O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi farg‘ona davlat universiteti qo‘lyozma huquqida

2.2-§. Jetiasar madaniyatida me’morchilik an’analarining tarqalishi.
Yaqin-yaqingacha Toshkent vohasi va Kenko‘l madaniyatining Qovunchi madaniyati materiallari atroflicha o‘rganilgan. Janubiy Qozog'iston e'tiborni tortmadi. Keyinchalik Jetiasar madaniyati hududi va ulkan Bo‘rijar nekropol o‘rganildi. Bo‘rijardagi odam qoldiqlari turli xil ovqatlanish va ko‘plab jarohatlar, shu jumladan jangovarlikni ko‘rsatdi. Barcha xalqlarning ikkala jag'ining tishlari juda eskirgan va ular kamar, arqon va boshqalarni yasashda ishlatilgan.
Qang’ning siyosiy shakllanishi tarixini o‘rganish juda muhimdir, chunki yozma manbalardan olingan ma'lumotlar aniq, ammo juda qisqa. Uning eng yirik yodgorliklari qatorida qabriston majmualari, shuningdek turli darajadagi mustahkamlangan aholi turar joylari - tobe / tepa, ushbu siyosiy tuzilmaning vohasi bo‘ylab zamonaviy Janubiy Qozog'iston, O‘zbekiston shimoli-sharqida, Qirg'iziston shimolida, Tojikistonning g'arbiy va shimoliy qismlarida ko‘p miqdorda saqlanib qolgan[1.69-71]. Qadimiy shaharlar hajmidagi yodgorliklar juda kam, eng keng tarqalgan yodgorliklar kichik qal'alar va aholi turar joylari xarobalari yashirilgan tepaliklardir. Qal'alar orasida yaxshi saqlanib qolgan istehkomlar ajralib turadi. Ko‘pincha, qazish ishlaridan oldin ham, binolar ma'lum bir tizimda, oldindan mavjud reja bo‘yicha qurilgan deb taxmin qilish mumkin. Noaniq yoki amorf tuzilishga ega bo‘lgan yodgorliklar odatda ma'lum bir me'moriy loyihasiz qurilgan "xalq tili", turar-joy arxitekturasini ko‘rsatadi. Bunday aholi turar joylarida aholining an'anaviy uy-joy turlari, yashash sharoitlari, moddiy madaniyati va hunarmandchiligi haqida eng boy materiallar mavjud. Biroq, qurilish san'ati darajasini baholash va me'morchilik an'analari, madaniy impulslar va aloqalar genezisi haqida gapirish imkonini beradigan memoriy yechimi rejalashtirilgan.Odatdagi binolarni xaritalash ularning maydonini ko‘rsatadi, ko‘pincha ma'lum bir davlat yoki etnik guruhning hududiga to‘g'ri keladi [1.4-1-1- rasm 86].
Shu munosabat bilan Markaziy Osiyoda ushbu yodgorliklar haqidagi tasavvurlar qanday shakllanganligini ko‘rsatish uchun tarixshunoslik ketma-ketligida keltirilishi kerak bo‘lgan bir qancha qarashlar mavjud. So‘nggi paytlarda tarixiy Qang’ bilan bog'liq o‘ndan ortiq xoch shaklidagi yodgorliklar o‘z aksini topgan³⁰. Mualiflarning kuzatishicha xoch shaklidagi belgilar qadimgi Qang’ madaniyatini ta’siri shimoliy Qozog’iston hududlaridan boshlab to sharqiy Turkistongacha kuzatiladi. Shum jumladan Farg’ona vodiysidan ham memoriy ham sopol idishlarda namoyon bo‘ladi.
Choʻltoʻbe meʼmoriy majmuasining oʻziga xosligi, ayniqsa tuzilishida maʼlum darajada gʻayrioddiy boʻlsa kerak, ibodatxonaning maqsadi, xoch shaklining mavjudligi va yoʻqligi, to‘g'ridan-to‘g'ri o‘xshashligi bir qator masalalarni hal qilishni murakkablashtiradi. Qizil-Qaynar-to‘beda u ibodatxonani ham taklif qiladi [2.81-82, 85]. Taxminan o‘sha yillarda eng ko‘p o‘rganilgan B.I.Vaynberg va L.M.Levina, aksincha, Aqto‘be qal'asi 2-Chardara, ular tomonidan ibodatxona emas, balki turar-joy va mudofaa majmuasi sifatida qabul qilingan. Garchi N.G.Gorbunova Farg'onaning xoch shaklidagi qurilish rejalarining kosmogonik ramziyligini e'tibordan chetda qoldirmaslikka chaqirib, ularning mudofaa maqsadiga to‘g'ridan-to‘g'ri ishora qildi [3.204-205].
Xitoy manbalarida tasvirlangan Qang’ haqidagi arxeologik ma'lumotlar hozirda juda kam. Bunday noyoblikning sababi shundaki, ko‘pchilik aholi turar joylari ko‘p qatlamli bo‘lib, ko‘pincha pastki qatlamlarga faqat chuqurlar orqali erishish mumkin. Sirdaryoning oʻrta qismida, Kultoʻbe Turkistondan tashqari, bepoyon hududning quyi qatlamlarida birorta ham manzilgoh oʻrganilmagan. T shaklidagi katakombalarni tashkil etuvchi asosiy hudud oldidagi qabrlar juda kam uchraydi. Biroq, dafnlarning ma'lum bir ma'lumotlar majmuasi to‘plangan[1.71-74].
Dastlabki qabrlar hali yetarlicha o‘rganilmagan. Ular asosan tog' oldi hududlarida ma'lum. Bu borada Burgulyuk-2 va Burgulyuk-4 qabristonlarining so‘nggi sak davriga, aniqrog‘i, mil.avv. IV-III asr boshlarigacha bo‘lgan davrga oid arxeologik manbalar muhim ahamiyatga ega. Bu yerda 10 ga yaqin tosh tepaliklar oʻrganilgan. Marosim va dafn inshootlarining ko‘rinishiga ko‘ra, ular Farg'ona va Oloydagi Aktam tipidagi yakka qo‘rg'onlarga yaqin bo‘lgan.
Toshkent vohasi yaqinidagi tog'larda, afsuski, tosh aholi turar joylari ham ma'lum, ularda xochsimon tamg’alar juda kam. Eng qiziqarli dafnlarni H.Duke qishloq yaqinidagi qabristonda ko‘rib chiqdi. Chotqolning o‘ng qirg‘og‘idagi Burchmulla [4.Duke, 1976, 36-39]. Dafnlardan birida uchburchak naqshli dumaloq qozon topildi, uni qazish ishlari muallifi Semirechiya va Tyan-Shan uchun qabristonlariga xos bo‘lgan sopol buyumlar bilan juda to‘g'ri bog'laydi. Yana bir qabrda, eng boy, munchoqlar, bronza sirg'alar va chiziqlardan tashqari, bir-biriga qaragan ikki qator uchburchaklar bilan bezatilgan sim bilaguzuk va beshta kumush trapetsiya shaklidagi kamar temir xalqasi topilgan[1.72-74].
Qang’ davri dafn marosimlari an’analarini Quyi Sirdaryoning bronza davri topilmalardan maʼlum boʻlishicha, saklar ham tekislikda yashagan va ularning moddiy madaniyati Sirdaryoning quyi oqimidagi saklar qabristoniga oʻxshash boʻlgan (Uygarak, Janubiy Tagisken, keyinchalik Sengir-tam).Tekislikdagi soʻnggi sak davri yodgorliklari juda kam oʻrganilgan. Biroq, Farg'ona vodiysida Uygarak va Tagisken dafn inshoatlariga xos inshoatlar xali ochib o‘rganilmagan, lekin sharsimon shakldagi sopol idishlar Chust madaniyatidan to Antik davrgacha ananaviy saqlanib qoladi.
Sirdaryo o‘rta tekislik qismidagi qabristonlarda bunday chuqurlarga ega bir qancha qabrlar ma'lum. Bu qabrlarning umumiy jihati shundaki, ularning barchasi sopol chuqurlarga qurilgan, chuqurligi har doim 1 m dan oshadi.Guruh ichida qabrlar xronologik jihatdan farqlanadi. Ulardan eng qadimiysini Shoshukum qabristonining 2-qoʻrgʻoni ostidagi qabr deb hisoblash mumkin. Bu yerda eʼlon qilingan maʼlumotlarga koʻra, uzun qilich, xochsiz xanjar va toʻgʻri xochli va antennasimon temir akinak, ikkita o‘q uchi bilan pommel, ulardan biri o‘tkir burchak ostida kesilgan pichoqqa ega. Burchak, bitta qabrdan topilgan [5.1-5]. Mil.avv. II asrda bu akinaki turi anaxronizmga o‘xshaydi. Bu dafn mil.avv III-II asrlarga tegishli bo‘lishi mumkin. Keyinchalik ular yelkalari bilan tuproq chuqurlariga ko‘milgan. Xususan, Toshkent shahridagi Shashtepadagi ilk temir davri manzilgohi qatlamlari tarkibiga kiruvchi 21 ta Jaman-Togʻay qabristoni va saqlanib qolgan ikkita ayol qabrining binolari. Oxirgi sana juda aniq, 2-qabrda yotgan tuya tasviri tushirilgan bronza bel plastinkasining parchasi bor edi. Hozirgi vaqtda ushbu turdagi tokalar ishonchli tarzda mil.avv II-I- asrlarga tegishli bo‘lishi mumkin [6. 90-91, 53].