O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti

 

---

20-mavzu: 
RDB texnologik jihozlarining boshqaruv tizimlari 
 
 
 
Kibеrnеtika, elektronika, hisoblash tеxnikasi va
asbobsozlikning yutuqlari asosida dasturiy boshqaruvning
prinsipial yangi tizimlari ishlab chiqildi. Bular -
dastgohsozlikda kеng qo`llaniladigan SDB tizimlari. Bu
tizimlarning raqamli dеb atalishiga sabab, dastgoh ijro
organi har bir yurishining qiymati raqamlar orqali
bеriladi. Har bir informatsiya birligiga, ijro organning
ma'lum bir katta diskrеt siljishi mos kеladi. Bu impuls
bahosi yoki SDB tizimining hal qilish qobiliyati dеb
ataladi. Ma'lum bir chеgaralar doirasida ijro organini
ixtiyoriy qiymatga ko`chirish mumkin. Faqat bu qiymat
hal qilish qobiliyatiga nisbatan martalik munosabatda
bo`lishi kеrak.
Talab etilayotgan siljishni amalga oshirish uchun 
yuritmaning kirishiga bеrilishi kеrak bo`lgan impulslar
soni, quyidagi formula bilan aniqlanadi:
q
L
N 
Bu yеrda q - impuls bahosi. N soni o`lchamli informatsiyaning kattaligini aniqlovchi
dastur hisoblanadi. U informatsiya tashuvchisiga (pеrfotasma magnitli tasma va boshqalarga)
kodlashning ma'lum bir tizimida yoziladi. 
Dastgohlarni SDB dеganda, dastgoh ijro organlarining harakati siljish tеzligi, ishlov
bеrish siklining kеtma-kеtligi, kеsish rеjimi va turli yordamchi funktsiyalarni boshqarish
tushuniladi. 
SDB tizimi - dastgohning raqamli dasturiy boshqarishni amalga oshirish uchun kеrakli
bo`lgan maxsus qurilma, mеtod va vositalar yig`indisidir. 
SDB qurilmasi (SDBQ) - SDB tizimining bir qismi va boshqaruv dasturi (BD) ga mos
dastgoh ijro organlariga boshqaruv ta'sirini ko`rsatish uchun mo`ljallangan. RBD
tizimining strukturaviy sxеmasi 2.13, a- rasmda kеltirilgan. 
SDB dastgohida ishlov berilishi kerak bo’lgan detal chizmasi (DCh), bir vaqtning o’zida 
dastur tayyorlash tizimi (DTT) va tehnologik tayyorlov tizimi (TTT) ga kelib tushadi. Tehnologik 
tayyorlov tizimi dastur tayyorlash tizimini ishlab chiqarilayotgan tehnologik jarayon, kesish rejimi 
va boshqalar haqidagi ma’lumotlar bilan ta’minlaydi. Bu ma’lumotlar asosida boshqaruv dasturi 
ishlab chiqiladi. TTTda ishlab chiqilgan hujjatlarga mos, dastgohga kesish asboblari, moslamalar 
o’rnatiladi. Xomaki detalni o’rnatish yoki tayyor detalni olishni operator yoki avtomatik yuklovchi 
amalga oshiradi. O’qish qurilmalari (O’Q) dastur tashuvchidan informatsiyani o’qiydi. Informatsiya 
SDBQ ga kelib tushadi. SDBQ dastgohning maqsadli mexanizmlariga (MM) boshqaruv 
buyruqlarini uzatadi.
MM ishlov berish siklining asosiy va yordamchi harakatlarini amalga oshiradi. Teskari 
a`loqa datchiklari (TAD) (ijro organlarining qayd etilgan vaziyati va siljish tezligi, ishlov 
berilayotgan yuzaning haqiqiy o’lchami, texnologik tizimning issiqlik va kuch parametrlari va 
boshqa) informatsiyalar asosida MM siljish qiymatini nazorat qiladi. Dastgoh bir nechta MM ni o’z 
ichiga oladi. Ularning har biri (2.13.rasm, b) energiya manbai bo’lgan dvigatel (DB), energiyani 
aylantirish va uni dvigateldan ijro organi (IO)ga uzatish uchun xizmat qiluvchi uzatma (U) ni 
o’zida mujassam qiladi. IO (stol, salazka, support, shpindel va boshqalar) siklning koordinali
siljishini bajaradi. 
SDB tizimi, dastur tashuvchining turi, BD da informatsiyaning kodlanish usuli va SDB 
tizimiga uning uzatilishiga ko’ra, o’zgarishi mumkin. SDBQ ni dastgoh yoniga (bitta yoki ikkita 
shkafda) yoki bevosita dastgohda (osilgan yoki statsionar boshqaruv pultlarida) joylashtiriladi. 
SDB dastgohilarning uzatish yuritmali dvigatellari SDB tizimining tarkibiy qismi hisoblanadi.
Ular maxsus konstruksiyaga ega va aniq bir SDBQ lar bilan ishlaydi.
chiqis
kirish 
2.12-rasm. Dasturlanayotgan buyruq 
berish qurilmasining strukturaviy 
sxemasi. 1-markaziy prossesor 
(boshqaruv yuritmasi); 2-doimiy 
xotira qurilmasi;
3-skanator (impulslar generatori) ning 
kirish qurilmasi; 4-skanator; 5-

---

Dastgohda xomaki detalga kerakli ishlovni berish uchun SDBQ, BD dan barcha 
ma’lumotlarni oladi. BD ikki turdagi –geometrik va texnologik informatsiyani o’z ichiga oladi, 
geometrik informatsiya asbob harakat traektoriyasi tayanch nuqtalari koordinatalarini, texnologik- 
tezlik, uzatish, kesish asbobining tartib raqami va hokazo haqidagi ma’lumotlarni o’zida mujassam 
qiladi. BD dastur tashuvchiga yoziladi. SDB operativ tizimlarida dastur bevosita (klaviatura 
yordamida ) dastgohda kiritiladi.
Eng keng tarqalgan dastur tashuvchi sakkiz yo’lli perfotasma hisoblanadi (2.14-rasm ). 
Uning eni 25,4 mm,1 teshik- lardan iborat transport yo’li hisoblash qurilmasida (baraban 
yordamida) tasmani siljishiga xizmat qiladi. 2 Ishchi teshiklar informatsiyani tashiydi. Ular maxsus 
qurilmada teshiladi. Bu qurilma perforator deyiladi.
Perfotasmaga informatsiya kadrlar ko’rinishida kiritiladi. Ularning har biri BD ning tarkibiy 
qismi hisoblanadi. BD kamida bitta buyruqni o’zida mujassam qiladi. Kadrda shunday buyruqlar 
to’plamini yozish mumkin boladiki, dastgohning ijro organiga bittadan ortiq bo’lmagan buyruq 
yo’naltiriladi (masalan, bitta kadrda ijro organiga ham chap, ham o’ng harakatni berish mumkin 
emas). Perfotasma qog’oz, metall, plastmassa yoki ularning kompozitsiyasidan tayyorlanadi. 
Plastmassa tasma dasturli yozish uchun ishlatiladi. Dastur yordamida ko’plab detallarga ishlov 
beriladi.
Magnit tasma plastmassali asos va ishchi qatlamdan iborat ikki qatlamli kompozitsiyani 
ifodalaydi.
Ishchi qatlam kukunli ferromagnit materialdan iborat. Informatsiya magnit tasmaga 
magnitli shtrixlar ko’rinishida yoziladi. Bu shtrixlar BD kadrida joylashgan, tasma bo’ylab, ma’lum 
bir qadamda qo’yiladi. Bu qadam ijro organi siljishining berilgan tezligiga mos keladi. BD ni 
o`qishda magnitli shtrixlar boshqaruv impulslariga aylantiradi. Har bir shtrixga bitta impuls mos 
keladi. Uzatish yuritmasi dvigateliga kelib tushayotgan impulslar ijro organi tomonidan qayta 
ishlanadi. Har bir impulsga ijro X organining ma`lum bir (diskret) siljishi mos keladi; bu siljish 
uzunligi magnit tasmasidagi kadrda mujassam bo`lgan, impulslar soni bilan aniqlanadi.ifodalaydi. 
Ishchi qatlam kukunli ferromagnit materialdan iborat. Informatsiya magnit tasmaga magnitli 
shtrixlar ko’rinishida yoziladi. Bu shtrixlar BD kadrida joylashgan, tasma bo’ylab, ma’lum bir 
qadamda qo’yiladi. Bu qadam ijro organi siljishining berilgan tezligiga mos keladi. BD ni o`qishda 
magnitli shtrixlar boshqaruv impulslariga aylantiradi. Har bir shtrixga bitta impuls mos keladi. 
Uzatish yuritmasi dvigateliga kelib tushayotgan impulslar ijro organi tomonidan qayta ishlanadi. 
Har bir impulsga ijro X organining ma`lum bir (diskret) siljishi mos keladi; bu siljish uzunligi 
magnit tasmasidagi kadrda mujassam bo`lgan, impulslar soni bilan aniqlanadi.
Ijro organining siljishiga yozilgan bu buyruqlar dekodlash deyiladi. Yozishning bu turi 
qattiq tartibli hisoblanadi, chunki BD ga yozilganidan so`ng, magnit tasma kadridagi shtrihlar 
sonini o`zgartirishga yo`l qo`ymaydi ya`ni o`zgartirish kiritish imkoni bo`lmaydi. 
Dekodlash interpolyator yordamida amalga oshiriladi. Interpolyator ishlov berilayotgan detal 
konturi haqidagi, unga kiritilgan, kodlangan geometrik informatsiyani boshqaruv impulslari ketma-
ketligiga aylantiradi. Bu ketma-ketlik ijro organining elementlar siljishlariga mos keladi. 
Dekodlangan dasturni magnit tasmaga yozish mahsus pult yordamida amalga oshiriladi. Pult 
yozish uchun mo`ljallangan mahsus interpolyar qurilma va magnit kallakli tasma uzatish 
mexanizmidan iborat. BD dekodlangan ko`rinishda berilgan (2.15 rasm a) SDB tizimlari 
konstruksiyasining tuzulishiga ko`ra soddaroq hisoblanadi. Ammo ularning texnik imkoniyatlari 
chegaralangan. 
Deyarli barcha zamonaviy SDB tuzilmalarida, BDni berish perfotasmada kodlangan 
ko`rinishda amalga oshiriladi, ya`ni geometric va texnik ma`lumotlar harf hamda raqamlar 
ko`rinishida yoziladi. 

---

a) Boshqaruv dasturi kodlanmagan ko`rinishda berilgan SDB ning strukturaviy sxemasi