajralmas belgisidir. Baqritoshlik va zulm unga yotdir... Bugungi kunda qam izbek oilasi-ezgulik va qayoli bolalarga muqabbat, kattalarni qurmat qilish, yaqilariga nisbatan va birovlarning dardiga qam-tashvishiga qamxir, meqribonlik timsolidir O`zbek qalqi eng yaxshi sharqona an`nalariga amal qilib qar doim meqmondist va distona munosabatda bilgan, urush qurbonlarini asrab boshpana berganlar va ularga qamqirlik qilganlar, farzandlarini izlarining tarbiyasiga olganlar(1941-1945 yil) 15 ta etim qolgan bolani asrab olgan Sxomaxmudovlar oilasini eslash kifoya. Urush boshlanganiga Sxomaxmudov Sxoaxmad va uning rafiqasi Baxri Akromova artelda terimchi bilib ishlaganlar. 1966 yili zilzila oqibatida boshpanasiz qolganlarni bolalarni qam iz oilasiga qabul qildilar. Sxomaxmudov “qurmat belgisi ”ordeni, Baxri Akromova “qaqramon ona ordeni bilan mukofotlanganlar”. Ular Raqmat Fayzining “Ulug inson” romanida aytib itilganlar.
2.1 Vasiy va homiy tayinlash tartibi: Homiylik ostidagi oila tushunchasi Homiylik ostidagi oila - bolani tarbiyalash uchun olmoqchi bo'lgan fuqarolar va vasiylik va homiylik organi o'rtasida tuzilgan shartnoma asosida ota-ona qaramog'isiz qolgan bolalarni oilaga olishning huquqiy shakli.Farzand asrab olmoqchi bo‘lgan fuqarolar farzandlikka oluvchilar, homiylikka olingan bola asrab olingan, bunday oila esa homiylik ostidagi oila deb ataladi. Ota-ona qaramog'isiz qolgan bola yoki bolalar homiylik ostidagi oilaga beriladi ota-onasi noma'lum bo'lgan bolalar ota-onasi ota-onalik huquqidan mahrum bo'lgan, ota-onalik huquqlari cheklangan, sud tomonidan muomalaga layoqatsiz, bedarak yo'qolgan, sudlangan deb topilgan bolalar; ota-onasi sog'lig'iga ko'ra o'zini tarbiyalash va boqishni shaxsan amalga oshira olmaydigan bolalar, shuningdek ota-ona qaramog'isiz qolgan, ta'lim, davolash-profilaktika muassasalarida, aholini ijtimoiy muhofaza qilish muassasalarida yoki boshqa shunga o'xshash muassasalarda bo'lgan bolalar. Farzandlikka oluvchilar (ota-onalar) ikkala jinsdagi voyaga yetgan shaxslar bo'lishi mumkin, bundan tashqari: sud tomonidan muomalaga layoqatsiz yoki muomalaga layoqatsiz deb topilgan shaxslar; sud tomonidan ota-onalik huquqidan mahrum qilingan yoki sud tomonidan ota-onalik huquqi cheklangan shaxslar qonun hujjatlarida o‘ziga yuklangan vazifalarni lozim darajada bajarmaganligi uchun vasiylik (homiylik) vazifasidan ozod etilgan; sobiq farzandlikka oluvchilar, agar farzandlikka olish ularning aybi bilan sud tomonidan bekor qilingan bo'lsa bolani (bolalarni) homiylik ostidagi oilada tarbiyalash mumkin bo'lmagan kasalliklarga chalinganshaxslar Bolalarni homiylik ostidagi oilaga berish shartlari va tartibi Farzand yoki bir nechta bolani homiylik ostidagi oilada tarbiyalamoqchi bo‘lgan shaxslar yashash joyidagi vasiylik va homiylik organiga ariza berish imkoniyati to‘g‘risida xulosa berishni iltimos qiladilar. asrab oluvchi ota-onalar bo'lish. Bolani homiylik ostidagi oilaga berish to'g'risidagi shartnomada quyidagilar bo'lishi kerak: bolani tarbiyalash, parvarish qilish va o'qitish shartlari; bola homiylik ostidagi oilaga berilgan davr; shartnomani bekor qilish asoslari va oqibatlari. farzand asrab oluvchilarning huquq va majburiyatlari; vasiylik va homiylik organining homiylik ostidagi oilaga nisbatan vazifalari. Agar farzandlikka olingan bolaning ota-onasidan biri vafot etgan bo‘lsa, u holda vafot etgan ota-onaning (bolaning bobosi yoki buvisi) ota-onasining iltimosiga ko‘ra vafot etgan ota-onaning qarindoshlariga nisbatan shaxsiy nomulkiy va mulkiy huquq va majburiyatlar vujudga keladi. agar bu bolaning manfaatlarini talab qilsa, saqlanishi mumkin Bolalarning vasiyligi va homiyligi (RF ICning 20-bobi) 20 Voyaga etmagan vasiylikka nisbatan vasiylik yoki homiylikni amalga
Vasiylik va qaramogiga olish-etim bolalarni va ota-onalari qarovisiz qolgan bolalarni boqish, tarbiyalash, ta`lim berish va ularning xuquq va qiziqishlarini qimoya qilish uchun joylashtirish shaklidir. Vasiylik 14 yoshga etmagan bolalar ustidan irnatiladi, qaramogiga olish 14 yoshdan 18 yoshgacha bolalar ustidan irnatiladi. Etimlik - jamiyat oldida turgan juda jiddiy muammolaridan biridir. Ota-onasini yiqotgan bola-bu aloqida, juda qam fojiali dunyodir, ota va onalik bilish eqtiyoji bolaning eng kuchli talablaridan biridir. Ijtimoiy etimlik bugungi kunda kiplab rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar uchun xosdir. Masalan: Amerikalik tadqiqodchilar butun dunyo biyicha kasalxonalar, tuqurushxonalar, ijtimoiy muassasalar tashlab ketilgan chaqaloqlar bilan tilib ketganligini aytadilar. Ularni turlicha “Voz kechilgan bolalar”, “Davlat bolalari”, “Tashlab ketish uchun tuqilganlar” qam deb ataydilar. BMT qalqaro ekspertlarining ma`lumotlari biyicha qarbiy va sharqiy Evropa mamlakatlarida tashlab ketilgan bolalar sonikeskin oshgani kirsatiladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda qam bunday bolalar soni ortib bormoqda. Bolalarga muqabbat ularga e`tiborli bilish Izbekiston qalqiga qadimdan odatiy bilib kelgan. Izbekiston Respublikasi prezidenti I.A.Karimov bu xususida shunday deydi: “Insonparvarlik-bu izbek qalqining milliy rushi, ajralmas belgisidir. Baqritoshlik va zulm unga yotdir... Bugungi kunda qam izbek oilasi-ezgulik va qayoli bolalarga muqabbat, kattalarni qurmat qilish, yaqilariga nisbatan va birovlarning dardiga qam-tashvishiga qamxir, meqribonlik timsolidir” Uzbek qalqi eng yaxshi sharqona an`nalariga amal qilib qar doim meqmondist va distona munosabatda bilgan, urush qurbonlarini asrab boshpana berganlar va ularga qamqurlik qilganlar, farzandlarini izlarining tarbiyasiga olganlar(1941-1945 yil) 15 ta etim qolgan bolani asrab olgan Sxomaxmudovlar oilasini eslash kifoya. Urush boshlanganiga Sxomaxmudov Sxoaxmad va uning rafiqasi Baxri Akromova artelda terimchi bilib ishlaganlar. 1966 yili zilzila oqibatida boshpanasiz qolganlarni bolalarni qam iz oilasiga qabul qildilar. Sxomaxmudov qurAkromova qaqramon ona ordeni bilan mukofotlandi.