O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim Fan va Innovatsiyalar vazirligi Zahiriddin Muhammad Bobur nomli Andijon Davlat Universiteti Tabiiy fanlar fakulteti Biologiya yo’nalishi

Impulslar chastotasi modulyatsiyasi (IChM), bunda impulslar takrorlanish chastotasi modulyatsiyalovchi xabar amplitudasiga mos ravishda 
ga o‘zgaradi (14.5e-rasm). Impulslar chastotasi modulyatsiyalanganda ularning takrorlanish chastotasi xabarga mos ravishda kattalashadi va kichiklashadi.fT fi fi u(t)
IFM va IChM signallarni umumlashtirgan holda vaqt bo‘yicha modulyatsiyalangan impuls – impuls vaqt modulyatsiyasi (IVM) deb ataladi.

1. 
   Impuls kod modulyatsiyasi (IKM), bunda birlamchi analog xabar (signal) diskretlash va kvantlash natijasida raqamli kodlangan diskret xabarga aylantiriladi va har bir takt chizig‘i vaqt oralig‘ida ushbu kodlar kombinatsiyasiga mos keluvchi “1” va “0” elementar signallar ketma-ketligi shakllantiriladi. Ushbu kodlar ketma-ketligi impulslari yuqori chastotali garmonik tebranish signalining asosiy parametrlaridan birini modulyatsiyalashi natijasida: IKM-AM, IKM-ChM, IKM-NFM signalalr shakllantiriladi.
   

Diskret modulyatsiyalangan (KIM, CHIM, FIM, AIM) signallarni tahlil qilishTo‘rtburchak shaklidagi videoimpulslar ketma-ketligini past chastotali bir tonli signal bilan IAM-I signal spektrini aniqlaymiz.
Modulyatsiyalovchi xabar signali bo’lgan holat uchun videoimpulslar ketma-ketligi spektri quyidagilardan tashkil topgan bo‘ladi.
s(t) bunda, , , , – amplituda, impulslar takrorlanish davri, chastotasi va impulslar davomiyligi.Impulslar ketma-ketligi amplituda modulyatsiyasi natijasida quyidagi qonuniyat bo‘yicha o‘zgaradi:
Bu holda

(1.1.3-rasm)Uncha murakkab bo‘lmagan trigonometrik shakl o‘zgartirishlardan so‘ng IAM signal uchun quyidagi ifodani olamiz:

ifodalarni bir tonli xabar signali bilan modulyatsiyalash natijasida olingan IAM signal spektri oddiy modulyatsiyalanmagan impulslar spektridan quyidagilar bilan farqlanadi:

• 
  modulyatsiyalovchi signal chastotasi 
  
• 
  ga teng tashkil etuvchisi borligi bilan;
  
• 
  modulyatsiyalanmagan impulslar ketma-ketligi spektrining har bir tashkil etuvchisi yonida chastotali yon tashkil etuvchilari borligi bilan
  

Agar impulslar ketma-ketligi murakkab shakldagi (davriy bo‘lmagan) xabar signali bilan modulyatsiyalansa, u holda yuqori chastotali yon spektr tashkil etuvchilari soni va past chastotali spektr tashkil etuvchilari soni ko‘payadi. Ushbu IAM signal spektrida past chastotali tashkil etuvchining borligi, uning detektorlanishini past chastotalar filtri yordamida amalga oshirish imkoniyatini beradi. Past chastotaga eng yaqin bo‘lgan IAM signal spektri tashkil etuvchisi chastotasi ga teng bo‘lib, past chastotali tashkil etuvchilarni ajratib olishni osonlashtirish uchun sharti bajarilishi talab etiladi.
Umurtqalilar bosh miyasi ikkita bosh miya yarimsharlaridan tashkil topgan boʻlib, ular oʻzaro bosh miyaning boʻylama tirqishi yordamida ajralib turadi. Shuning uchun, bosh miyani chap va oʻng yarimsharlarga boʻlingan deb ta’riflashimiz mumkin. Bu yarimsharlarning har birida tashqi tashqi kulrang modda qavati, bosh miya poʻstlogʻi, uning ostida esa ichki oq modda qavati bor. Yoʻldoshli sutemizuvchilarda yarimsharlar oʻzaro juda yirik nerv tolalari tutami boʻlgan qadoqsimon tana (lot. corpus callosum) orqali bogʻlangan. Yarimsharlar Oldingi kommissura, orqa kommissura kabi kichikroq kommissuralar va forniks (gumbaz) yordamida ham bogʻlanadi va bu boshqa umurtqalilarda ham uchraydi. Bu kommissuralar mahalliy funksiyalarni koordinatsiya qilish uchun ikkala yarimshardagi axborotlar almashinuvini ta’minlaydi.

1.1.4-rasm. Hemisphaerium cerebri
Lotincha nomi Hemisphaerium cerebri
Bosh miya yarimsharlarida uchta qutb borligi ma’lum: ensa qutbi, peshona qutbi va chakka qutbi.
Markaziy egat mashhur boʻlib, tepa boʻlagini peshona boʻlagidan va birlamchi harakatlantiruvchi poʻstloqni birlamchi somatosensor poʻstloqdan ajratib turadi.
Makroskopik jihatdan yarimsharlar qariyb bir-birining koʻzgudagi aksidak koʻrinadi. Faqatgina kichik farqlar, masalan, odamda koʻrinuvchi Yakovlev burilishi, oʻng tomonning biroz burilishi boʻlib, uni chap tomonga nisbatan oldinroqqa suradi. Mikroskopik darajada, bosh miya poʻstlogʻining sitoarxitektonikasi, hujayralar funksiyalarini, neyromediator miqdoriy darajalari va yarimsharlar orasida asimmetrik boʻlgan retseptor subtiplarini koʻrsatadi. Bu farqlarning ba’zilari barcha odamlar yoki hayvon turlarida uchrasa ham, bir tur doirasidagi oʻrganishlarda individdan individga oʻtgan sari yana koʻplab farqlar koʻrinadi.
1.2. Neyron signallarni uzatish printsipi
Neyronlar o'ta yuqori chastotali elektr razryadlarini hosil qilishi va ushlab turishi mumkin - ularning chastotasi sekundiga 200 marta va undan yuqoriga etadi. Bu jarayon ion kanallari - zaryadlangan zarrachalar (ionlar) nerv hujayralari membranasidan o'tishiga imkon beruvchi oqsillar tomonidan boshqariladi. Natijada, neyronlarda elektr zaryadlari paydo bo'ladi, ular yordamida ular o'zaro "gaplashadilar".
Bunday holda, neyron membrananing elektr faolligi o'z-o'zidan susaymaydi. Elektr signalini to'xtatish uchun siz boshqa ionlarni hujayra ichiga kiritishingiz va membrana zaryadini asl qiymatiga qaytarishingiz kerak. Buning uchun har bir nerv impulsining oxirida kaliy kanallari faollashadi. Bu ularga neyron membranasi qanchalik tez tiklanishi va yana nerv impulsini yaratishga tayyor bo'lishi va shuning uchun neyron o'z aksoni bo'ylab signallarni tarmoqdagi boshqa neyronlarga qaysi chastotada uzata olishiga bog'liq .

1.2.1-rasm. Neyronlar
Yangi model neyronlarning murakkab faolligini ko'rsatdi. Turli funktsiyalarga ega bo'lgan bir necha turdagi kaliy kanallari mavjud. Tadqiqot mualliflari hujayra ichidagi kaltsiyga sezgir bo'lgan BK tipidagi kanallarni o'rganishdi. Ular darhol faollashtirilmaydi, faqat bir yoki bir nechta elektr impulslaridan so'ng, kaltsiy hujayraga kira boshlaganda. Bu neyronlarga kaliy kanallarining asosiy turi faol bo'lmaganda ham, ketma-ket zaryadsizlanish paytida ham yuqori kaliy o'tkazuvchanligini saqlab qolishga yordam beradi. BK kanallari kaltsiy signalini "neyronlararo transmitterlar" da, ya'ni neyronlar kimyoviy signallarni zanjir bo'ylab bir-biriga yuboradigan sinapslarda "sezishi" mumkin.
Rossiya Fanlar akademiyasining Oliy nerv faoliyati va neyrofiziologiya instituti, akademiklar nomidagi bioorganik kimyo instituti olimlari M.M. Shemyakin va Yu.A. Ovchinnikov RAS va Sasseks universiteti VC kanallari neyronlardagi elektr impulslariga qanday ta'sir qilishini aniqladilar. Ma'lum bo'lishicha, bu kanallar ochilganda, elektr potentsialining individual portlashlari qisqaradi. Gap shundaki, bu kanallar sinapslarga yaqin joylashgan. Ushbu transmitterlar bir neyrondan ikkinchisiga signal berganda, ular atrofidagi kaltsiy miqdorini oshiradi. VC kanallari bunga darhol reaksiyaga kirishadi va ochiladi, kaliy ionlari neyron membranasidan o'ta boshlaydi va signal juda tez parchalanadi. Natijada, neyronlar bir-biriga juda qisqa impulslarni buzilishsiz o'tkazishi mumkin.
1.3. Neyron tarmoqlar yordamida bashorat qilish.
1.3.1-rasm. Neyron tarmoqlar: a - grafikning yuqori qismi; b - oddiy neyron tarmoq diagrammasi