O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi mirzo ulug`bek nomidagi
Download 3.76 Mb. Pdf ko'rish
|
To\'plam 2023 oxirgi. O`zmu
|
Ғарбий ҳиндий гуруҳидаги шеваларда бирликларга оид сонларга хос
лексемаларнинг ифодаланиши Бирлик лар Кҳари болий (кауравий) шевасида Бангару (ҳарияний) шевасида Браж шевасида Канножий шевасида Бунделий шевасида Бир एक ek एक ek एकु eku इकु eku एकु iku एक ek Икки दो do दो do द्वै dvee दुइ dui दो do Уч तीन tiin तीन tiin तीनन tiini तीनन tiini तीन tiin Тўрт चार् chaar च्यार chyaar च्यार chyaar चारर chaari चारर chaari चार chaar Беш पााँच् paaNch पााँच paaNch पााँच पााँच पााँच paaNch 144 पााँन paaNn paaNch paaNch Олти छे chhe छः chhe छै chhee छा chhaa छै chhee Етти सात saat सात saat सात saat सात saat सात saat Саккиз आठ aaTh आट् aaT आठ aaTh आठ aaTh आठ aaTh Тўққиз नौ nau नो no नौ nao नउ nau नौौं nauN Ўн दस das दस das दस das दस das दस das Кҳари болий (кауравий) шевасига хос сонлар янги ҳинд-орий тилларига хос бўлган ҳозирги адабий ҳиндий тилидаги сонларга хос лексемалардан бир оз фарқли равишда ўз аксини топган бўлиб, уларда фонетик ўзгаришлар рўй берган. Фақатгина चार् chaar, च्यार chyaar “тўрт”, पााँच् paaNch, पााँन paaNn “беш”, छे chhe “олти” каби сонлар ҳиндий тилидан фарқли равишда ўз ифодасини топган. Бангару (ҳарияний) шевасига хос च्यार chyaar “тўрт” саноқ сонида ҳиндий тилидан фарқли равишда च ch ундош товушига य ярим унли товуши қўшилиши натижасида лигатура ҳосил бўлган. आट् aaT “саккиз” саноқ сонида ठ tha нафас ундош товушининг ўрнига церебрал ट T товуши ўз ифодасини топган. Браж шевасига хос бирликларга оид бўлган баъзи сонлар ҳозирги адабий ҳиндий тилидаги сонлардан фарқ қилади. Браж шевасига хос एकु eku “бир”, द्वै dvee “икки”, तीनन tiini “уч”, चारर chaari “тўрт”, छै chhee “олти” сонлари ҳиндий тилидан фарқли равишда шаклланган. Браж шевасидаги एकु eku “бир”, तीनन tiini “уч”, चारर chaari “тўрт”, छै chhee “олти” каби саноқ сонлари ҳиндий тилидаги лексемалардан фақат битта товушга фарқ қилиши кузатилди. Канножий шевасига хос इकु iku, एकु eku “бир”, दुइ dui “икки”, तीनन tiini “уч”, चारर chaari “тўрт”, छा chhaa “олти” ва नउ nau “тўққиз” сонлари ҳиндий тилидан фарқли равишда шаклланган. Бунделий шевасига хос бўлган бирликларга оид छै chhee “олти” ва नौौं nauN “тўққиз” лексемаларигина ҳиндий тилидан фарқли равишда шаклланган. Ҳиндий тилидан фарқли 145 равишда бунделий шевасига хос бўлган “олти” саноқ сонидаги лексемага -आ (-aa) унли товуши қўшилган. “Тўққиз” саноқ сонига хос лексема таркибида эса -औ (-ao) дифтонги назализациялашган ва бурун унли товуши -औौं (-aoN) ҳосил бўлган. Шарқий ҳиндий гуруҳидаги шеваларда бирликларга оид сонларга хос лексемаларнинг ифодаланиши Бирликлар Авадҳий шевасида Багҳелий шевасида Чҳаттисгарҳий шевасида Бир एक ek एक ek एक ek Икки दुइ dui दो do दू duu Уч तीनन tiini तीन tiin तीन tiin Тўрт चारर chaari चारर chaari चार chaar Беш पााँच paaNch पााँनच paaNchi पााँच paaNch Олти छा “олти” छ chha छे chhe Етти सात saat सात saat सात saat Саккиз आठ aaTh आठ aaTh आठ aaTh Тўққиз नौ nau नउ nau नोौं noN Ўн दस das दस das दस das Авадҳий шевасига хос сонлар янги ҳинд-орий тилларига хос бўлган ҳозирги адабий ҳиндий тилидаги сонларга хос лексемалардан бир оз фарқли равишда ўз аксини топган бўлиб, уларнинг шаклланишида ҳам фонетик ўзгаришлар рўй берган.Авадҳий шевасига хос दुइ dui “икки”, तीनन tiini “уч” चारर chaari “тўрт”, छा chaa “олти” каби сонлар ҳиндий тилидан фарқли равишда ўз ифодасини топган. Авадҳий шевасидаги ушбу сонларга хос лексемаларда қисқа “-इ” -i ва “-आ” -aa чўзиқ унли товушлари ҳосил бўлган. Багҳелий шевасига хос сонлар ҳиндий тилидаги сонларга хос лексемалардан фарқли равишда ўз аксини топган. चारर chaari “тўрт”, पााँनच paaNchi “беш”, छ chha 146 “олти”, नउ nau “тўққиз” каби сонлари ҳиндий тилидан фарқли равишда ифодаланган. Багҳелий шевасидаги ушбу сонларга хос лексемаларда қисқа “- इ” (-i) унли товуши ҳосил бўлган, шунингдек, қисқа “-अ” (-a) ва қисқа “- उ ” (- u) унли товушлари ҳам мавжуд. Чҳаттисгарҳий шевасига хос сонлар ҳозирги адабий ҳиндий тилидаги сонлардан қисман фарқ қилади. Чҳаттисгарҳий шевасига хос दू duu “икки”, छे chhe “олти”, नोौं noN “тўққиз” сонлари ҳиндий тилидан фарқли равишда шаклланган. Чҳаттисгарҳий шевасидаги ушбу сонларда ҳиндий тилидан фарқли равишда “-ऊ” (-u), “-ए”, “-ओौं” каби унли ва назализация унли товушлари ҳосил бўлган. Хулоса. Юқорида олиб борилган таҳлил натижаларига кўра қуйидаги умумий хулосаларни келтиришимиз мумкин. 1. Ғарбий ҳиндий гуруҳига оид шевалар, яъни кҳари болий (кауравий), бангару (ҳарияний), браж, канножий, бунделий ҳамда шарқий ҳиндий гуруҳига оид шевалар, яъни авадҳий, багҳелий, чҳаттисгарҳий шеваларидаги бирликларга оид сонларга хос лексемаларнинг ўзига хос шаклланиш жиҳатлари атрофлича ўрганилди ва сонларга хос лексемаларнинг ўзига хос лингвистик жиҳатлари таҳлил этилди. 2. Таҳлил натижаларига кўра ғарбий ҳиндий гуруҳига оид шеваларда тўлиқ изоморфизм ҳодисаси सात saat “етти” ҳамда दस das “ўн” каби бирликларга оид сонларга хос лексемалар таркибида кузатилди. Ушбу гуруҳга оид бошқа шеваларда ўз аксини топган бирликларга оид лексемаларда алломорфорзм ҳодисаси етакчи ўринга эга эканлиги маълум бўлди. 3. Олиб борилган таҳлил натижаларига кўра шарқий ҳиндий гуруҳига оид шеваларда тўлиқ изоморфизм ҳодисаси एक ek “бир”, सात saat “етти”, आठ aaTh “саккиз” ҳамда दस das “ўн” каби бирликларга оид сонларга хос лексемалар таркибида кузатилди. Бошқа шеваларда ўз аксини топган лексемаларнинг шаклланишида қисман фонетик ўзгаришлар содир бўлганлиги сабаб уларда алломорфизм ҳодисаси ҳам мавжуд. 147 4. Эътиборли жиҳати шундаки, шарқий ҳиндий гуруҳига оид шевалардаги сонларга оид лексемалар ғарбий ҳиндий гуруҳига оид шевалардаги сонларга хос лексемалардан фарқли равишда шаклланган бўлиб, уларда изоморфизм ҳодисаси етакчи ўринга эга. Ғарбий ҳиндий гуруҳига оид шевалардаги бирликларга оид сонларга хос лексемаларнинг шаклланишида, шарқий ҳиндий гуруҳига оид шевалардаги сонларга хос лексемалардан фарқли равишда алломорфизм ҳодисаси етакчи ўринга эга эканлигини алоҳида таъкидлаш даркор. Download 3.76 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|