O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim,fan va innovatsiyalar vazirligi farg’ona davlat universiteti sirtqi bo’limi jismoniy madaniyat yo’nalishi

To’pni uzatish - voleybol o’yinini muhim texnikasi usul hisoblanadi. Hujumda samaradorlikka bir va ikki qo’llab to’pni uzatishda to’liq foydalanish hisobiga erishiladi. Tepadan to’pni o’zatish hujumkor zarbalarni o’tkazishda hammadan ko’ra yaxshi natija yordam beradi. Bularga eng avvalo turgan holatdan to’pni uzatish va sakrab to’pni uzatish kiradi.

T epadan to’pni uzatish ko’proq tez-tez tayanch holatda-o’rta, yuqori tik turish holatida, shuningdek sakrash bilan bajariladi. Turish holatini tanlash to’pni uchish tezligi va traektoriyasi bilan aniqlanadi. To’pni qabul qilish uchun qanchaki turish holati past bo’lsa, uchish traektoriyasi qancha past bo’lsa va shunga tezligi katta bo’ladi. (50-rasm)

.

1. 
   yil o’qituvchi “jismoniy tarbiyanazariyasi va metodikasi”.
   

Biroz oldinga engashtirilgan bo’ladi qo’llarni tirsakdan bukkan holatdan to’pni yuzki balandlikda qarshi oladi. To’pni uzatish oyoq, tana va qo’lni ketma-ket to’g’rilanish hisobiga bajariladi. To’pni yo’nalishi, balandligi, tezligi va aniq uzatish pancha va barmoqlarni yakuniy faol harakatlari bilan erishiladi. Zamonaviy voleybolda samarali o’yin ko’rsatish va yuqori natijalarga erishish faqat o’ta shakllangan jismoniy tayyorgarlik evaziga amalga oshiriladi. Voleybolchilarning o’yin samarasini ta’minlovchi maxsus jismoniy sifatlar tayyorgarlik davrida barcha bosqichlarda ikki omil bilan belgilanadi: tezkor-kuchlilik tayyorgarligi va tayyorgarlikning aralash omili.

Jismoniy tayyorgarlikning asosiy maqsadi sportchini har tomonlama rivojlantirish, uning funktsional imqon iyatlarini oshirish va salomatligini mustahkamlashdir. Voleybol jismoniy tayyorgarligining aniq bo’limlari qo’yidagi vazifalarni echishga qaratilgan.

1. 
   Organizm funktsional tayyorgarlik darajasining safarbarlik darajasini oshirish.
   
2. 
   O’yin faoliyati effektivligini ta’minlab beradigan jismoniy fazilatlar kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik, egiluvchanlik bilan bevosita bog’langan jismoniy qobiliyatlar sakrovchanlik, sport tezkorligi va irg’ituvchanlik harakatining quvvati, o’yin chaqqonligi, o’yin chidamliligi va atletik tayyorgarlik darajasini oshirish.
   

Umuman olganda jismoniy tayyorgarlik jarayoni sportchining organizmida Voleybol o’yinga xos bo’lgan katta jismoniy yuklamalar ta’sirida ko’nikish homsil qilibborish kerak. Unda funktsional va atletik tayyorgarlikning asosiy vositalari jismoniy mashqlar hisoblanadi. Ular o’zining asosiy yo’nalishiga ko’ra qo’yidagi guruxlarga bo’linadi:
A) Organizm ichki sistemalarining funktsional imqon iyatlarini oshirishga qaratilgan mashqlar.
B) Kuch, tezkorlik chaqqonlik, chidamlilik, egiluvchanlik kabi jismoniy fazilatlarni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar.
Voleybolda jismoniy tayyorgarlik xarakateri kompleksi bo’lganligi uchun ham mashg’ulotlar jarayonida turli metodlar va tashkiliy-metodik formalardan ya’ni:

1. 
   “Aylanma mashg’ulotlar” variantlari
   
2. 
   “Qo’shma ta’sir” metodidan va u asosida jismoniy tayyorgarlikning (texnika taktika bilan bevosita jambarchas bog’langan) boshqa turlari bilan birgalikda foydalanishga qaratilgan.
   

Shuni ta’kidlab o’tish kerakki,voleybolchi jismoniy tayyorgarlikda qanday sport turi vositalaridan foylangan bo’lsa, u o’sha sport turi texnikasining elementlari tula egallab olishi kerak. Chunki xarakat malakasi to’g’ri to’zilgan taqdirdagina ayrim jismoniy fazilatlar foydali bo’lishi mumkindir. Umumiy jismoniy tayyorgarlik sport trenirovkasining asosiy vazifalaridan biri voleybolchilarining va uni tula qonli jismoniy o’sishini ta’minlashga qaratilgan. Bu jarayon asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirish hamda hayotni zarur malakalarni takomillashtirishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yiyadi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik voleybolchining maxsus tayyorgarligini ta’minlashda poydevor bo’lib hisoblanadi.
Umumiy jismoniy tayyorgarlik kuch, tezlik chidamkorlik egiluvchanlikni tarbiyalash va uslublari hamda vositalari bilan sport turing xususiyatini e’iborga olgan holda amalga oshirish zarur.
Umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik darajasini rivojlantirish metodlari.
Sport mo’taxassisligi sportchining har taraflama rivojlangan bo’lishini istisno qilmaydi. Aksincha organizmning umumiy funktsional imqon iyatlari oshishida har tomonlama jismoniy va ruhiy qobiliyat asosida, sportchi tanlagan sport turida yuqori darajadagi taraqqiyotga erishishida va har taraflama rivojlanishning bog’liqligini ikkita asosiy sababini ko’rsatish mumkin.
1. Bu inson organizmi rivojlanish va faoliyat jarayonida barcha organlarning bir-biri bilan bog’liqligi sportchining har bir turi o’ziga xos alohida o’zaro munosabatlar talab qilishga qaramasdan jismoniy fazilatlar rivojlanishida har doim umumiy qonuniylik aks etadi. Har qanday fazilatning miyoriy rivojlanishi organizmning funktsional umumiy imqon iyatlarini oshirish bilangina amalga oshadi.
2. Har-xil harakatlantiruvchi ko’nikmalar va qobiliyatning o’zaro ta’siri. Sportchining o’zlashtirgan harakatlantiruvchi mahorati va qobiliyati qanchalik keng bo’lsa yangi harakatlantiruvchi faoliyat va oldingi o’rganganlarni amalga oshirishda zamin yaratadi. Kishining ongiga bog’lanmagan holda mavjud bo’lmagan qonuniylik sportda kamolotga erishish shuni talab qiladi, mashg’ulot chuqur maxsus jarayon bo’lib, sportchining har tomonlama rivojlanishiga olib kelishi kerak. Sportchining umumiy tayyorgarlik va maxsus tayyorgarlik birligi shuni ko’rsatadiki, sportda muvaffaqiyat va yutuqlarga ziyon etkazmasdan erishish uchun ulardan birini mashg’ulotdan ajralib bo’lmaydi. Sportda bu ko’zlangan maqsad tarbiyaviy vositadir.
Jismoniy sifatlar tushunchalari.
Ijtimoiy-madaniy turmush sharoitlar, jismoniy mexnat va sportda jis­moniy sifatlar tushunchasi bir-biri bilan bevosita boglangan. Ya’ni xar kungi yurish-turish o’quv jarayonlari va mexnatda "kuchli", "Chaqqon", "epchil", "abjir", "zo’r", "botir", "jasur", "bardoshli-chidamli" kabi xalk iboralari ko’p uchraydi. Ularning mazmunida fanda qo’llaniladigan "kuchlilik", "chidamlilik", "tezlik", "egiluvchanlik," "Chaqqonlik" kabi atamalar orqali jismoniy sifatlar tushuniladi. Bular o’z navbatida "Jismoniy tayyorgarlik", "Jismoniy rivojlanish", "Maxsus jismoniy tayyorgarlik", "Sport formasi", "Sport maxorati" kabi iboralari va tushunchalar bilan mujassamlashib ketgan. Ularning eng muxim belgilari xakida kiskacha tushunchalar berish va ba’zi muloxazalar yuritishga t^gri keladi.
Voleybol o’yinini hujum va ximoya texnikasidan iborat. Hujumda ham ximoyada ham shay turish va siljish, to’pni uzatish va qabul qilib olish, to’pni bir yoki ikki qo’llab olish va qaytarish, to’pning yo’lini to’sish kabilar mavjud. O’yinchining shay turishi va siljishi. Voleybol o’yini davomida o’yinchi maydon bo’ylab xarakatda bo’ladi va siljib turadi. Siljishdan maqsad to’pni qabul qilib olish va boshqa usullarni amalga oshirish uchun ma’qul joy tanlashdir.
O’yinchining sport xolatida turishdagi eng muhim nuqta uchun siljishga doim tayyor bo’lib turishidir. O’yinchi turish xolatida oyoqlari bukilgan, oyoqlar elka kengligida ochilgan, bir oyoq ozgina oldinga, tana ham bir oz oldinga egilgan bo’ladi. Qo’llar tirsakdan egilgan va kaftlar bir-biriga qaragan bo’lishi kerak. Bu xolat doimiy emas, albatta u o’yining borishiga qarab o’egarib turadi. Agar turdan qaytgan to’pni olish lozim bo’lsa, o’yincha ancha egiladi, otayotganda to’g’rilanadi va xokozo.
Voleybolchi maydon bo’ylab oyoqlarini chalishtirib (chapga, unga, oldinga, orqaga), ikki qadam (oldinga va orqaga) sakrab (yugirish va odimlash) yurigib (maydon bo’ylab tez siljish va yo’nalishini birdan o’egartirib) yurishi mumkin. Oxirgi yugirish qadami uzun bo’ladi, negaki undan keyin tuxtash, sakrash, yo’nalishini o’egartirish mumkin.
To’pni Uzatish. Bu – o’yinni davom ettirish uchun sherika yoki raqib tomoniga o’zatilgan to’pni o’zaro o’zkazish usuli bo’lib hisoblanadi. Bundan tashqari, to’pni oldinga, yuqoriga va orqaga o’zkazish usullari ham mavjud.
To’pning uchish trayektoriyasiga qarab butun maydon bo’ylab uzun qo’lni maydonga qisqa va o’z maydoniga o’ta qisqa Uzatishlar ham qo’llaniladi. To’pni Uzatish balandligiga qarab past (to’rdan 1 mert yuqori), o’rta (2 metrgacha), va undan baland (2 metrdan ortiq), masofasiga ko’ra yaqin (0,5 mertdan kam) va uzoqroq (0,5 mertdan ortiqroq) kabilarga bo’linadi.
To’pni ikki qo’llab yuqoridan Uzatish. Bu juda keng tarqalgan usul hisoblanadi. Bunda ishonch va aniqlik bilan xarakatlanish uning muxim tomonidir. O’yichi dastlabki xolatda oyoqlarini tizzadan bukib qo’llarini oldinga chiqarib kaftlar biroz ichkariga qaratilgan, panjalar tarang tutiladi.
To’p yaqinlashganda oyoqlar to’g’irlanadi va gavda ko’tariladi. Qo’llar cho’ziladi va to’p qabul qilishga tayyorlanadi. Qo’l gavda va oyoq xarakatlari o’zaro muvofiqlanadi. Bu esa to’pni tegishli joyga borish imkonini beradi.
Uzatishning yana boshqa turi ham mavjud bo’lib, unda to’p ikki qo’llab yuqoridan, bir qo’llab yuqoridan, ikki qo’llab yuqoridan o’zatiladi. Ammo bu usullar o’yinda kamroq qo’llaniladi. Shunga qaramay har bir voleybolchi to’pni tez va aniq uzatishini hamda yo’nalishi bo’yicha zarb berishni o’rganishi zarur.
To’pni qabul qilish. Bu – raqiblar hujumidan keyin to’pni o’yinda saqlab qolishda ximoya usulini hisoblanadi. Ikki qo’llab to’pni pastdan qabul qilib olish zamonaviy voleybolda asosiy usuldir. U hujum paytida kuchli zarb paytidagi asosi usuldir. Bu usulida gavda yuqoriga yoki biroz egilgan qo’llar oldinga pastga tushiriladi, bir kaft ikkinchisiga qo’yilgan bo’ladi. To’pni bilaklarda qabul qilib olinadi. Bilaklarda bo’ladigan zarbni yumshatish maqsadida qo’llar tirsakdan yaqinlashtirilib ko’tariladi va buqiladi, oyoqlar to’g’irlanadi va gavda ko’tariladi.
To’pni ikki qo’llab yuqoridan qabul qilish. Bu usul bilan to’p uncha kuchli kelayotgan paytlarda, shuningdek, boshqa usulni qullash qulay bo’lganda qabul qilinadi.
To’pni bir qo’llab pastdan qabul qilish. Bu usulning aniqligi etarli bo’lganligi uchun ham qulaniladi, ammo to’p o’yindan uzoqda bo’lganda va boshqa usul qo’llashning imqoni bo’lganda va boshqa usul qo’llanilishi foydalidir. To’g’irlangan qo’l tarang siqilgan panjalar to’pning yo’lini to’sadi (to’pni musht hamda kaft yoki bilaklari bilan uriladi). Bu xarakatlarda oqyo qatnashmaydi.
To’pni oshirish. To’pni o’yinga kiritish oshirish deyiladi. Zarb uchun qo’llay bo’lgan qat’iy xolatda turish yuqoriga oshirish hamda qo’lni siltab to’pni o’rish o’rgandan keyingi o’yinchining xarakatlari oshirishning asosiy xususiyatlaridir. Oshirishda to’pni musht yoki kaft bilan urush mumkin. Bunda to’p yuqoriga bir qo’l bilan otiladi. Yuqoriga otishning yo’nalishi va balandligi bajarish ususliga bog’liq. To’pni bosh ustidan urib yuborilsa yuqoridan pastdan o’rilsa pastdan oshirish, yon bilan tursa yonlamasiga to’p oshirish deyiladi.
Shunga muvofiq to’rt xil oshirish usullari mavjud: pastdan to’g’riga, pastdan yon bilan, yuqoridan to’g’riga, yuqoridan yon tomoni bilan.
To’pni pastdan to’g’riga oshirish. O’yin boshlovchi uchun bu asosiy usul bo’lib xisoblanadi. U tur tomonga qarab turib bajaradi. O’yinchi tirsakdan bukilgan qo’l bilan to’pni ushlab turadi. Boshqa qo’l to’pga zarb berish uchun uni orqaga o’zatiladi. Shundan so’ng panjalar biroz bukilib, to’p yuqoriga 20-30 sm balandlik otiladi va zarb beriladi.
O’yinchi zarb beriboq orqaga turgan oyog’ini to’g’irlaydi va tana og’irligini oldinda turgan oyoqqa kiradi. Zarb bergandan keyin o’yinchi xududi xarakat qilmoqchi bulgandik xolatni oladi.


Xulosa
Voleybol uchrashuvini o'tkazish uchun hakamlar brigadasi tuziladi. Reglamentda tanlov darajasiga qarab hakamlar hay’atining ma’lum bir tarkibi nazarda tutilgan. Jismoniy tarbiya jamoalarida musobaqalar o'tkazilganda, odatda, bitta yig'ilishni birinchi hakam va yig'ilish kotibi o'tkazadi, u yig'ilish bayonnomasini yuritadi va ikkinchi hakamning funktsiyalarini bajaradi. Jismoniy tarbiya jamoasida musobaqalar o'tkazilayotganda yig'ilishga bitta hakam xizmat qilishi mumkin. Yuqori darajadagi musobaqalarda bitta uchrashuv uchun to'qqiz nafar hakamlar brigadasi tayinlanadi: birinchi va ikkinchi hakamlar, yig'ilish kotibi, ma'lumot beruvchi, tablo operatori yoki to'purar, to'rtta chiziq hakami va oltita to'pni oluvchi, va xalqaro musobaqalar yana ikkita tozalagich.
Uchrashuv davomida faqat 1 va 2-hakamlar hushtak chalishlari mumkin. Hakamlar hay'atining qolgan barcha a'zolari o'z vakolatlariga qat'iy rioya qilgan holda, o'yinchilarning musobaqa qoidalarini buzganliklariga belgilangan imo-ishoralar bilan birinchi hakamning e'tiborini jalb qilishlari mumkin. Xizmat ko'rsatish tartibi buzilgan taqdirda, o'yin kotibi ikkinchi hakamga xabar beradi, u yakuniy qarorni qabul qiladi - o'yinni to'xtatish. Agar yig'ilish ikki hakam (birinchi va yig'ilish kotibi) tomonidan olib boriladigan bo'lsa, unda tarkib buzilgan taqdirda, kotib hushtak chalib yig'ilishni to'xtatishi va jamoaga qoidabuzarlik mohiyatini tushuntirishi kerak.


Foydalanilgan adabiyotlar

1. T.S.Usmonxshjaev, “Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi”. Toshkent, “O’qituvchi” nashriyoti 2006 yil.

2. 
   Novikev,
   

3. Sh.X.Xonkeldiev. “Issiq sharoitda bolalarni jismoniy tarbiyalash”.

4. 
   T.S.Usmonxo’jaev 2008 yil o’qituvchi “jismoniy tarbiyanazariyasi va metodikasi”.