O`zbekiston respublikasi oliy ta’lim vazirligi

Ma'lumki, O'zbekistonning zamonaviy rasmining shakllanishi qiyin sharoitlarda ro'y bergan va tezlashtirilgan evolyutsiya bilan ajralib turardi. XX asr (avangard, impressionizm, realizm), 30-yillarning o'rtalariga kelib.sotsialistik realizmning mafkuraviy bosimi ostida "tuxumdon" kabi. Arxivlarda saqlangan hujjatlarning sarg'aygan varaqlari o'sha yillardagi rassomlarning qiyin ijodiy taqdiridan dalolat beradi. Ushbu murakkab tarixiy davr fonida ilk o'zbek rassomlari – A. Abdullayev, L. Abdullayev, B. Hamdi, A. Siddiqiy, X. Mansurov, Sh.Xasanovaning professional "kamoloti" ro'y bermoqda. Ularning ijodiy shaxslarining qo'shilishi sotsialistik realizm tamoyillari jadal joriy qilingan va ularning o'qituvchilarining aksariyati tanqid qilingan, "rasmiyatchilik", "naturalizm", "dekorativizm"da ayblangan yillarga to'g'ri keldi.

Birinchi milliy rassomlarning faoliyati davlatning doimiy nazorati ostida edi, shuning uchun A. Abdullayev, L. Abdullayev, Sh.Hasanovaning ijodiy taqdiri juda muvaffaqiyatli bo'ldi. B. xamda, A. Siddiqiy, X. Mansurovga kelsak, ularning yo'li ikkinchi jahon urushi bilan to'xtatildi. Afsuski, ushbu mualliflarning aksariyat asarlarini topish qiyin, natijada ularning asarlari shu paytgacha to'liq o'rganilmagan.

Hisobot yig'ilishlarining transkriptlarida o'sha yillardagi yosh rassomlar "iste'dodli, yangi paydo bo'lgan milliy rassomlar, o'z kasblarini sevadiganlar, izlayotganlar, o'zlarining ijodiy o'sishi ustida ishlaydiganlar, hayotning yangi tomonlarini qanday aniqlashni biladiganlar" sifatida tavsiflanadi (1, l.76). Tasviriy san'at muxlislarini tan olgan hamd chekkalari aynan shunday edi. Ushbu birinchi Toshkent milliy rassomi ijodining faol davri 1933-1942 yillarda – o'qish va shaxs sifatida shakllanish yillarida bo'lgan. Bu haqda eng to'liq ma'lumotni san'atshunos R. Taktashning monografiyalarida topish mumkin. Saqlanib qolgan asarlarga kelsak, arxivlarga ko'ra, B. xamda tomonidan A. Nikolaev (Usto Mo'min), V. Kaydalov, N. Qoraxon, A. Abdullayev asarlari bilan bir qatorda Sharq xalqlari madaniyati muzeyini sotib olish komissiyasi (Moskva) tomonidan sotib olinganligi ma'lum.

B. Xamdami 1910 yilda Toshkentda tug'ilgan. Uning otasi yirik er egasi bo'lgan. 1930-yillarda mahalla qo'shnilari tomonidan tuhmat qilingan, u qamoqqa tashlangan. Mulk musodara qilindi. U. Tansikbaevning eslashicha, ular Moskvada B. xamda bilan birga bo'lganlarida, ikkinchisi Toshkent sudining qarorini qayta ko'rib chiqish to'g'risida mamlakat Oliy sudiga ariza yozgan. O'sha yili ish qayta ko'rib chiqildi, otasi oqlandi, erlar qaytarildi (2). Biroq, rassomning otasi Kosimxon mahalladagi qo'shnilarini kechira olmadi va oilasi bilan Kamolon mahallasiga ko'chib o'tdi.
B. Xamdami 1932-1934 yillarda Toshkent o'quv – ishlab chiqarish ustaxonalarida boshlang'ich badiiy ta'lim olgan. 1934 yilda Toshkent san'at texnikumining dekorativ-badiiy bo'limining to'rtinchi kursiga qabul qilindi. Uning birinchi o'qituvchilaridan biri A. Volkov edi. Xamdamning o'zi buni tasdiqlaydi:" bo'rilar ko'rgazmasidan so'ng, mening ishimni tomosha qilib, meni o'z brigadasiga taklif qildi, men 1935 yildan ishlay boshladim. o'sha paytda men ijodiy ishlay boshladim, rassomlarning hech biri bilan aloqada bo'lmaganman va biron bir guruhning a'zosi bo'lmaganman " (3). Xamdida rasm chizishga katta qiziqish bilan birga ijodiy iste'dodni ko'rgan A. Volkov undagi eng muhim narsani – hayot va mehnatga faol munosabatni shakllantirishga yordam berdi. B. Xamdining dastlabki asarlari kino plakatlaridir.

San'at haqidagi qarashlari avangard tushunchalari bilan bog'liq bo'lgan A. Volkov, keyin M. Kurzin bilan birga o'qiganiga qaramay, B. Xamdami yanada sodda, ammo tasviriy vositalarga boy – realizm yo'lidan bordi. Realizm usuli rasmni o'zlashtirish uchun boshlang'ich maktab deb hisoblanadi va yangi boshlagan rassom uni o'zlashtirishi kerak edi. B. Xamdami realizmni chuqur o'rganishga harakat qildi. O'zgaruvchan zamon odamlarini tasvirlab, u o'sha yillardagi voqealarni aks ettirishga va tushunishga harakat qildi
San'at muzeyi kollektsiyasida saqlangan B. Xamdami asarlarining asosiy qismi rassomga yaqin odamlar tasvirlangan portretlardir. Ularning har biri o'ziga xos xususiyatga ega, ularning har biri o'ziga xos va o'ziga xosdir. Sharq aholisi portretlarini chizgan rus rassomlari asosan sharqona romantika va lirikaga boy etnik turlarni takrorladilar (tojik portreti, Buxoro yahudiy bo'yoqchisi portreti, P. Benkov; kolxozchi portreti, paxta kiygan qiz A. Volkov; yosh o'zbek portreti, Uyg'ur ayol A. Nikolaev (Usto mumina); N. Karaxanning" yosh ayol portreti"). B. Xamdami o'z asarlarida yuz ifodalarida aks etgan ruhiy iliqlikni, aql-idrok darajasini, psixologik kayfiyatni aks ettirishga harakat qildi. 30-yillarning oxirida u tomonidan yaratilgan bir qator portretlar yuqorida aytilganlarning tasdig'i bo'lib xizmat qilishi mumkin.
Uning "Bahodir portreti", "komsomol a'zosi Muxitdinov", "birodar portreti" kabi asarlari rassomning portret janrini chuqur o'zlashtirishga intilishidan, o'zining badiiy qo'lyozmasini, betakror uslubini izlashidan dalolat beradi (5; 6, 11-bet). B. hamd tomonidan tasvirlangan har birida u o'ziga yaqin fazilatlarni – xarakterning qat'iyligini, yuqori ideallikni egallaydi. Bular "boboning portreti" (1938), "shoir Mustarib" (1940 – 1941). Oxirgi asar rassomning eng mashhur asari, xalq donoligining timsolidir. Shoirning yuzidagi chuqur ajinlar qiyin hayotning muhriga o'xshaydi. Cho'tkaning mohirona egaligi natijasida rassom tartibsiz, harakatga to'la, go'yo jonli zarbalar yordamida ifodali, ta'sirchan tasvirni yaratadi. Muallif asrlar davomida sayqallangan etnik turni, odamlarning xarakterini individual tur orqali o'zida mujassam etishga intildi.
"Langar qurilishi", "yosh rassomlar", "sevimli qo'shiq" rasmlarida rassomga xos bo'lgan yuksak kayfiyat va atrofdagi voqelikni nozik idrok etish tasviriy texnika bilan bir qatorda seziladi. Ushbu asarlarda B. xamda mavzuni ifodali yoritib berish istagidan tashqari, uning insonga, uning orzulari va intilishlariga e'tiborini aks ettiradi. Masalan, "sevimli qo'shiq" rasmida rassom akademik rasmni chuqur o'zlashtirganligi, tabiat bilan ishlash, yorug'lik va soyaning o'yinini o'tkazish, ranglarning to'lib toshishi orqali tugallangan kompozitsiyani yaratishga intilayotgani seziladi. Yozuvdan oqayotgan qo'shiqni tinglayotgan har bir belgi individual xarakterga ega. Va muallif har bir qahramonining hissiy holatini chuqur ochib berishga harakat qiladi. B. Xamdami fotografik aniqlik bilan emas, balki uzatilgan hodisaning kayfiyati bilan qiziqdi. "Sevimli qo'shiq" asari katta zarbalarda yozilgan, kompozitsion echim bepul va aniq, rangi toza va Ravshan. Xuddi shu yili rassom yana bir qator rasmlarni yaratdi.
N. Karaxonning 1937 yilda Moskvada bo'lib o'tgan O'zbekiston rassomlarining ijodiy ko'rgazmasidagi ma'ruzasida B. Xamdining "qizil choyxona" (Sharq xalqlari madaniyati muzeyida saqlanmoqda) va "Chirchiqstroydagi ta'lim dasturi" rasmlari ko'pchilik tomonidan alohida e'tirof etilgani ta'kidlandi. rang sxemasi. Shuni ham ta'kidlash kerakki, ma'ruzachi B. Xamdining "qizil choyxona" tuvalini P. Benkovning "hosil, nima kerak", O. Tatevosyananing "kolxozdagi to'y", N. Kashinaning "kolxozdagi ayol – katta kuch" va V. Ufimtsevning "ona qahramon" rasmlari bilan bir qatorda ta'kidlagan. eng yaxshi yutuqlar orasida O'zbekiston rasmlari (7).
1938 yil 27 maydan 20 oktyabrgacha O'zbekiston Respublikasi rassomlar uyushmasi tomonidan tematik kompozitsiyaning eng yaxshi eskizi uchun tanlov e'lon qilindi. B. Xamdami unda "dangasa odamni kolxozdan haydab chiqarish"eskizi bilan ishtirok etdi. Kuchis rasmni quyidagicha ta'rifladi:"realizm nuqtai nazaridan ish qiziqarli, mavzu va tasvir chuqur his etilgan, ish tomoshabinning e'tiborini jalb qila oladi". L. Barxanov, shuningdek, uning "fazoviy echimi, rangga o'ziga xos munosabati" ni ta'kidladi (7).
Rassomning omon qolgan asarlari orasida uning avtoportreti alohida o'rin tutadi. Har bir rassom o'zining barcha badiiy yutuqlari va ifodali vositalarini o'zida mujassam etishga intilib, o'z obrazini etkazadi. Avtoportret har doim rassomning dunyoqarashi, hissiy tajribalari va qarashlarini aks ettirish uchun sababdir. Shuning uchun avtoportretlar san'at ixlosmandlari orasida alohida qiziqish uyg'otmoqda. Ushbu asar akademik uslubda, realistik maktab an'analariga rioya qilgan holda yozilganligi bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, rassom etnografik belgilar va xususiyatlarga alohida e'tibor qaratib, uning milliy rassom, o'zbek xalqining vakili ekanligini alohida ta'kidladi. Klassik kompozitsiyadan foydalanish, uning boshqa portretlarida bo'lgani kabi, qahramonning ruhiy va hissiy fazilatlarini kuchaytirib, asarga monumentallik beradi.
B. Xamdami tuvallarda ishlayotganda, palitrasida qizil va sariq ranglarning yorqinligini o'chirishga harakat qildi. U quyoshli hudud aholisining jasadlarining tuzilishini qizil-jigarrang ranglarning o'zgarishi bilan ochib berdi. Mashhur rassom V. Eremyan o'z asarlari haqida shunday dedi: "men o'zbek rassomlarining o'zbek xalqi tasvirlangan ko'plab asarlarini ko'rdim. Biroq, B. Xamdami o'z kompozitsiyasida bo'lgani kabi, ularni hech kim bunday iliqlik bilan tasvirlamagan" (8). Muzey kollektsiyasida joylashgan B. xamda asarlarida o'sha yillardagi voqealarni namoyish etishga katta qiziqish bor. Bular "Komsomolets", "kolxozchi" va boshqa rassomlarning portretlari guruh portretlari va individual, psixologik jihatdan boy tasvirlarni jalb qildi. B. Xamdamning ijodiy yo'li vaqt me'yorlari bo'yicha unchalik katta bo'lmasa-da, birinchi milliy Toshkent rassomi sifatida o'zining portretlari va syujet kompozitsiyalarida u o'z davrining atmosferasini va zamondoshlarining xarakterlarini etkazishga muvaffaq bo'ldi.