O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi buxoro davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti ingliz tilshunosligi kafedrasi

4) Shakldosh va ma'nodosh so'zlarning farqlanishi
Ma'nodosh so'zlarni o'rganishda shakldosh sinonimiyaning ta'siri o'rganiladi. Ishtirokchilar rasm-so'z assotsiatsiyasi paradigmasi asosida yangi badiiy tilda taniqli konkret tushunchalarning nomlarini bilib oldilar. Tushunchalarning yarmi (A to'plami) yangi tilda ikkita mumkin bo'lgan tarjimaga ega edi (ya'ni, ikkala so'z ham sinonim edi): biri ishtirokchilarning L1 tilidagi qarindosh edi, ikkinchisi esa yo'q. Tushunchalarning qolgan yarmida (B to'plami) yangi tilda faqat bitta mumkin bo'lgan tarjimasi, qarindosh bo'lmagan so'z bor edi. Yangi so'zlarni o'rgangach, ishtirokchilarning xotirasi rasm va so'zlarni moslashtirish vazifasi va tarjimani tanib olish vazifasida sinovdan o'tkazildi. Oldingi topilmalarga muvofiq, bizning natijalarimiz kognatlarni o'rganish ancha oson ekanligini aniq ko'rsatmoqda, chunki biz qarindosh bo'lmagan tarjima uning qarindosh bo'lmagan sinonimiga va B to'plamidagi qarindosh bo'lmaganiga qaraganda ancha yaxshi eslab qolganligini aniqladik. Bizning natijalarimiz ham shunday ko'rinadi. turkum sinonimi bo‘lmagan (B to‘plami) turdosh bo‘lmaganlar (A to‘plami) qarindosh bo‘lmaganlarga qaraganda yaxshiroq o‘rganiladi, degan fikrni bildiradi. Bu shuni ko'rsatadiki, L2 ni o'zlashtirishning dastlabki bosqichlarida, qarindosh bo'lmaganni o'rganish, faqat o'rganilgan qarindosh bo'lmagan sinonimga qaraganda, uning qarindosh bo'lmagan sinonimini yomonroq o'zlashtirishga olib keladi. Bu natijalar ikki tilli psixik leksikaning turli nazariyalari va modellari nuqtai nazaridan muhokama qilinadi. Bu dars fragmentida tushuncha bilan tanishtirish jarayonining yuqoridagi to‘rt bosqichi qisqa shaklda o‘z aksini topgan. Biroq bu darsda o‘quvchilar tushuncha bilan faqat tanishtirildi, uni o‘zlashtirish uchun esa dasturda mavzuni o‘rganishga ajratilgan barcha darslardagi mashqlar tizimini bajarish lozim. Mavzuni o‘rganish jarayonida “Fe’l” tushunchasi chuqurlashadi va kengayadi,
o‘quvchilar fe’lning yangi belgilarini o‘rganadilar (fe’llarda bo‘lishli va bo‘lishsizlik, ularning shaxsson qo‘shimchalari bilan tuslanishi, fe’l zamonlari). O‘quvchilarda fe’llarni shaxs-son, zamon, bo‘lishsizlik qo‘shimchalari bilan o‘zgartirish va fikr bayon etish maqsadiga mos fe’l shakllaridan nutqda to‘g‘ri foydalanish ko‘nikmasi shakllantiriladi. Tushunchani shakllantirish jarayonida so‘zning leksik ma’nosi, uning gap tarkibida boshqa so‘zlar bilan birga kelgandagi ma’nosi asta-sekin aniqlanib, oydinlashtirilib boriladi, og‘zaki va yozma nutqda so‘zni uslubiy to‘g‘ri ishlatish ko‘nikmasi orta boradi. Buning uchun o‘quvchilar so‘zning ko‘p ma’noliligi, o‘z va ko‘chma ma’noda ishlatilishi, sinonim va antonim so‘zlar bilan elementar tanishtiriladi.

I. O‘quvchilar aqliy faoliyatini faollashtirish. Bilimni o‘zlashtirishning natijasi ma’lum darajada o‘qitish metodlariga bog‘liqdir. Bayon metodi asosan o‘quvchilarning eslab qolishiga mo‘ljallanadi va ularning bilish faoliyatini faollashtira olmaydi, shuning uchun kutilgan natijani bermaydi. Maktab tajribasini ommalashtirish va olimlar (L. V. Zankov, Yu. N. Babanskiy, V. P. Strezikozin va boshq.)ning maxsus tekshirishlari ko‘rsatishicha, izlanish metodlari (boshlang‘ich sinflarda qisman izlanish metodi) ko‘proq samarali hisoblanadi. Grammatik tushunchani shakllantirishda izlanish vaziyati o‘qituvchi bergan vazifa va uni jamoa bo‘lib bajarish vaqtida yaratiladi. Izlanish vaziyati o‘quvchilarni yangilikni bilishga qiziqtiradi va vazifani bajarish usulini mustaqil ravishda ijodiy tanlashga undaydi. Masalan, o‘quvchilarni so‘z yasovchi qo‘shimchalar bilan tanishtirishda o‘qituvchi xattaxtaga gul – gulchi, g‘alla – g‘allakor, traktor – traktorchi kabi so‘zlarni ikki ustun tarzida yozadi. O‘quvchilarga “Ikki ustun shaklida yozilgan so‘zlarni kuzating, ma’nolaridagi farqini o‘ylab ko‘ring, shu so‘zlarning ma’nosini farqlashga xizmat qilayotgan qismini toping” topshirig‘i beriladi. Birgalikda o‘tkazilgan muhokamadan so‘ng o‘quvchilar quyidagicha xulosaga keladilar:

– “Gul” so‘zi o‘simlikning bir turini, “gulchi” esa gullarni parvarish qiluvchi kishi ma’nosini bildiradi; “g‘alla” – o‘simlik, “g‘allakor” – g‘alla etishtiruvchi kishi; “traktor” so‘zi qishloq xo‘jalik mashinasini, “traktorchi” esa traktorda ishlovchi kishi ma’nosini bildiradi. So‘zning -chi, -kor qismi
ikki so‘zning ma’nosini farqlashga xizmat qiladi; -chi, -kor alohida kelganda ma’no anglatmaydi, bular qo‘shimcha; so‘zga qo‘shilganda ishlovchi, shug‘ullanuvchi kishi ma’nosini anglatyapti, ya’ni yangi ma’noli so‘z hosil bo‘lyapti; demak, -chi, -kor so‘z yasovchi qo‘shimcha.

L2 so'zlarni o'rganishda qarindosh sinonimiyaning ta'siri o'rganiladi. Ishtirokchilar rasm-so'z assotsiatsiyasi paradigmasi asosida yangi badiiy tilda taniqli konkret tushunchalarning nomlarini bilib oldilar. Tushunchalarning yarmi (A to'plami) yangi tilda ikkita mumkin bo'lgan tarjimaga ega edi (ya'ni, ikkala so'z ham sinonim edi): biri ishtirokchilarning L1 tilidagi qarindosh edi, ikkinchisi esa yo'q. Tushunchalarning qolgan yarmida (B to'plami) yangi tilda faqat bitta mumkin bo'lgan tarjimasi, qarindosh bo'lmagan so'z bor edi. Yangi so'zlarni o'rgangach, ishtirokchilarning xotirasi rasm va so'zlarni moslashtirish vazifasi va tarjimani tanib olish vazifasida sinovdan o'tkazildi. Oldingi topilmalarga muvofiq, bizning natijalarimiz kognatlarni o'rganish ancha oson ekanligini aniq ko'rsatmoqda, chunki biz qarindosh bo'lmagan tarjima uning qarindosh bo'lmagan sinonimiga va B to'plamidagi qarindosh bo'lmaganiga qaraganda ancha yaxshi eslab qolganligini aniqladik. Bizning natijalarimiz ham shunday ko'rinadi. turkum sinonimi bo‘lmagan (B to‘plami) turdosh bo‘lmaganlar (A to‘plami) qarindosh bo‘lmaganlarga qaraganda yaxshiroq o‘rganiladi, degan fikrni bildiradi. Bu shuni ko'rsatadiki, L2 ni o'zlashtirishning dastlabki bosqichlarida, qarindosh bo'lmaganni o'rganish, faqat o'rganilgan qarindosh bo'lmagan sinonimga qaraganda, uning qarindosh bo'lmagan sinonimini yomonroq o'zlashtirishga olib keladi. Bu natijalar ikki tilli psixik leksikaning turli nazariyalari va modellari nuqtai nazaridan muhokama qilinadi.

Deyarli har bir shaxs, hech bo'lmaganda, ma'lum darajada, u gapiradigan tildan boshqa tilga duchor bo'lgan. Biz globallashgan dunyoda yashayotganimizni va turizm, xalqaro ommaviy axborot vositalari va til xilma-xilligining bir qancha boshqa manbalariga tobora ko'proq duchor bo'layotganimizni hisobga olsak, bu har qachongidan ham to'g'ri. Bunday stsenariyda yangi tilni o'rganish ko'pchiligimiz duch keladigan qiyinchilikdir. Ikkinchi tilni o'rganish uchun motivlar, voqeliklar va uslublar har xil, ammo bundan qat'i nazar, odamlar ba'zi tillarni boshqalarga qaraganda osonroq o'rganishadi deb o'ylashadi. Bu xulosa ko'pincha maqsadli tilni ma'lum til(lar) bilan solishtirish orqali chiqariladi. Garchi tillararo o'xshashlik, shubhasiz, o'quvchi uchun yangi tilni o'zlashtirish qanchalik oson bo'lishini aniqlaydigan asosiy omillardan biri bo'lishi mumkin bo'lsa-da, ikki til o'rtasidagi taqqoslash ko'p faktorli bo'ladi, chunki ularni juda yaqindan juda uzoq tillardan kataloglash mumkin. , mezonlarga va ularni solishtirganda biz e'tibor qaratadigan o'lchamga qarab, [1,2] ga qarang. Intuitiv ravishda, odamlar odatda ikki tilni leksikalari qanchalik o'xshashligiga qarab bir-biriga o'xshash yoki uzoqroq deb tasniflashga moyildirlar va shuning uchun o'xshashlikni osonlik bilan tenglashtiradilar, agar ikki tilning so'z shakllari o'xshash bo'lsa, "oson" til bo'ladi va Agar ular bo'lmasa, "qiyin".

Leksikaga e'tibor qaratadigan bo'lsak, ikki til o'rtasida kuzatilishi mumkin bo'lgan eng muhim o'xshashlik bu o'xshash so'zlardir. Oʻzaro maʼno va shakl jihatdan bir-biriga mos keladigan turli tillardagi soʻzlardir [3,4]. Masalan, ingliz tilidagi "muhim" va ispan tilidagi "muhim" so'zlari bitta harfdan tashqari barchasini orfografik shakl darajasida taqsimlaydi va ular aynan bir xil ma'noga ega, shuning uchun mukammalga yaqin qarindoshlardir. Shu sababli, ispan tilini o'rganayotgan ingliz tilida so'zlashuvchi birinchi marta "muhim" bilan duch kelganida, uni ko'p harakat qilmasdan darhol tushunadi va o'z ichiga oladi deb o'ylash mumkin. Shunday qilib, psixolingvistika va ikkinchi tilni o'zlashtirish bo'yicha tadqiqotlarda qarindoshlar alohida maqomga ega bo'lganligi ajablanarli emas va shuning uchun ular keng miqyosda o'rganilgan (ko'rib chiqish uchun qarang).