O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi buxoro davlat universiteti xorijiy tillar fakulteti ingliz tilshunosligi kafedrasi

2)Ingliz tili leksikologiyasida shakldosh so'zlarni qo'llanilishi
Shakldosh soʻz asli boʻyicha boshqa soʻz bilan bogʻliq boʻlgan soʻzdir, masalan, inglizcha birodar va nemischa bruder yoki inglizcha tarix va ispancha historia soʻzlari. So'zlar bir xil manbadan olingan; shuning uchun ular shakldoshlardir (ularning nasl-nasabini izlayotgan amakivachchalar kabi). Ular bir xil kelib chiqishi sababli, shakldoshlar ikki xil tilda oʻxshash maʼnoga va koʻpincha oʻxshash imloga ega.
Birinchi bosqich – tushunchaning muhim belgilarini ajratish maqsadida til materialini tahlil qilish. Bu bosqichda ma’lum so‘z va gaplarning leksik ma’nosidan kelib chiqib mavhumlashtirish amalga oshiriladi va shu til hodisasi, til kategoriyasi uchun umumiy hisoblangani ajratiladi.
O‘quvchilar tahlil qilish va mavhumlashtirish aqliy amalini bilib oladilar.
Ikkinchi bosqich – tushunchaning belgilarini umumlashtirish, ular orasidagi bog‘lanishni aniqlash(tushunchalarning ichki bog‘lanishini aniqlash), atamani berish. O‘quvchilar taqqoslash va tarkib amalini bilib oladilar.
Uchinchi bosqich – tushuncha ta’rifini ifodalashni tushunish, belgilar mohiyatini va ular orasidagi bog‘lanishni aniqlash.
To‘rtinchi bosqich – yangi til materiali asosida o‘rganilayotgan tushunchani aniqlashtirish, bilim tajribaga tatbiq etiladigan mashqlar ishlash, o‘rganilayotgan tushunchaning ilgari o‘zlashtirilgan tushunchalar bilan bog‘lanishini aniqlash.
Ko‘rsatilgan bosqichlarni “fe’l” grammatik tushunchasini shakllantirish jarayoni misolida ko‘rib chiqaylik:
Tushuncha ustida ishlash til materialini tahlil qilish va tushunchaning muhim belgilarini aniqlashdan boshlanadi. Ko‘pgina tekshirishlar, agar o‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligida muayyan vazifani bajarish bilan dastlabki til materialini o‘zlari tuzsalar yoki tanlasalar, ularning analitik faoliyati samaradorligi ortishini ko‘rsatdi. Masalan, o‘quvchilar harakatlarini kuzatish asosida gap tuzadilar.
Darsda o‘quvchilarni fe’ldan foydalanish va e’tibor bilan yozishga undaydigan qulay nutqiy vaziyat yaratiladi. Ekskursiya, yaqinda ko‘rilgan film, shu darsda ko‘rsatilgan diafilmning biror qismi, o‘qilgan hikoya, rasm materiali yuzasidan gaplar tuzish ham mumkin. Gap tuzishda fikrni aniq ifodalaydigan kerakli so‘z (fe’l)ni jamoa bo‘lib topish imkonini beradigan vaziyat yaratish muhimdir. Masalan, mavzuni o‘rganishdan oldin o‘quvchilar bahorda tabiatda yuz beradigan o‘zgarishlarni kuzatadilar.
O‘qituvchi: – Bahorda tabiatda qanday o‘zgarishlar yuz beradi?
O‘quvchilar: – Kunlar isiydi.
– O‘tlar ko‘karadi.
– Daraxtlar kurtak chiqaradi.
–Bodom gullaydi.
–Dastlab shaftoli, o‘riklar gullaydi.
– Olma keyinroq gullaydi.
O‘quvchilar o‘qituvchi tavsiya qilgan bir necha gapni izohlab yozadilar.
O‘qituvchi: – Narsaning harakatini ifodalash uchun siz qaysi so‘zlardan foydalandingiz?
Ularning tagiga ikki to‘g‘ri chiziq chizing (O‘quvchilar vazifani bajaradilar).
– Harakatni bildirgan so‘zlarga so‘roq bering va taqqoslang (O‘quvchilar nima qildi? nima
qilyapti? nima qiladi? so‘roqlarini beradilar).
– Endi darslikda fe’l haqida nima deyilganini o‘qing.

Patrisiya F. Vadasi va J. Ron Nelson oʻz kitoblarida “shakldoshlar koʻpincha asli lotin tilida boʻlgan ishqiy tillardan (frantsuz, ispan, italyan) olingan, garchi baʼzilari boshqa til oilalaridan (masalan, german) olingan boʻlsa-da”, deb taʼkidlaganlar. "Qiyinalayotgan talabalar uchun lug'at bo'yicha ko'rsatma" (Guilford Press, 2012).

Agar bir tildagi ikkita soʻz bir kelib chiqishidan olingan boʻlsa, ular doubletlar deyiladi; xuddi shunday, uchtasi uchlikdir. Dublet ingliz tiliga ikki xil tildan kelgan bo'lishi mumkin. Masalan, mo'rt va zaif so'zlari lotincha fragilis so'zidan kelib chiqqan. Frail ingliz tiliga frantsuz tilidan eski ingliz tiliga o'tgan va o'rta va hozirgi zamonaviy ingliz tiliga o'tgan va mo'rt so'z avval frantsuz tilidan o'tish o'rniga to'g'ridan-to'g'ri lotin tilidan olingan.

Shakldoshlarning kelib chiqishi Roman tillari etimologik jihatdan juda ko'p umumiyliklarga ega, chunki Rim imperiyasi bu hududlarga lotin tilini olib kelgan. Albatta, mintaqaviy lahjalar hozirgi Ispaniya, Portugaliya, Frantsiya, Lyuksemburg, Belgiya, Shveytsariya va Italiyada allaqachon o'rnatilgan, ammo imperiyaning nisbiy barqarorligi tufayli lotin uzoq vaqt davomida bu mintaqalarda, ayniqsa, lug'at tarkibiga ta'sir ko'rsatdi. fanlar va huquq.

Rim imperiyasi qulagandan so'ng, lotin tili hali ham turli shakllarda qo'llanilib, imperiya mavjud bo'lmagan hududlarga, masalan, slavyan va german mintaqalariga ko'chib o'tishni davom ettirdi. Turli mintaqalardagi odamlar muloqot qilishlari uchun universal til sifatida foydali edi.

Xristian missionerlari Rim alifbosini hozirgi Buyuk Britaniyaga umumiy davrning birinchi mingyilligida olib kelishdi va o'rta asrlar Uyg'onish davriga aylanganda ham lotin tili katolik cherkovida qo'llanilib qoldi.

Normandlar 1066 yilda Angliyani bosib olganlarida, lotincha so'zlar va ildizlar qadimgi frantsuz tili orqali ingliz tiliga kirdi. Ba'zi inglizcha so'zlar ham lotin tilidan kelib chiqqan va shu tariqa dubletlar, bir xil tilda kelib chiqishi bir xil bo'lgan ikkita so'z hosil qilgan. Tengdoshlar frantsuzcha so'zlar va ulardan olingan inglizcha so'zlar va lotincha asl nusxalar bo'ladi. Olingan so'zlarning barchasi umumiy ajdod bilan bog'liq.
Tilshunoslikda turli tillardagi bir xil kelib chiqish so‘zidan kelib chiqqan so‘z turkumlari turkumiga aytiladi. Ular bir xil so'zdan kelib chiqqanligi sababli, qarindoshlar ko'pincha o'xshash ma'no va / yoki imloga ega.

Masalan, inglizcha "brother" va nemis "bruder" ikkalasi ham lotincha "frater" ildizidan olingan.