O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM VAZIRLIGI
QO’QON UNIVERSITETI
MAKTABGACHA TA’LIM YO’NALISHI TALABASI
Mamajonova Nilufar Akbarjon qizi
“RIVOJLANISH VA TA’LIM PSIXOLOGIYASI” fanidan
Mustaqil ta’lim ishi.
Mustaqil ish mavzusu: Bolaning rivojlanishi va unga ta’sir etuvchi omillar.
Reja:
Tushunchalar tahlili.
Bola rivojlanishiga ijobiy va salbiy ta’sir qiluvchi omillarni taqqoslash.
Z.T. Nishonova va boshqalarning “Rivojlanish psixologiyasi va pedagogik psixologiya” kitobining V bobi(88-101 sahifalar)ni o‘qish va xulosalarni yozma shaklda bayon qilish.
Tushunchalar
|
Sizningcha bu qanday tushuncha, qanday ma’noni anglatadi?
|
Qo‘shimcha ma’lumot
|
Bolalar rivojlanishi
|
Bola organizmining voyaga yetgan organizmidan farq qiluvchi rivojlanish jarayonining asosiy fiziologik xususiyatlaridan biri organizm vaznining tinimsiz ortishi va uning hujayralari sonini yoki ularning o‘lchamlarini o‘zgarishi bilan birgalikda kechuvchi miqdoriy jarayon ya’ni o‘sish hisoblanadi.
|
O‘sish va rivojlanish tushunchalari. O‘sish va rivojlanish jarayonlari tirik materiyaning umumbiologik xususiyatlari hisoblanadi. Tuxum hujayrasining urug‘ lanishidan boshlanadigan odamning o‘sish va rivojlanishi, uning butun umri davomida kechadigan uzluksiz bajaraluvchi jarayon namoyon qiladi. Rivojlanish jarayoni poygasimon holatda kechib, uning hayotini bosqichlari yoki davrlari orasidagi farqlar faqatgina miqdoriy jihatdangina emas, balki sifatiy jihatdan ham o‘zgarishlarga olib boradi.
|
Omill
|
Insondagi biologik va ijtimoiy omillar – bu bir-biriga bog’liq bo’lmagan ikki parallеl chiziqlar emas. Har bir shaxsda ular shunday chambarchas qo’shilib kеtadiki, ularning farqlari shunday turli-tumanki, tadqiqotchilar bola rivojlanishi asosida ikki o’ta muhim bo’lgan omilni irsiyat va muhitni ajratadi. Ular (irsiyat va muhit) inson rivojlanishi manbalari va shartlari hisoblanadi.
|
Biologik omillar. Biologik irsiyat insonni inson qiladigan umumiylikni hamda insonlarni tashqi va ichki jihatdan turli qiladigan farqlanishni aniqlaydi. Irsiyat dеganda bolalar gеnеtik dasturiga kiritilgan muayyan xislat va xususiyatlarning ota-onadan bolaga turli xil o‘xshashlik, xususiyatlarning o‘tishi tushuniladi. Irsiyatga ko‘ra bolaga ota-onasidan inson organizmi, asab tizimi, miya va xis tuyg‘u organlari, shuningdek, qomat tuzilishi, soch teri rangi o‘tadi. Bular insonni boshqa insonlardan ajratib turuvchi tashqi omillar hisoblanadi.
|
Avtoritar ota-ona uslubi
|
Ular o'z farzandlariga nisbatan mehrini ochiqchasiga ifoda etishga moyil emaslar va ular farzandlarining ehtiyojlariga (ayniqsa, sevgi, muhabbat va hissiy ko'makka bo'lgan ehtiyojlar) juda sezgir emaslar.
|
Farzandlari bilan iliq va yaqin munosabatlarni saqlaydigan, ularni his-tuyg'ulari va fikrlarini ifoda etishga undaydigan ota va onalar bor. Biroq, farzandlari bilan munosabatlari sovuqroq bo'lgan ota-onalar ham bor. Farzandlari bilan kommunikativ almashinuvlar kamroq, mehr-oqibat ifodasi kamroq, ba'zan esa dushmanlik qoidalari mavjud.
|
Zigota
|
zigota hosil bo‘lganidan boshlab toki uning tabiiy o‘limi bilan tamomlanadigan rivojlanish yo‘li hayotiy imkoniyatlar zahirasi mavjud bo‘lgandagina amalga oshadi. Ushbu imkoniyatlar zahirasi tashqi muhitni o‘zgaruvchan sharoitlarida hayotiy jarayonlarni rivojlanishini va maqbul holatda kechishini ta’minlaydi. Bir necha misollar keltiramiz. Bir odamni qonida mavjud bo‘lgan trombin (qon ivishida ishtirok etuvchi ferment) 500 odamni qonini ivitish uchun yetarli. Uyqu arteriyasining devori 20x105 Pa.ga teng bo‘lgan bosimga chidaydi, lekin qon tomirlar tizimining ushbu qismidagi bosim ayrim vaqtlardagina yuqoridagi bosimni 1/3 qisminigina tashkil etadi. (105 Pa). Son suyagi 1500 kg og‘irlikdagi yukni cho‘zilishiga chidaydi.
|
Funksional tizim, tuzilish jihatidan juda murakkab va o‘z ichiga afferentli sintez, qaror qabul qilish, o‘z-o‘zidan harakat qilish va uning natijasi, effektor organlardan qayta afferentasiya va nihoyat akseptorli ta’sir, kutilgan natija bilan olingan samaralarni qiyoslashlarni qamrab oladi.
|
Differensatsiya
|
Kichik maktab davri 6-7 yoshdan 9-10 yoshgacha davom etadi. Uning psixikasi bilim olishga yetadigan darajada rivojlanadi. Kichik maktab yoshidagi bolaning muhim xususiyatlaridan biri, unda o‘ziga xos ehtiyojlarning mavjudligidir. Bu ehtiyojlar o‘z mohiyatiga ko‘ra faqat
muayyan bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashga qaratilmay, balki o‘quvchilik istagini aks ettirishdan ham iboratdir. Shu ehtiyojlar asosida bolaning o‘z portfeliga, shaxsiy o‘quv qurollariga,dars tayyorlash stoliga, kitob qo‘yish javoniga ega bo‘lish, kattalardek har kuni maktabga borish istagi yotadi. Ana shu ehtiyoj bola shaxsining shakllanishida,
shuningdek uning ijtimoiylashuvida katta ahamiyatga ega hisoblanadi.
|
O'smirlik davridagi muloqot doirasi oila va maktabdan tashqariga chiqadi. O'smirga suhbatdoshlarga nisbatan differentsial munosabat kerak. Shu munosabat bilan rejalashtirish funktsiyasining shakllanishi tezlashadi. Og'zaki nutqning mazmuni ham o'zgarib bormoqda, ularda tavsif ko'paymoqda, baholovchi xarakterdagi so'zlar, iboralar va iboralar soni ortib bormoqda. Hikoyalar kompozitsiya jihatidan ko'proq yo'naltirilgan, izchil va ravshanroq bo'ladi; og'zaki nutqning hajmi oshadi, ularning sintaktik tuzilishi tobora rang-barang va rivojlangan bo'ladi.
|
Ijobiy
|
Salbiy
|
Mehr
|
E’tiborsizlik
|
Rag’bat
|
Qattiqqo‘llik
|
Yangi yutuqlarga o’rgatish
|
Baqirish
|
Maqtov
|
Doimiy kamsitishlar
|
Yaxshi ishlarga o’rgatish
|
Qilgan ishini ayblab kulish
|
Birga kitob o’qish
|
Doimiy taqiqlar
|
Sayohat tashkillash
|
Hech narsa qo’lidan kelmasligini takror etish
|
Sovg’a
|
Qo’rqoq deb atash
|
Kerakli inson ekanligini takidlash
|
Laqab qo’yish
|
Xulosa
Psixologik rivojlanish - ob'ektiv harakatning maxsus shakli. L.F.ning so'zlariga ko'ra. Rus psixologiyasida dumba yutug'i chiqarilishi tufayli sodir bo'ldi indikativ va ijro etuvchi aqliy rivojlanish qismlari. Keyingi tadqiqotlar A.V. Zaporojets, D.B. Elkonina, P.Ya. Galperin yo'naltiruvchi qismni batafsil tavsiflab, uni harakatning o'zidan ajratib, maktabgacha yoshdagi bolalarda orientatsiyaning shakllanish darajalarini ochib berdi. Shuni ta'kidlash kerakki, ushbu bosqichda faoliyatning ushbu qismi ayniqsa jadal rivojlanmoqda. Uchta asosiy daraja mavjud: moddiy, hissiy va aqliy . L.A.ning so'zlariga ko'ra. Venger, boshqa narsalar qatorida, hissiy standartlarning jadal rivojlanishi mavjud. Standartlar prizmasi orqali idrok etish bilvosita xarakterga ega bo'lib, atrofdagi dunyoning sub'ektiv xususiyatlaridan ob'ektiv xususiyatlariga o'tishga imkon beradi. Bolaning idroki, tafakkuri, xotirasi, tasavvuri, nutqi, shaxsiy rivojlanishi yildan-yilga katta o'zgarishlarga uchraydi. Eng katta hajmli va ob'ektiv taqdimot uchun maktabgacha yoshdagi bolalarning psixologik xususiyatlari haqida ga bo'linishi kerak uchta kichik guruh.
|
Adabiyotlar ro`yxati:
M. Teresa, Mc. Devitt, Jeanne Ellis Ormord. Child development and education. Pearson; 7 edition щFebruary 7, 2019, 800 pages.
Nishanova Z.T., Kamilova N.G`., Abdullayeva D.U., Xolnazarova M.X. “Rivojlanish psixologiyasi”. Darslik. – Т.: “Print 25” nashriyoti, 2019-yil
G`oziyev E.G`. “Umumiy psixologiya”. O‘quv qo‘llanma. 1-2-tom. 2009.
Do'stlaringiz bilan baham: |
