O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim va inovatsiyalar vazirligi qo’qon davlat pedagogika instituti tabiiy fanlar fakulteti

Ishning amaliy ahamiyati: Ishlab chiqilgan metodik tavsiyalar talabalarning bilim olishga bo’lgan qiziqishini oshiradi,ta’lim jarayonini faol tashkil etishga imkon beradi.
Kursish kirish, 2 ta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidav tashkil topgan. Kursishni yozishda 51 ta ilmiy va uslubiy adabiyotlardan foydalanilgan.


1.Akademik litseylarda “Noorganik kimyo” kursini o’qitishda muammoli ta’lim texnologiyalaridan foydalanish
Kimyoni o’qitishda muammoli ta’lim texnologiyalarini qo’llash masalalari ko’pchilik kimyogar-metodist olimlarning ishlarida o’z aksini topgan [28-36].
Kimyo kursining materiallari muammoli o’qitishdan foydalanishga imkon beradi.
Ayniqsa, elektrolitik dissotsilanish nazariyasi mavzularini o’qitish uchun muammoli yondashuv juda qo’l keladi.
Shu boisdan ham “Elektrolitlar va elektrolitmaslar”, “Tuzlarning gidrolizi” mavzulari bo’yicha muammoli yondashuv tarzida o’tkaziladigan dars senariylarini keltirib o’tamiz.
Elektrolitlar va elektrolitmaslar
Maqsad. O’quvchilarga “elektrolitlar va “elektrolitmaslar” tushunchalarini shakllantirish; eritmalar elektr o’tkazuvchanligining moddalardagi kimyoviy bog’ turlari va kristall panjarasining tuzilishi bilan bog’liqligini asoslash.
Kerakli jihozlar va rektivlar: Natriy xlorid, mis(II) sulfat, natriy gidroksid, bariy gidroksid, xlorid va sulfat kislota eritmalari solingan stakanlar; mis, temir va alyuminiy simlari; kristall moddalar:natriy xlorid, mis kuporosi, bariy gidroksid; organik moddalar:benzol,etil spirt,shakar,glitserin; suyuqliklar elektr o’tkazuvchanligini o’rganish asbobi;“Eritmalar elektro’tkazuvchanligi“,“kristall panjara tiplari”, “kislota , asos va tuzlarning eruvchanligi“ga doir jadvallar.
Darsning mavzusi va maqsadlari elon qilingandan keyin savollar bo’yicha suhbat o’tkazadilar:

1. 
   Qanday kimyoviy bog’ turlarini bilasiz?
   
2. 
   Quydagi birikmalarda qanday kimyoviy bog’lar mavjud bo’lishi mumkin:
   

1. 
   NaCl , KJ (ion bog’);
   
2. 
   Na₂SO₄ , CuSO₄, NaOH, Ba(OH)₂ ( ion va qutbli kovalent bog’)
   
3. 
   HCl, H₂SO₄, HNO₃, H₂O (kovalent, kuchli qutbli bog’)
   
4. 
   C₂H₆O, C₆H₁₂O₆, C₆H₆ (kovalent, kam qutbli bog’)
   

3. 
   Qanday zarrachalar ionlar deyiladi? Quydagi birikmalar tarkibiga qanday ion kiradi:NaCl , Na₂SO₄, CuSO₄ , NaOH, Ba(OH)₂?
   
4. 
   Qanday birikmalar ionli birikmalar deyiladi? Ularning umumiy fizik xossalari nimalardan iborat? O’quvchilar javob berishadi: hidsizligi, qattiqligi, qiyin suyuqlanuvchanligi.
   
5. 
   Suvsiz HCl-gaz, H₂SO₄, HNO₃ - suyuqliklar ekanligini nima bilan tushunturish mumkin?
   
6. 
   Nima uchun suv yaxshi erituvchi hisoblanadi?
   

Suhbat natijalarini umumlashtirib quyidagi savollarga javob berib o’tiladi:
1.Elektr tokining tabiati haqida nimalarni bilasiz?
2.Metallarning elektr o’tkazuvchanligining sababi nimada?
3.O’tkazuvchilar nima? Ikkinchi tur o’tkazuvchilarga qanday moddalar kiradi?
Fizika kursidan o’quvchilarga ma’lum bo’lgan ma’lumotlarni takrorlab xulosa qilinadi:
Elektr toki - bu zaryadlangan zarrachalarning tartibli ( yo’naltirilgan) harakati (elektronlar va ionlar).
O’qituvchi o’quvchilar bilan birgalikda elektr o’tkazuvchanlikni o’rganish asbobi qurilmasini ishchi holatga keltirib mis, temir, alyuminiyning elektr o’tkazuvchanligini namoyish qiladi.Shundan keyin tuzlarning (NaCl va CuSO₄) va ishqorlarning (NaOH va Ba(OH)₂) eritmalari ham elektr tokini o’tkazishi, quruq suvsiz NaCl va CuSO₄ hamda Ba(OH)₂ elektr tokini o’tkazmasligi tajribada ko’rsatiladi. O’qituvchi tajriba natijalari bo’yicha quydagi muammoni o’rtaga tashlaydi:tuzlar va asoslar turlicha tarkibga va shu sabali turlicha xossalarga ega, lekin, nima uchun ularning eritmalari va kristallarining elektr o’tkazuvchanlik xossalari bir xil bo’lib chiqdi?
Kutilayotgan javob: tekshirilgan moddalar uchun umumiysi bu ularning ion birikmalar ekanligi, yani ular ion bog’ va ion kristall panjaraga ega.Ammo kristallarda ionlar bir-birini mahkam ushlab turadilar va erkin harakatlana olmaydilar, eritilganda esa ion bog’ uzillib ionlar hosil bo’ladi.Ular elektr tokini o’tkazadilar.
Farazni isbotlagach, o’quvchilar, “tuz, kislota va asoslarning suvda euvchanligi” jadvalidan foydalanib eritmalari elektr tokini o’tkazuvchi tuz va asoslarga 2-3 ta misol keltiradilar, keyin CaCO₃, KOH, AgCl, Ca(OH)₂,Al(OH)₃ lar suv bilan aralashtirilganda elektr tokini o’tkazadimi degan savolga javob beradilar. Ionli birikmallarning hammasi ham suvda erimaydi va elektr tokini o’tkazmaydi. Birinchi muammoni yechib bo’lgach, ikkinchi muammoli holatni hosil qilishga o’tamiz.Yuqorida aytilgandek kislotalar ion bog’ga ega emas, ular suvda eritilganda chin (molekulalar) eritmalar hosil bo’lib, tarkibida ion tutmasligi kerak.O’quvchi bu farazga rozi bo’ladi. Tajriba buni inkor qiladi.Muammoli holat vujudga keladi. Kislotalar eritmalarining elektr o’tkazishi eritmada ionlar borligini ko’rsatadi. Suv mihiti kovalent bog’dan ion bog’ hosil bo’lishiga qanday ta’sir qiladi? Ushbu kislotalar eritmalarida qanday ionlar mavjud bo’ladi?
Tadqiqot uchun olingan NaCl va CuSO₄ o’quvchilarga suv molekulalari ta’sirida vodorod va kislota qoldig’i orasidagi kovalent qutbli bog’ kamayishini ko’rsatadi. Vodorod elektroni kislota qoldig’iga o’tadi, kovalent qutbli bog’ ionga o’tadi, modda ionlarga ajraladi.
Ko’rilgan material umumlashtiriladi va xulosa qilinadi. Eritmalari va suyuqlanmalari elektr tokini o’tkazadigan moddalar elektrolitlar deyiladi.
Elektrolitlar elektr o’tkazuvchanligi bo’yicha aniqlanadi.
O’qituvchi fikrlash uchun savol beradi: suvda eruvchan barcha moddalarni elektrolit deyish mumkinmi?
Fikrlar, odatda, har xil bo’ladi.Tajribada aniqlaymiz.Suvda shakar yoki glyukoza va etanol eritiladi. Yangi qarama-qarshilik muammoni shakllantirishga imkon beradi: C₂H₆O va C₆H₁₂O₆ molekulalari tuzilishi asosida qanday qilib ularning eritmalari elektr tokini o’tkazmasligini tushuntirish mumkin? Asos sifatida ushbu birikmalarda kovalent bog’lar kam qutbli, ular orasidagi zaif bog’lar va mustahkam ichkimolekulyar bog’lar ushbu moddalarni suvda ayrim molekulalarga parchalanishga olib keladi degan taxmin olinadi. Glitserin va benzolning elektr o’tkazuvchanligi o’lchanadi va xulosa qilinadi: Eritmalari elektr tokini o’tkazmaydigan moddalar noelektrolitlar deyiladi.Olingan ma’lumotni o’zlashtirish maqsadida o’quvchilarga quydagi topshiriqlar beriladi:
1. CaCl₂, NaNO₃, Ca(NO₃)₂, KOH, K₂SO₄, Ca₃(PO₄)2, CaCO₃ moddalar qanday ionlardan iborat?
2. a) Cl^-,Cl⁰, Cl₂; b) SO₃ va SO₃^2- ; c) Na⁰ va Na^+; d) S va S^2- simvollar bilan belgilangan zarrachalar qanday nomlanadi va nimasi bilan bir- biridan farq qiladi?
Amaliy topshiriq.1. Qurilma yordamida qaysi probirkalarda elektrolitlar, qaysilarida noelektrolitlar eritmalari borligini aniqlang . Ularga ta’rif bering.
2. Oq kristall moddali 3 ta probirka bor. Ularni elektrolit deyish mumkinmi?Keng tarqalgan xatolarning oldini olish uchun o’quvchilarga quyidagi savollarni muhokama qilish topshiriladi. Fanda uzoq vaqt elektr toki ionlar hosil bo’lishiga yordam beradi degan fikr yurgan. Shu to’g’rimi?
Yoki qanday misollar yordamida, eritmada ionlar, elektr toki ta’sirida emas, balki,suv tasirida hosil bo’lishini ko’rsatish mumkin?
Dars oxirida o’qucvhilar materialni qanday o’zlashtirganini bilish uchun ularga yozma ish beriladi